આ લખું છું તે 28 સપ્ટેમ્બર, મહાન ગાયિકા લતા મંગેશકરની જન્મ તારીખ છે. એ તારીખ સંદર્ભે મનહરલાલ ચોક્સી કહેતા કે ચોક્કસ સમય, તારીખનું કાળગણનાની રીતે મહત્ત્વ છે. એક દિવસ વહેલો જન્મ થયો હોત તો હું પણ લતા મંગેશકર જેવો મહાન ગાયક થયો હોત, પણ 29 સપ્ટેમ્બર, 1929ને રોજ જન્મ્યો એટલે ગાયક ન થયો. મનહરભાઈએ હજારોની સંખ્યામાં કુંડળીઓ અને કાર્ડ જોયાં હશે ને ભવિષ્યકથન કર્યું હશે, પણ મને એમાં રસ ઓછો જ પડ્યો છે. એવા કેટલા દાખલાઓ છે જેમાં કોઈને કહ્યું હોય કે તમારે ત્યાં આ તારીખે, આ રાશિનો દીકરો આવશે. એ સાચું પડતું. હું ગમ્મત કરતો. માબાપને પોતાને સંતાનની ખબર નથી એના જન્મની તારીખ ને રાશિ તમે કેવી રીતે નક્કી કરો છો? આ તો એવું લાગે છે કે એ જન્મમાં તમારી કોઈ ભૂમિકા છે. મનહરભાઈ ને બીજા મિત્રો હસતા. એમણે જ્યોતિષનું પાટિયું ઘર પર માર્યું હોત તો લાખો રૂપિયા કમાયા હોત, પણ ન તો પૈસા બનાવ્યા કે ન તો લોકોને બનાવ્યા.

હું બહુ ગંભીર દેખાઉં છું, પણ મિત્રો જાણે છે કે હું ખાસું હસાવી શકું છું. મારી આ જાત ભગવતીભાઈ જાણે. એમણે કહ્યું કે તું સુરતી કવિ-લેખકો વિષે હળવો લેખ કર. મને પણ થયું કે એ કરવા જેવું છે. મેં મનહરભાઈ પર હળવો લેખ લખ્યો ને ભગવતીભાઈને ઘરે મિત્રો સમક્ષ વાંચ્યો. લેખમાં જ્યોતિષ, ગઝલને લગતી વાતો ઉપરાંત એમની બેન્કની નોકરી અંગે પણ લખ્યું. મનહરભાઈ સ્વભાવે બહુ નરમ. બેંકમાં અધિકારી હતા, પણ તેમની હાથ નીચેના પણ તેમને રડાવી જતાં. તે એ હદે કે એમનું માથું ચડતું ને ક્રોસિન એ વરિયાળીની જેમ લેતા ને ઊલટી થતી ત્યારે એમને ને ઘરનાંને શાંતિ થતી. આ બધી વાતો મેં હળવાશથી લખી, પણ લેખ પૂરો થતાં મનહરભાઇએ કહ્યું કે બીજું બધું બરાબર છે, પણ બેંકનું લખાણ કાઢી નાખજો, મારે સાંભળવાનું થશે. બોલતા બોલતા એ અને મનુભાભી રડી પડ્યાં. મેં કહ્યું કે મને તમારા કરતાં લેખ કૈં વધારે નથી. તમને રડાવવા આ લખ્યું નથી. એ લેખ મેં રદ્દ કર્યો ને એ સાથે જ સુરતી લેખકો પરની મારી હળવી કલમ અને કોલમ પર પૂર્ણવિરામ મુકાઈ ગયું.

મનહરભાઈની હું બહુ ગમ્મત કરતો. એમની સાથે લગ્નમાં જમવા જવામાં જોખમ. વિવેકી એટલા કે ખાવું હોય તો પણ પીરસનારને સામેથી ના પાડતા. પીરસનાર ઉતાવળમાં હોય એટલે આગળ નીકળી જતો ને બાજુમાં બેસવાને કારણે હું પણ એમની જેમ ખાલી પેટે જ હાથ ધોતો. આ માણસ જેટલો નિર્દોષ તો મેં કોઈ ભગવાન પણ જાણ્યો નથી. એટલે જ હું એમને 25માં તીર્થંકર કહેતો ને મને લાગતું નહીં કે હું અતિશયોક્તિ કરી રહ્યો છું. ખાવાની કંજૂસાઈ એ પોતાને માટે કરતા, પણ એમને ત્યાં કોઈ જાય તો રસોડા સુધી જવાની ને નાસ્તા ખોળવાની અબાધિત સગવડો હતી. મનુભાભી અન્નપૂર્ણાનો અવતાર હતાં. સાલમુબારક કરવાનો સમય ન હોય તો પણ એમને ત્યાં દળ અને ઈદડા ખાવાનો સમય હું કાઢી લેતો. દર રવિવારે ‘રવિમિલન’માં અમે મધુવન સોસાયટી, ટિમલિયાવાડ, સવારે મળતાં. ભગવતીભાઈ, નયન, બકુલેશ, હું ને બીજા ઘણા આવતાં. કૈં વાંચ્યું, લખ્યું હોય તેની ચર્ચા થતી. એમાં મનહરભાઈ એકલા હોય તો ઉર્દૂ, ગુજરાતી ગઝલોની વાત થતી. શેરનો મર્મ પકડવાની જે શક્તિ મનહરભાઈમાં હતી, એવી બહુ ઓછામાં મેં જોઈ છે. એ ઉત્તમ આસ્વાદક હતા. મરીઝને જેટલો એમણે મારી સમક્ષ ખોલ્યો છે એટલો બીજા કોઈ પાસેથી હું પામ્યો નથી. બીજાના શેરની કલાત્મકતા જેટલી નાજુકાઈથી એ ખોલી આપતા એટલી ઉદારતા એ પોતાની ગઝલ માટે ન દાખવતા. કવિ સંમેલનમાં રજૂઆતમાં, હું બહુ સંકોચ શરૂઆતમાં અનુભવતો, એ સંકોચ એમનામાં છેવટ સુધી રહ્યો. એ સંકોચમાં થતું એવું કે બીજા બોલકા કવિઓ ચીંથરા જેવા શેરની વાહવાહી લૂંટતા ને એમના જેવાના સારા શેરો તરફ ભાવકોનું બહુ ધ્યાન જતું નહીં. 

અમે એમને ઉસ્તાદ કહેતા, પણ એમણે અમને કશું સીધું શીખવ્યું નથી. બીજાની ઉત્તમ વાતો એમણે વાતવાતમાં કરી છે ને એ દ્વારા એમની પાસેથી ઘણું પામવાનું થયું છે. વર્ષો સુધી એમણે ‘ગુજરાતમિત્ર’માં ‘શાયરીની શમા’ નામે કૉલમ ચલાવી જેમાં અનેક ગુજરાતી, ઉર્દૂ શાયરીઓનો આસ્વાદ એમણે મન મૂકીને કરાવ્યો છે. એમને ત્યાં, ભગવતીભાઈને કે નયનને ત્યાં એટલી બધી ફિલબદી કરી છે કે એ બધી સચવાઈ નથી, નહીં તો એનો જ દળદાર ગઝલ સંગ્રહ થઈ શક્યો હોત. ઘણીવાર નયને પંક્તિઓ કાઢી હોય ને અમે એ પંક્તિઓ પર પંદરેક મિનિટમાં ગઝલો લખતા. આમ તો આ રિયાઝ કરવાની કોઈને જરૂર ન હતી, ઉસ્તાદને તો ન જ હતી. એમણે એટલી બધી ગઝલો ને મુક્તકોથી ડાયરીઓ ભરી હતી કે એ.બી.સી.ડી.થી ઝેડ સુધીની ડાયરીઓ, હું લખતો થયો એ પહેલાંથી હતી એટલે વર્ષો પછી પણ મારી ગઝલોની સંખ્યા ન હતી એટલી એમની ડાયરીની સંખ્યા હતી. આમ છતાં ‘અક્ષર’ કે ‘વૃક્ષોનાં છાંયડાઓ મને ઓળખી ગયા’, એવા થોડા ગઝલ કે મુક્તક સંગ્રહોને બાદ કરતાં તેમના વધુ સંગ્રહો થયા નથી તે નોંધવું ઘટે. એ પછી પણ વિવેકી એટલા કે કહેતા કે ગઝલની ગાડી ઉધના પહોંચી ગઈ છે ને હું સુરત પર જ છું. હું ગમ્મત કરતાં કહેતો કે અમે ઉધના પર જ છીએ, પણ એ મુંબઈથી આવતી ગાડીમાં ! જ્યોતિષમાં કે ગઝલમાં એ કદી નકારાત્મક રહ્યા નથી. હું સ્પષ્ટ કહેવામાં માનું અથવા ચૂપ રહું. એ નબળાની પણ વાહ વાહ કરે. હું કહેતો કે એને બોલવા તો દો, પણ એ ન વખાણે તો મનહરલાલ નહીં ! ઘરમાં પણ એ શાંત જ જણાયા છે, પણ ભગવતીભાઈએ મુકુલ માટે ક્યાંક લખ્યાનું યાદ છે કે એ હાથ ઉપાડી શકતા હતા.

‘રવિમિલન’ને ઉપક્રમે અમે એક અનિયતકાલિક શરૂ કરેલું, તર્જની નામે. એનું બીજા અંકનું છાપકામ એક શાયરને સોંપેલું. એ બીજો ને છેલ્લો અંક હતો, પણ પેલા મિત્ર મહિનાઓ થવા છતાં એ અંક છાપતા ન હતા. વાયદાઓથી અમે તંગ આવી ગયા હતા એટલે એક દિવસ એ શાયરને ત્યાં હું, મનહરભાઈ અને કવિમિત્ર ડો. દિલીપ મોદી પહોંચ્યા, સલાબતપરા. ત્યાંથી અમે ત્રણે ચાલતા ચાલતા પહોંચ્યા, ટેકસટાઇલ માર્કેટ. ત્યારે ત્યાં માર્કેટ જેવુ કૈં ન હતું. એક તૂટેલી પાળી પર અમે બેઠા ને મેં શાયરને અંક ક્યારે આપવાના છો એવું ખખડાવીને પૂછ્યું ત્યાં મનહરભાઈએ એકાએક એવો તોલ ગુમાવ્યો કે આવડતી હતી એ બધી જ ગાળ એમણે બેફામપણે દીધી. દિલીપ મોદી તો કદી મિજાજ ન ગુમાવે, પણ એમણે પણ સંભળાવવામાં કૈં બાકી ન રાખ્યું. પેલા મિત્ર તો મનહરલાલને બહુ માને, પણ એ દિવસે એ મનહરલાલને માની ગયા. પરિણામ એ આવ્યું કે અંક અઠવાડિયામાં હાથમાં હતો.

દસમામાં હતો ત્યારે ‘ગુજરાતમિત્ર’ની પૂર્તિમાં ધારાવાહી રૂપે આવતી નવલકથા ‘ઝળહળ અંતરજ્યોત’ હું વાંચતો. ત્યારે નવલકથાનું કૈં ભાન નહીં, પણ વાંચવાનું ગમતું. આવતે હપ્તે શું આવશે એવું કુતૂહલ રહેતું. એ નવલકથાએ શહેરમાં પ્રણયકથાની હવા ઊભી કરેલી. પછી તો એના લેખક મનહરલાલ ચોક્સીને વર્ષો પછી મળવાનું પણ થયું ને એવું થયું કે એમનો શ્વાસ 4 મે, 2005ને રોજ ખૂટ્યો, પણ સાથ ન છૂટ્યો. નવલકથામાં જૈન સમાજનું ને તેનાં રીતરિવાજોનું નિરૂપણ આ અગાઉ થયું ન હતું ને એ પછી પણ થયું હોય એવું મારા ધ્યાનમાં તો નથી. કથાપ્રવાહમાં એ રીતરિવાજો સહજ રીતે વણાઈ ગયાનું ત્યારે લાગેલું. નવલકથાઓ તો મનહરભાઇએ ચાર લખેલી ને વાર્તાસંગ્રહ પણ ‘ગંગાસ્નાન’ કરીને પ્રગટ થયો છે, પણ એમનું મુખ્ય સર્જન ગઝલમાં રહ્યું. ‘મુનવ્વર’ના ઉપનામથી એ ઉર્દૂ શાયરી પણ કરતા.

મનહરભાઈ એ કશાની આશા ન કરી, તો સાહિત્ય, સમાજે પણ એમની બહુ ચિંતા ન કરી. એ પોતાને વેચતા ન હતા કે પોતાનો ભાવ ઉપજાવતા ન હતા એટલે એમની ઉપેક્ષા થઈ. સર્જક સામે ચાલીને પોતાને ન વેચે એટલે તે નકામો છે એવી માન્યતાથી સમાજ અને સાહિત્ય પીડાય છે. એને કારણે મહત્ત્વનો સર્જક ડાબે હાથે મુકાઇ જાય એવું બન્યું છે. એવું મનહરલાલ ચોક્સી સાથે પણ બન્યું છે. એમને નામે ચંદ્રક અપાય છે, પણ એમને કોઈ ચંદ્રક અપાયો નથી એ ભૂલવા જેવું નથી. 

છેલ્લે થોડા શેર ને મુક્તક મૂકું છું તે જોતાં સરળ લાગતા આ શાયરની પણ ઉપેક્ષા થઈ છે એ વાતને સમર્થન આપવાનું કોઈ કારણ રહે. પોતાને વિષે કોઈ અહોભાવ નથી એટલે એ કહે છે :

ચાર અક્ષર યાદ રાખી લો તમે, 
નામ મનહર કૈં બહુ મોટું નથી.

કોઈ શાયરે પત્નીના નામ સાથે લગ્નની તારીખ ગઝલમાં લખી નથી. 

આઠ મે ઓગણીસસો એકાવનને દિ’,
સાત ફેરા હું મનુ સાથે ફર્યો. 

મને ખ્યાલ છે ત્યાં સુધી એમણે આખેઆખી ગઝલ સુરતી બોલીમાં લખી છે. એ પણ અગાઉ કદાચ ન થયેલો પ્રયોગ છે. એમાં સાહસ કરવા છતાં, આદતવશ ફરી ગોઠવાઈ જવાનું બને છે તેની માર્મિક વાત એક શેરમાં આમ કહેવાઈ છે.

લો, જુઓ આવી ગિયો છું બારણે, 
ઢોરને ખીલા વિના ચાઈલું નહીં. 

પ્રેમી, પ્રેમિકાને જોઈ રહ્યો છે એવું પ્રેમિકાને લાગે છે, પણ વાત જુદી જ છે : 

તને એમ છે કે તને જોઉં છું, 
હકીક્તમાં હું તો મને જોઉં છું.

બીજો એક માર્મિક શેર એ રહસ્ય ખોલે છે કે જે નજીક હોય તે નિકટ હોય જ એ જરૂરી નથી : 

સતત તો સાથમાં રહેવાનો કોઈ પડછાયો, 
નજીક હોવું નિકટતા ગણી શકાય નહીં. 

મનહરભાઈની સરળતા છેતરામણી પણ છે. શ્વાસ વધે છે તેમ તેમ મૃત્યુનો વિસ્તાર થાય છે ને એ જિંદગીની છાયામાં વિકસીને કેવું ઉઘાડું પડે છે તેનો આ શેર જુઓ : 

બે કદમ વધે છે એ રોજ શ્વાસની સાથે,
મોત પણ સલામત છે, જિંદગીની છાયામાં. 

મનહરભાઈના શેરોનો આસ્વાદ કરાવવાનો હેતુ નથી. એમના શેર એટલા સરળ છે કે તે ન સમજાવીએ તો વધારે સમજાય. પ્રેમીને તો પ્રેમિકા મળે તે જ ઉત્સવ. એ ન હોય તો ઉત્સવ પણ મૃત્યુનો જ પર્યાયને ! એમના જ આ મુક્તકથી મારી વાત પૂરી કરું : 

લાગણીનું એક ખીલ્યું છે કમળ,
એ જ તો મહેફિલ તણો આધાર છે,
ઉત્સવોની રાહ હું જોતો નથી,
તું મળે છે એટલે તહેવાર છે.

પણ, તમે ન હો એ વાતને તહેવાર કેમ માનીએ, તે તો કહો મનહરભાઈ?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

યોગેન્દ્ર ભાઇ વ્યાસ અને અંજનાબહેનના મૃત્યુનો આંચકો આખા ગુજરાતને લાગ્યો. યોગેન્દ્રભાઈ મોટા વિદ્વાન હતા એમ જ ઉમદા માણસ હતા. તેમના પરિચયમાં આવેલા કોઈ પણ તેમને ભૂલી ન શકે. ભાષાવિજ્ઞાન કે વ્યાકરણ સાથે  જોડાયેલા ન હોય તેમને પણ આઘાત લાગ્યો છે. યોગેન્દ્રભાઈ અંજનાબહેનના મૃત્યુએ ફરી એક વાર આપણને મૃત્યુની પસંદગી અંગે વિચાર કરતાં કરી દીધાં છે. આઘાત તો સૌને લાગ્યો છે, પરંતુ એક વાર શાંતિથી, નિરાંતે વિચારવા જેવું છે કે વ્યક્તિનો સ્વેચ્છા મૃત્યુનો હક ખરો કે નહીં? આ અંગે ચારેક દાયકા પહેલાં ઈશ્વર પેટલીકર, યશવંતભાઈ શુક્લ અને બીજાઓએ જાહેર વિચારણા કરી હતી.

વ્યક્તિ અસાધ્ય રોગથી ઘેરાયેલી હોય ત્યારે એકથી વધુ પાસાં તેની સામે ઊઘડતા હોય છે. (૧) પરિવારજનોની સેવા – સારવાર કઈ હદ સુધી લેવી? (૨) જેમાંથી સાજા થવાની શક્યતા નથી તો પરિવારને સારવારનો આર્થિક ઘસારો શા માટે આપવો? (૩) જો પતિ-પત્ની બંને રોગથી જીર્ણ થઈ ગયાં હોય, ઉંમર ૮૦ આસપાસની હોય, દીર્ઘ સહજીવન ભોગવ્યું હોય તો અસહાય અવસ્થામાં પડી રહેવા કરતાં સ્વેચ્છાએ સાથે જ જીવન પૂરું કરી દેવું યોગ્ય ગણાય કે નહીં? (૪) આવા સંજોગોમાં જિંદગીનો અંત લાવવાનો વ્યક્તિનો હક ખરો કે નહીં?

સ્વેચ્છા મૃત્યુ અને કંઈક અણગમતું થવાથી આત્મહત્યા કરવી એ બંને એક સ્થિતિ નથી. કાયદાકીય સ્વરૂપ અને અર્થઘટન જે હોય તે. પરંતુ આ મુદ્દાને કેવળ આપણી નજરે નહીં, પણ વિદાય લેનારની નજરે પણ વિચારવી જોઈએ. મૃત્યુ લાવવું એ જીવનનો ગૂનો છે એ તમામ સ્થિતિમાં સાચું નહીં ગણાય. જૈન મુનિઓ સંથારો કરે છે. સાધુઓ જીવતા સમાધિ લે છે. તેમાં ધીમું પણ પસંદગીનું મૃત્યુ જ હોય છે. કેટલાક ગૃહસ્થ અંતિમ દિવસોમાં ખાવાનું છોડી દે છે. કુટુંબ સ્વીકારી લે છે. એમાં ગતિ ધીમી હોય છે એટલો જ ફરક છે.

તો ઉંમર મોટી હોય, રોગ અસાધ્ય હોય, પતિ-પત્નીને સાથે જ મૃત્યુ સ્વીકાર્ય હોય એવા સંજોગોમાં વિદાય લેનારની પસંદગીનું મૃત્યુ ઈષ્ટ ગણવું જોઈએ. તો યોગેન્દ્રભાઈ અને અંજનાબહેનને ફાંસો ખાઈને મૃત્યુ મેળવવું ન પડત. (યોગેન્દ્રભાઈ સાબરમતીમાં પડીને મૃત્યુ ઇચ્છતા હતા એમ પણ જાણવા મળ્યું છે) કુટુંબને તેમનું મૃત્યુ અસહ્ય ન બનત.

ઇચ્છા મૃત્યુ માટે ભલે શરતો હોય, એના સંજોગો અને વ્યક્તિની ઇચ્છાને સ્વસ્થતાથી તપાસવા માટે ન્યાયાલય દ્વારા માન્ય એવી સમિતિ હોય. સમિતિમાં ન્યાય ક્ષેત્રની વ્યક્તિ, ડૉક્ટર, માનસશાસ્ત્રી અને સામાજિક ક્ષેત્રની પીઢ વ્યક્તિ હોવી જોઈએ. આવી સમિતિ સામે વ્યક્તિ અરજી કરીને ઇચ્છા જણાવી શકે. સમિતિ બધાં પાસાં તપાસે. વ્યક્તિ સાથે નિરાંતે વાત કરે અને પછી વ્યક્તિ મક્કમ હોય તો સમિતિ એને સંમતિ આપે. બધું જ નોંધાયેલું હોય. ક્યાં ય કોઈ પ્રકારે દબાણ ન હોય.

જો આવું શક્ય હોય તો વ્યક્તિએ ઘર બંધ કરીને ખાનગીમાં ગળાફાંસો ખાવો ન પડે. એને બદલે ઇન્જેક્શનથી મૃત્યુ પામી શકે. તો વ્યક્તિ મૃત્યુ પહેલાં સ્નેહીજનોને મળી શકે, ઇચ્છા મુજબની વ્યવસ્થાઓ કે કાર્યક્રમો કરી શકે. પરિવારજનોને આ ન ગમે, પણ સંજોગોને સ્વીકારને સંમતિ આપી શકે. તો મૃત્યુ આઘાતજનક ન બને. સંથારાની જેમ મંગલ બને.

આ મુદ્દાની આ રીતે પણ વિચારણા કરી શકાય એ મને લાગ્યું એટલે ‘વિચારણા નોંધ' તરીકે અહીં મૂકું છું. કાયદાના જાણકારો, સમાજ વિજ્ઞાનીઓ, પોલીસતંત્ર હજુ આમાં મુદ્દાઓ ઉમેરી શકે. એને પણ વિચારણામાં લઈ શકાય. યોગેન્દ્રભાઈ – અંજનાબહેન પુત્ર અને પરિવારને સૂતા મૂકીને, પોતાને ઘેર આવીને, ખાનગી રીતે, ઘર બંધ કરીને મૃત્યુ પામે એ કરતાં પરિવાર – સગાઓ – સ્નેહીજનોની ખુશીવિદાય લઈને ગયાં હોત તો (નિકટજનોને સ્વીકારવું ભલે અઘરું લાગે પરંતુ) વિદાય લેનાર સહજપણે વિદાય લઈ શક્યાં હોત. પરિવાર અને એમને ઓળખનારાઓને આવો આધાત ન લાગત.

આ પ્રશ્ન વ્યાપક છે, બહુ પરિમાણી છે. પરંતુ આપણે એની વિચારણા સ્વસ્થ ચિત્તે કરીએ એ પણ જરૂરી છે.

e.mail : mansukhsalla@gmail.com

આજે, વાર્તાસર્જનની મારી પદ્ધતિની કેટલીક વાતો કરું :

મારી મોટીબા મરજાદી વૈષ્ણવ હતી. એ જમાનામાં સ્ટૅન્ડિન્ગ કીચન અને ગૅસના ચૂલા ન’તા. ૬૬-૬૭ વર્ષ પહેલાંની વાત છે. માટીનો ચૂલો અને માટીની સઘડી હોય. દર છ-આઠ મહિને મોટીબા ચૂલો અને સઘડી બદલી નાખે પણ શિલ્પી કલાકારની જેમ પૂરી ઝીણવટથી જાતે બનાવે. એક નાની સગડી પણ બનાવતી. શિયાળામાં તાપવા એની ચોફેર બેસવાનું. વધેલી માટીનાં કોડિયાં બનાવે. માટી ગૂંદે કેળવે ઘાટ ઘડે ને પછી ઠરવા દે. છેલ્લે એ પર પૉલિશ માટેનું ભીનું પોતું ફેરવે.

એનું રસોડું સદા સ્વચ્છ સુવ્યવસ્થિત : લાકડાં કૉલસા છાણું કૅરોસિન વચમાં નડે નહીં એ કારણે થોડે આઘે પણ યોગ્ય જગ્યાએ જ ગોઠવી રાખે; દીવાસળીની પેટી પણ. એનું પાણિયારું એટલું ચોખ્ખું કે જોતાં જ પાણી ઠંડું લાગે ને તરત પીવાનું મન થાય. થાળીઓ વાડકા પવાલાં લોટા પીત્તળનાં હોય, એને ચકચકતાં રાખે. રાંધવા બેસે ત્યારે સાલ્લો વગેરે કપડાં બદલી લેતી. જમણ સમ્પન્ન થાય એ પછી અબોટચૉકા કરતી. રસોડાને લીપીગૂંપીને ચોખ્ખું ચણાક બનાવી મૂકે, નાનું આંગણું જોઈ લો.

રાત હોય, ફાણસ સળગતું હોય. ચૂલાના લાકડાને ભૂંગળીથી ફૂંક મારે કે તરત બધું ભડ ભડ થવા લાગે. સઘડીના અંગારાને આંગળાં વતી આઘાપાછા કરે. બાજરીના રોટલા હાથે ટીપતી, કલેડી પર ફૂલીને દડો થાય. ઘર આખામાં મીઠી સુવાસ પ્રસરે. એ પર કણીદાર ઘીનો લોચો રમતો રમતો ફરતો થાય. એ રોટલા, તાંદળજાની ભાજી અને રીંગણનું શાક અને એના હાથનાં ગરમાગરમ દાળ-ભાત માટે હું અધીરો થઈ ગયો હોઉં. કૅરીનું અથાણું ને શેકેલો પાપડ તો હોય જ. એની બનાવેલી બધી જ વાનગીઓ દેખાવે સુન્દર અને હમેશાં રસપ્રદ નીવડે.

આજે આપણે લોકો ઘઉંના ગ્લુટેનથી ડરીએ છીએ, ત્યારે તો ઘઉંની વાનગી આમ જ, ‘ભારે’ ગણાતી. થાળી માટે એક પાટલો ને બેસવા માટે એક પાટલો – એ જ ડાઇનિન્ગ ટેબલ ! બન્ને પાટલા મારે જ પાથરવાના. હાથ-મૉં ધોવાના જ – ક્યાં ક્યાં અડકીને આવ્યો હોઈશ – એ એનું કાયમી વાક્ય. પાણીનો લોટો પણ મારે જ ભરવાનો. આમાનું કંઈ પણ કરવામાં ચૂક થાય તો વઢે.

પણ સંકલ્પ એવો કરાવેલો કે સવારે ઠાકોરજીને ધરાવેલો પ્રસાદ લીધા પહેલાં જમાય નહીં. મોટીબા સૌ પહેલાં, અંગારાને – અગ્નિને – ઘીનું ટપકું જમાડે, તરત સોડમ આવે. ગાય-ગવાનેક કાઢે, એ પછી જ થાળી પીરસે. અન્નદેવને મારે પ્રણામ કરવાનાં ને કૉળિયો, ના, પ્રસાદ, પ્રસાદ પરના તુલસીપાનને ‘જયશ્રીકૃષ્ણ’ બોલી આરોગવાનું ને પછી જ પહેલો કૉળિયો ભરવાનો. ત્રણેક રોટલા તો આમ જ ઊતરી જતા. દાળભાત હું આંગળાંથી સબડકા બોલાવીને જમતો. બહુ મજા આવી જતી.

હું વાર્તા લખતો હોઉં ત્યારે મોટીબાની આ તકેદારીભરી સ્વચ્છ પવિત્ર ભોજનસર્જના મને યાદ આવે. એ કુનેહ, એ તજવીજ, યાદ આવે. એ સાદી પણ ગમતીલી સજાવટ અને રસોડાનો એ ઘરેલુ શણગાર જોઇને મને વિચારો આવતા કે કશું પણ કલા સ્વરૂપે હોય તો કેવું હોવું જોઈએ. મને થાય, હું મારા વાચકને વાર્તા પીરસું એ પહેલાં એને મોટીબાની રીતે સરજું, સજાવું, શણગારું. હું મને કહેતો – મારા નામે વાર્તાને જોતાં જ વાચકની વાચનભૂખ જાગી જાય, જાગેલી હોય તો તીવ્ર થઈ જાય, એમ થવું જોઈશે.

મોટીબા કરતી એવી પૂર્વતૈયારી કરું … મને યાદ છે, ઇન્ડિપેન વાપરતો ત્યારે ખાતરી કરી લેતો કે નિબ તરડાઈ ગઈ તો નથી ને, ડપકા પડે એવું તો નથી ને. એ પણ તપાસી લેતો કે એમાં પૂરતી શાહી છે કે કેમ – પેનને કાન પાસે લઈ જઈને ખખડાવવાની, આઇ મીન, હલાવવાની. મેં રાઈટિન્ગ ટેબલ પર બેસી કદી નથી લખ્યું. ક્લિપબૉર્ડમાં ૫-૭ કાગળ ફસાવ્યા હોય ને ખૉળામાં રાખીને લખું. એ જ હતું મારું નિજી લૅપટૉપ ! આજે છે એ, મશીની છે.

Picture courtesy : iStock

મોટીબા બન્ને હથેળીથી રોટલો ઘડતી તેમ હું વાર્તાવસ્તુને – કન્ટેન્ટને – ચોમેરથી ઘડું છું, રૂપ આપું છું, ફૉર્મ. એ રોટલો થવા દેતી એમ વાર્તાને હું થવા દઉં છું. એટલે કે આવા લેખ માટે, વાર્તા માટે કે મારા કોઈ પણ લખાણ માટે હું અનેક કલાકો ખરચું છું, એ થઈને રહે તે માટેની રાહ જોતાં હું થાકતો નથી. શબ્દો વાક્યો બદલ્યા જ કરું, બધું સુધાર્યા જ કરું. ક્યારેક તો મને શંકા પડે કે સાલું મને લખતાં નથી આવડતું કે શું !

વાર્તા લખાઈ ગઈ લાગે એટલે એનાં હું અનેક વાચન શરૂ કરું છું. જાણીને નવાઈ થશે કે દરેક વખતે વાર્તાને હું પહેલા વાક્યથી વાંચું છું.

પહેલું વાચન હું મારી માન્યતાવશ કરું છું. માન્યતા એ છે કે મારા શબ્દો જો પોતાની જ મોટાઈ બતાવવા પડ્યા રહે ને સામાના ધ્યાનને બળાત્ ખૅંચી રાખે, તો એ નહીં ચાલે. મારા શબ્દોએ પોતાનું કામ કરીને, બસ, ચાલી જવાનું…

ઍરહૉસ્ટેસની જેમ વર્તું છું. દરેક પૅસેન્જરે બેલ્ટ બાંધ્યો છે કે કેમ કેવી ઝીણી નજરે શોધી કાઢે છે, કેવું તરત કહે છે – સીટ અપરાઈટ પ્લીઝ – એવું જ હું શબ્દો અને વાક્યો જોડે કરું છું. અનુચિત લાગે એ શબ્દને તરત ટપારું, બદલું. વહેમ પડે કે જોડણી ખોટી છે, તરત કોશમાં જોઈને ચૅક કરું છું. વાક્યરચના તપાસું. કર્તા પાછળ ચાલી ગયો હોય કે કર્મ આગળ આવી ગયું હોય, તો બન્નેને સરખાં કરું. તકેદારી રાખું કે વાક્યો કારણ વગર લાંબાં તો નથી થયાં ને, તરત ટૂંકાં કરી નાખું.

દરેક ફકરો કથાવસ્તુનો એકમ ગણાય. પરખી લઉં કે ફકરો એ રીતે વર્તે છે કે કેમ, વસ્તુનું યોગ્ય ક્રમમાં વહન કરે છે કે કેમ. જો એમ ન લાગે તો અદલબદલ કરું છું, જરૂર જણાઈ હોય તો ફરી લખું છું. જોઈ લઉં કે એક ફકરામાં બીજો ઘૂસી તો નથી ગયો ને, ઝટ બન્નેને છૂટા પાડું છું.

બીજું વાચન હું મને એકલાને સંભળાય એમ જરા મોટેથી કરું છું, ખબર પડે કે કયો શબ્દગુચ્છ કથાપ્રવાહને રોકે છે, રૂંધે છે. આખી વાર્તા કે કોઈપણ લખાણ ખળખળ વહેતું ઝરણું હોવું જોઈએ. પરિણામે મને ખબર પડે છે કે ખળખળતું ક્યાં નથી, વાર્તા શ્રવણ-ગુણમાં ક્યાં કમજોર પડે છે. કેમ કે ભાષા લેખન-વાચન માટે છે એ બરાબર પણ મારો મારી જોડે આગ્રહ બંધાયો છે કે મૂળે તો ભાષા કથન-શ્રવણ માટે છે.

ત્રીજું વાચન હું એ માટે કરું છું કે વાર્તામાં ઊંડાણ છે કે કેમ. એવું ઊંડાણ કે જે અધિકારી ભાવકના મનમાં વસી જાય, એને થાય કે વાર્તાના ઘરમાં જઈને વસું. એમ થયું ન લાગે તો એ વાર્તાને ત્યાં ને ત્યાં પડી રહેવા દઉં છું – જોયું જશે, એવા ભાવથી …

ચૉથું વાચન હું એક ભાવક તરીકે કરું છું – જાણે વાર્તા કોઈ બીજાનું સર્જન હોય. એથી મને સમજાય છે કે રચના રસપ્રદ બની છે. તેમ છતાં લાગે કે કશુંક ખૂટે છે, નડે છે, તો, એ સ્થાનોનો પુનર્વિચાર કરું છું – એક જાતનું સૅલ્ફક્રીટિસિઝમ. અને તેને અનુસરતું ઍડિટિન્ગ અને રીરાઇટિન્ગ. એમ કરતાં કદી મને કંટાળો નથી આવતો.

એ ચૉથા વાચનનો અન્ત ત્યારે જ આવે છે જ્યારે વાર્તા હું કોઇ સામયિકને મોકલી દઉં છું. તે પછી પણ સુધારા-વધારા સૂઝે તો સમ્પાદકને વિનયપૂર્વકનો ત્રાસ આપું છું. કૃતિ વાર્તાસંગ્રહ માટે જાય ને છપાઈ જાય, પછી મારું કંઈ ચાલતું નથી. ત્યારે હું દિવ્ય અસંતોષનો આશરો લઈ ખૂશ રહું છું.

જો કે, હમણાં હમણાં મારી વાર્તા હું એક મિત્રને વાંચી બતાવું છું. એને વાર્તાકાર રૂપે વિકસવું છે. વાર્તાસર્જન જેમ શરૂ થયેલું તેમ વાંચવું શરૂ કરું છું. મિત્ર આગળ સર્જનના નાનામોટા કીમિયા, નુસખા, પ્રપંચ, ખુલ્લા કરું છું. વાર્તાને પ્રારમ્ભથી માંડીને અન્ત લગી  ક્રમે ક્રમે શબ્દ શબ્દ કે વાક્ય વાક્ય લઈને ઉકેલી બતાવું છું. શેનાથી શું સધાયું છે એ કહી બતાવવાની મને બહુ લહેર આવે છે કેમ કે એ મને ત્યાં અને ત્યારે જ સૂઝ્યું હોય છે. આ રીતના એકદમના અંગત વાચનથી અમને બન્નેને વાર્તા ઉપરાન્તના કલાસર્જનમાત્રની સમજ પડે છે. એને પાંચમું વાચન કહી શકાય.

= = =

(‘ટૂંકીવાર્તાની કલા વિશે મારાં મન્તવ્યો’ – લેખશ્રેણીને અહીં વિરામ આપું છું.)

(September 28, 2021: USA)