મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’ અને અનિલભાઈ શાહનો સંબંધ અનેક દૃષ્ટિએ વિશિષ્ટ અને વિરલ ગણાય. બંને પરમ બૌદ્ધિક, બંનેની સાહિત્યપ્રીતિ અસાધારણ, રાષ્ટ્રના પુનર્નિર્માણની તાલાવેલી નિસ્બતભરી, બંનેનું વાંચનક્ષેત્ર વિશાળ, બંનેની સંવેદનશીલતા ઉત્કટ, બંને વ્યાપકતા(વૈશ્વિકતા)ના ચાહક, બંનેને હૈયે લોકશક્તિ-જાગરણની ઝંખના સતત રહી એટલે બાર વર્ષનો ઉંમરનો તફાવત અનેક વખત ગૌણ બની ગયો છે. બંનેનાં જીવનમાં ખાડા-ટેકરા તથા વળાંકો આવ્યા અને બંનેને પરસ્પર માટે કાળજી-ચિંતા-અપેક્ષા-તૃપ્તિ રહી. સમાન રસ-રુચિને કારણે સ્વરાજની લડત વખતે ભાવનગરની જેલથી પ્રારંભાયેલો, કંઈક અંશે ગુરુ-શિષ્ય જેવો સંબંધ ક્રમશઃ મૈત્રી સુધી પહોંચ્યો. દર્શકે સ્વીકારેલું કે તેમને બહુ ઓછા (ત્રણ-ચાર) મિત્રો છે તેમાંના એક અનિલ શાહ છે. અનિલભાઈ માટે મનુભાઈને વાત્સલ્યપૂર્ણ પક્ષપાત રહ્યો, તો અનિલભાઈને મન મનુભાઈ આદરપૂર્ણ સુહૃદ રહ્યા.

૧૯૪૨માં જેલમાં બંધાયેલો એમનો સંબંધ ૨૦૦૧માં દર્શકનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી અખંડ રહ્યો. એ કાળે લેન્ડલાઇન ફોન હતા અને એ ચાલે જ એવું ન બનતું. એટલે પત્ર દ્વારા અભિપ્રાય-વિચાર-ચિંતન-પ્રતિભાવ પ્રગટ કરવાનું સહજ હતું. બંને પત્રવ્યવહાર માટે ઉત્સાહી હતા. ઉત્તરની રાહ જોનારા હતા. વળી આ પત્રવ્યવહારમાં વચ્ચે લાંબા ગાળા ખાલી ગયેલા છે. ખાસ કરીને અનિલભાઈના પત્રો દર્શક પાસે સચવાયેલા નથી એમ દેખાય છે. પરંતુ સદ્ભાગ્યે આટલા પત્રો સચવાયેલા છે તે મોટી વાત છે.

પત્રો નિખાલસ અને પારદર્શક એમ બંને રીતે પ્રગટ થયા છે. તેઓ અસંમતિમાં પણ નિસંકોચ છે. એમના અભિપ્રાયો અને પ્રતિભાવો પ્રતીતિમાંથી જન્મેલા છે. એનો એક છેડો કૌટુંબિક નિકટતાનો છે તો બીજો છેડો વિચારની નિરભ્રતાનો છે. અનિલભાઈ પોતાની સફળતા, દૃષ્ટિ, કાર્યપદ્ધતિમાં મનુભાઈનું પ્રદાન ગણે છે. તો મનુભાઈ પોતાને અદ્યતન (ખાસ કરીને અર્થશાસ્ત્રમાં) રાખવામાં અનિલભાઈનો ફાળો સ્વીકારે છે. દર્શક અનેક વિષયોના ગહન અભ્યાસી છે, તો અનિલભાઈ ઉત્તમ અભ્યાસી અને વહીવટને — વ્યવસ્થાને લોકાભિમુખ અને લોકકલ્યાણયુક્ત કરવા માટેની ઝંખનાવાળા છે. ભાવનગરની જેલમાં જે કેટલાક તરવરિયા, દેશદાઝવાળા અને જેમની સંવેદનશીલતાને બૌદ્ધિકતાને કારણે ધાર નીકળી હતી તે પૈકીના અનિલભાઈ શાહ હતા. સમાજપરિવર્તનમાં આર્થિક આયોજન અને વહીવટ કેમ કારગર બને એની ખોજમાં સરકારમાં (ડી.ડી.ઓ / સચિવ), આગાખાન રૂરલ સપૉર્ટમાં કે ડેવલોપમેન્ટ સપૉર્ટ સેન્ટર(DSC)માં વહીવટને રચનાત્મક રૂપ આપી શક્યા. વનસંરક્ષણ અને સહભાગી સિંચાઈ અંગેના નિર્ણયો કેન્દ્ર સરકાર પાસે કરાવવામાં અનિલભાઈનું મહત્ યોગદાન રહ્યું. મનુભાઈને લાગતું હતું કે દેશને ઉપયોગી એવા અભ્યાસી અનિલભાઈ છે. એટલે પત્રમાં નોંધે છે : ‘તું લાબી દૃષ્ટિથી જોનારો શીલવાન વિદ્વાન છે.’ એટલે ૨૧–૧૦–૯૮ના પત્રમાં લખે છે : ‘ગુજરાતના ડઝનેક બુદ્ધિમંતોમાં તું છે એમ મેં એકથી વધુ વાર નથી કહ્યું?’ અને (૪–૯–૧૯૯૪) શુભેચ્છા પાઠવે છે : ‘તારે હાથે ગ્રામપુર્નિર્માણનું સારું કામ થાઓ અને તને મેગ્સેસે ઍવૉર્ડ મળે.’

અનિલભાઈ સરેરાશ વહીવટદાર ન થયા, પણ આગવા, રચનાત્મક અને લોકભાગીદારીના હિમાયતી થયા તેમાં પિતા ચુનીભાઈ અને મનુભાઈનું પ્રદાન ગણાવે છે. જન્મદિવસે ૧૭–૬–૧૯૯૦ના પત્રમાં લખે છે : ‘ચુનીભાઈ પાસેથી ધૈર્ય, અભ્યાસવૃત્તિ, નિર્વ્યાજ પ્રેમ અને કર્તવ્યપરાણયતા મળ્યાં હશે. તમારી પાસેથી બૃહત જીવનરસોનો પરિચય અને અમુક અંશે લગન.’ … ‘જે કંઈ કરવાનું આવ્યું તે પૂરા દિલ, ખંત અને ખાસ તો રચનાત્મક સર્જનાત્મક ઉત્સાહથી કર્યે ગયો. અને મારું કામ એકંદરે ઉત્કૃષ્ટ ગણાયું એમાં ચુનીભાઈએ મૂકેલાં બીજ અને તમારી માવજતની અસર વર્તાય.’ અનિલભાઈનું આગવાપણું તેમના આ નિવેદનમાં છે : ‘કંઈ કેટલો ય વહીવટ કર્યો, વિકાસના સુધારણાના વહીવટકર્તા તરીકે નામ પણ કમાયો, પરંતુ એ બધા સાથે તમારી પાસેથી મળેલા રસ — માણસમાં, વિચારમાં, શબ્દમાં — કદી મોળા ન પડ્યા. હજુયે કોઈ નવીન વ્યક્તિની છટા જોઉં તો વારી જાઉં. વહીવટ વિસારી જાઉં. એવું જ નવીન વિચાર કે રૂઢ શબ્દપ્રયોગનું. આ ત્રણે મારા રચના વિષય બની ગયા.’

છેક ૧૯૬૨માં મનુભાઈ લખે છે : ‘તારી જોડેનો સ્નેહસંબંધ નિર્વ્યાજ મૂડી સમો માન્યો છે. ને મને એમાંથી આનંદ અને પ્રકાશ બંને મળ્યા છે … કેટલાક પ્રશ્નો મને આપણી વાતોમાંથી વધારે સમજાયા છે એમ કહું તો એ અતિશયોક્તિ નથી. આપણે સહપ્રવાસી છીએ તેમ મેં માન્યું છે.’

અંગત પત્રો નિર્ભાર અને પારદર્શક હોઈ શકે છે. એમાંથી લખનારની આત્મશ્રી અને વિચારક્ષિતિજો પ્રગટતી હોય છે. દર્શકમાં પ્રબળ સિસૃક્ષા હતી, સાથે જ અનેક વિષયોમાં તેમની પ્રજ્ઞાનો પ્રસન્ન વિહાર હતો. તેઓ પારખતા હતા કે જીવનની સમગ્રતાને પામવામાં બંનેને ઉત્કટ રસ હતો. બંનેની સંવેદનશીલતા અને નિસ્બત એવી અસાધારણ હતી કે જાહેર ઘટના, વિચાર કે વિવાદ વખતે તેઓ પ્રતિભાવ પ્રગટ કરે જ. અને પ્રતિભાવ નિર્ભીક રીતે પ્રગટ કરે એવી બંનેની મનોરચના હતી. એટલે વિચારો લેખરૂપે મૂક્યા તેમ પત્રરૂપે પણ મુકાયા છે. પ્રત્યક્ષ મળ્યા વિના, વિચારવિનિમય કર્યા વિના જેમને ચેન ન પડે એવા આ બંને સ્નેહીજનો હતા. વિચારયાત્રામાં બંને મુક્ત અને નિજગતિ હતા. દર્શકનો સ્નેહ અનિલભાઈની ચિંતનગતિથી પ્રસન્ન થતો અને અનિલભાઈનો આદર દર્શકના સ્નેહાભિષેકથી બળવત્તર બનતો.

દર્શક અને અનિલભાઈના સંબંધનું ઊંડાણ અને નિકટતા એવાં કે ચિંતનના ક્ષેત્રમાં એકસાથે ઊડતા બે હંસ જેવા લાગે. બંને સ્વતંત્ર બુદ્ધિના હિમાયતી, પ્રત્યક્ષ ક્ષેત્રમાં રમમાણ રહેવાની નિષ્ઠાવાળા અને જીવનના સંદર્ભોને મૌલિક રીતે સમજવા-પામવા માટે નિરંતર સ્વાધ્યાયરત. બંને સ્વરાજના સૈનિકો અને પછીથી સ્વરાજને સાચા અર્થમાં સુરાજ્યમાં પલટવાની ઝંખનાવાળા. એ માટે અંતઘડી સુધી વણથાક પુરુષાર્થ કરનારા. બંનેનાં ચિંતન, સ્વભાવ, જીવનકાર્ય અને મિશનને દર્શકે જ એક પત્ર(૧૫–૮–૬૨)માં પ્રગટ કર્યાં છે.

‘તારું અને મારું એક સત્ય સમાન છે. આપણે પશ્ચિમના ઉત્તમ અંશોના એટલા બધા પ્રેમી છીએ કે કોઈ વાર મને એમ થાય છે કે હું પૌર્વાત્ય ઓછો છું. વસ્તુતઃ આપણે નથી પૌર્વાત્ય કે નથી પાશ્ચાત્ય. બૌદ્ધિક સ્તરે આપણે સ્વાધીન જીવો છીએ.’

આ પત્રવ્યવહારમાં સાહિત્યસ્વરૂપ અને કૃતિઓ, અર્થશાસ્ત્ર, સમાજકારણ, તંત્ર, રાજકીય બનાવો, દેશની ગતિવિધિ, સંસ્થા-સંચાલન, કર્મ અને વિચારનો સંબંધ, વ્યક્તિસંદર્ભો, વ્યક્તિગત ઘટનાઓ, દાંપત્યજીવન વગેરે વિશે નિસંકોચ રીતે વિચારો વ્યક્ત થયા છે. બંને વિચારની ભૂમિકાએ ઉદાર અને ખુલ્લા છે. પરસ્પરની કદર છે એમ જ આડપડદો રાખ્યા વિના અસંમત થઈ શકે છે. પત્રાચારની એક મહત્ત્વની ખૂબી તે અંગતતા. જાણે બે નિકટજનો પરસ્પર નિરાંતજીવે બનાવો, વિગતો, વ્યક્તિસંબંધો અંગે સલાહ, અભિપ્રાય, શુભેચ્છા અને અપેક્ષાઓ વ્યક્ત કરે છે. પતિ-પત્ની વચ્ચે પણ ઘણી વાર દુર્લભ એવી આ સ્નેહાદરની સંબંધભાત છે. એમાં ઉચ્ચ અને સાચા જીવનની અભિલાષા છે અને એની ગુણાત્મકતા પરસ્પર પોષક છે.

બંને સાહિત્ય અને અન્ય વિષયોને કઈ દૃષ્ટિથી જુએ છે તે આ પત્રોમાં વારંવાર પ્રગટ થયું છે. બંનેનો રસ સમાન છે : લોકો વિચારતા, સમજતા અને નિર્ણાયક બનતા કેમ થાય એમાં. બંને મિજાજથી સ્વતંત્ર, કાર્યગતિમાં પણ ઘણો ફરક છે અને બંનેની જીવનગતિ વિશિષ્ટ છે છતાં તેઓ ખૂબ નિકટ રહ્યા છે. તેમાં સાહિત્યે મોટો ભાગ ભજવ્યો છે એમ દેખાય છે. દર્શકની ‘દીપનિર્વાણ’ નવલકથાના લેખનનો ગાળો એ તેમના પરિચયનો પ્રારંભ છે. દર્શકના સહવાસે સહજપણે ટાગોર અને શરદબાબુ અનિલભાઈનાં રસકેન્દ્રો બન્યાં. એની કેવી પ્રગાઢ અસર પડી તે તેમણે નોંધ્યું છે : ‘મારી પ્રકૃતિ, કાર્યપદ્ધતિ ઘડવામાં અનેક પરિબળોએ ભાગ ભજવ્યો છે. તેમાંનું એક ‘ઘરે બાહિરે’ છે. સંભવ છે કે એ પહેલાં પણ મારા મનનું બંધારણ ઘડાતું આવતું હતું. તેની સાથે એ સુસંગત હતું. (૧૧–૨–૯૩). ઘડતર અને કાર્યના મેળમાં, સામૂહિક વિકાસની જે પદ્ધતિ નિપજાવી તેમાં ‘ઘરે બાહિરે’, ‘ચતુરંગ’નો ફાળો છે. નિખિલ-શ્રીવિલાસ અનિલભાઈના મૉડલ બન્યા છે. સાથે જ ઝેર તો પીધાં, સૉક્રેટિસ, કુરુક્ષેત્ર, વસ્ત્રાવરણ, ગીતા, રામાયણ, મહાભારત, રાજ્યરંગ વગેરે એમના આસ્વાદ અને પ્રતિભાવનાં નિમિત્તો બન્યાં છે. ૨૭–૧૦–૯૮ના પત્રમાં અનિલભાઈ નોંધે છે : ‘શહેરમાં ઊછરેલા છતાં ગ્રામવિકાસના કામમાં જે કાંઈ સફળતા મળી તેમાં સાહિત્યવાંચન, ખાસ કરીને શરદચંદ્ર, રવીન્દ્રનાથ અને મેઘાણીના સાહિત્યની અસરે સારો ભાગ ભજવ્યો હશે તેવો મારો ખ્યાલ રહ્યો છે.’ મનુભાઈ માટે ૨–૨–૨૦૦૦ના પત્રમાં લખે છે : ‘આવા મોટા સર્જક-ચિંતકનો મને આટલો સ્નેહ આટલા લાંબા વખત સુધી મળ્યા કર્યો તે કેવું સદ્ભાગ્ય!’ એટલે જ મનુભાઈ નવા વર્ષે તેમના સંબંધને આ રીતે વ્યક્ત કરે છે (૨૧–૧૦–૯૮) : ‘આપણો સંબંધ ઇતિહાસ, રાજકારણ, શિક્ષણ, સમાજસેવા, કેટલા ય વિશાળ વિસ્તારે પથરાયેલો છે કે એવો સંબંધ ભાગ્યે જ હોય — ને તે પણ માત્ર બૌદ્ધિક નહીં, ભાવસભર. એટલે આ નવા વર્ષે ઘણી વાતો યાદ આવે જ. તને હંમેશાં યશ મળશે તેમ મારા આશીર્વાદ છે.’

આવા પત્રોની ઉપયુક્તતા અને આવકાર્યતા તેના લખનારની વિશાલ દૃષ્ટિ અને લોકકલ્યાણના ચિંતનમાં હોય છે. મનુભાઈ અને અનિલભાઈ બેચાર લીટીનો પત્ર લખે, જન્મદિવસ કે નૂતનવર્ષની શુભેચ્છા લખે કે વિગતભર્યો પત્ર (વિચાર, ઘટના, કૃતિ કે લોકકલ્યાણની વાત વિશે) લખે પણ તેમાંનો વિચાર-સ્ફુલ્લિંગ વાચકને સ્પર્શી જાય છે. એ પત્ર લખાયો હોય ત્યારે ભલે અંગત ભાવ-પ્રતિભાવરૂપે હોય, પરંતુ એનું ચિંતન વાચકને વિચારણીય લાગે છે. પત્રલેખકના સંવિતને સમજવામાં આ પત્રો આધારરૂપ બને છે.

આ પત્રોની લાક્ષણિકતા એ છે કે એના લખનારા બંને પ્રાજ્ઞ છે. આર્થિક સફળતા અંગે (ભ્રષ્ટ રાજકારણીઓ અને અમલદારોનાં વધુ પડતાં નિયંત્રણો છતાં) અનિલભાઈ આવા ઉપાયો સૂચવે છે :

(ક) લોકોની નિજની શક્તિ, સમજ અને આવડતનો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ, (ખ) તેને તકનીકી ટેકો, (ગ) પ્રયોગો કરવામાં સહાય, (ઘ) વ્યાપ માટે કેવળ લોનની સગવડ, (ચ) સરકારી સહાય-સબસિડી નિશ્ચિત ગાળામાં બંધ થાય એવું જ સહાયની યોજનાનું સ્વરૂપ, (છ) પ્રયોગો માત્ર ઉત્પાદનને લગતા નહીં, તંત્રના સ્વરૂપ વિશે, બજારને ધ્યાનમાં રાખી Scale વિશે વગેરે. કસોટી સરકારી સહાયથી મુક્તિ — એટલે યોજનાની સફળતા. આ વિશે આપણે મળીએ ત્યારે વિચારીએ. આ વિશે એક રાષ્ટ્રીય કક્ષાનું સંમેલન યોજવાની જરૂર છે. (ચીનના પ્રવાસ દરમિયાન, તા. ૨–૧૦–૧૯૯૪).

પ્રમાણી શકાશે કે બંને કઈ વ્યાપક કક્ષાએથી અને મૂલગામી રીતે રાષ્ટ્રીય પ્રશ્નોના ઉકેલો વિચારે છે. અનિલભાઈના સમાજવાદ પ્રત્યેના આકર્ષણનો ભંગ કેમ થયો, એમાં સાહિત્યકૃતિઓએ કેવો ફાળો આપ્યો એ તેઓ કેવા જાગ્રત ચિંતક હતા તે દર્શાવે છે. તો દર્શક કેટલી મુક્ત રીતે દેશ-દુનિયાના પ્રશ્નોને તપાસતા-મૂલવતા હતા, તેનાં બે ઉદાહરણો પૂરતાં થશે :

‘મારે મન લોહીભીના વર્ગવિગ્રહ દ્વારા સામ્યવાદ લાવવાને બદલે મત-પદ્ધતિ દ્વારા સમાજવાદ લાવવાનો મજૂરપક્ષનો ધીમો પ્રયોગ અહિંસાનો જ પ્રયોગ છે.’ (તા. ૧૮–૬–૧૯૪૬).

‘તું મને ગાંધીવાદી કહે છે — પણ અત્યારે હું તેવો નથી. ને વિચારણામાં હું એમાંનું બધું ગળે ઉતારી શકતો નથી. દરેક વાદનાં ત્રણ અંગો હોય છે. એક એનું તત્ત્વજ્ઞાન, બીજું એની કાર્યપદ્ધતિ (Method) ને ત્રીજું એનો તાત્કાલિક ને ભાવિ કાર્યક્રમ. હું ગાંધીવિચારણાના પહેલાં બે અંગો સ્વીકારું છું. ને ત્રીજા વિશે હું Critical રહેવા માગું છું. કારણ કે એ સ્થળ-કાળ પ્રમાણે થોડું જુદું રૂપ ધરી શકે છે; ધરવું જોઈએ’. … ‘વિકેન્દ્રીકરણને નામે હું મધ્યયુગી સંકુચિતતા લાવવા માગતો નથી. એ પ્રત્યાઘાતી છે. ઘણા ગાંધીયનો અજ્ઞાતપણે એ તરફ જઈ રહ્યા છે.’ દર્શકનો દર્શનવ્યાપ કેટલો વિશાળ છે, જીવન વિશેની શ્રદ્ધા કેવી અમીટ છે, જીવન વિશેની સમજ કેટલી સ્પષ્ટ છે તેના પરિચાયક આ પત્રો છે.

મનુભાઈ અને અનિલભાઈ બુદ્ધિથી અર્થશાસ્ત્ર અને સમાજકારણના અભ્યાસી છે અને હૃદયથી સાહિત્યના રસપિપાસુ છે. એથી બંને વારંવાર સાહિત્યની વાત કરે છે અને તેનું મંથન કરે છે. બંનેના સંબંધની આંતરિક ઉત્કટતા અને નિરામયતા અનેક વખત ગેરસમજ થતી અટકાવે છે.

શું નથી લખી શકાયું, શું નથી થઈ શક્યું, દર્શક લેખન માટે કેવી ગંભીર તૈયારી કરતા હતા, પ્રવૃત્તિની અસરો (પ્રવૃત્તિની વિશ્વમન પર શી અસર પડશે તે વિશે બેદરકાર રહી શકાય નહીં. — દર્શક), અનિલભાઈની અભ્યાસનિષ્ઠા, સાથીઓને તૈયાર કરવાની તેમની વ્યાપક દૃષ્ટિ, બંનેએ લખેલાં કાવ્યો વગેરે પણ ખૂબ રસપ્રદ છે.

નોંધપાત્ર વિચારકો, સર્જકો અને નવરચનાના વાહકોના પત્રચિંતનમાં એમના કાળનો સમાજ અને ઇતિહાસ સચવાયેલા હોય છે. રાષ્ટ્રની ગતિવિધિના ઇશારા તેમાંથી મળતા હોય છે. તેમનાં પુરુષાર્થ અને પરિણામો સૂચિત થતાં હોય છે. દેશકાળની સીમાથી ઉપર ઊઠીને થયેલું તેમનું ચિંતન નવી દિશા ઉઘાડવામાં ખપ લાગી શકે છે. માટે આવો પત્રવ્યવહાર સંગ્રહાવો જોઈએ, પછીની પેઢી સુધી પહોંચવો જોઈએ. ‘બે પ્રાજ્ઞનો સંવાદ’ એમાં નોંધપાત્ર ઉમેરણ બની રહેશે એવો વિશ્વાસ છે.

°

નોંધ :

અનિલભાઈનાં પુત્રી પલ્લવીબહેને પિતૃઋણ અદા કરવાના ભાવથી આ પત્રો પ્રગટ કરવાનું વિચાર્યું અને આ પત્રોના સંપાદનનું કાર્ય મને સોંપ્યું તેથી આ બંને મહાનુભાવોનો પૂરતો પરિચય હતો, છતાં ઘણી બાબતો નવેસર સમજવા મળી. તેમના સંબંધની નિકટતા અને જીવનભાવોની ઉદાત્તતા સમજવા મળી. દર્શકનો વ્યાપક પત્રવ્યવહાર થયેલો છે તે શા માટે વહેલી તકે પ્રગટ થવો જોઈએ તેની પ્રતીતિ થઈ. — આ સઘળાંનો આનંદ છે. બહેન પલ્લવીબહેને આ પત્રવ્યવહાર પ્રગટ કરવા દ્વારા એક આવશ્યક અને આવકાર્ય બાબતમાં રસ લીધો એ અભિનંદનીય છે.

[1]. ‘બે પ્રાજ્ઞનો સંવાદ’ : મનુભાઈ પંચોળી અને અનિલભાઈ શાહનો છ દાયકાનો પત્ર–સંવાદ :  સંપાદક – મનસુખ સલ્લા : પ્રકાશક – નવજીવન મુદ્રણાલય : પૃ. ૨૧૫ :  કિં. ૩૦૦/- : ૨૦૨૪

આજે જેમને વિશે હું વાત કરવાનો છું તે પૂજ્ય જુગતરામકાકાને હું પુણ્યશ્લોક પુરુષ તરીકે ઓળખાવું છું. આ શબ્દ જાણીતો છે, પણ એનો અર્થ ગહન છે. શ્લોક એટલે વર્ણન કરવું, સમજાવવું અને જેમની વાત કરવાથી આપણે પુણ્યશાળી થઈએ તે પુણ્યશ્લોક. જુ.કાકા એવા પુણ્યશ્લોક પુરુષ છે. એમનું ચિંતન કરવું, એમનાં કાર્યોને સમજવાં, એમનાં જીવનનાં મૂલ્યોને ફરી ફરી સમજવાં જેથી વ્યક્તિ તરીકે આ સઘળાંનું આપણામાં ઉમેરણ થઈ શકે. મુરબ્બી ઘણા હોય છે પણ પુણ્યશ્લોક બહુ ઓછા હોય છે. જુ.કાકાના જીવનનો મહિમા સમજવા જેવો છે. તેમણે પોતાની આત્મકથા લખી છે. એનું નામ એમના જેવું જ સાદું છે – ‘મારી જીવનકથા.’ સૌએ વાંચવા જેવી આ અસામાન્ય આત્મકથા છે. કાકાસાહેબ કાલેલકરે કહ્યું છે કે, ‘આ આત્મકથાનું હિંદી અને અંગ્રેજી થવું જોઈએ. આ આત્મકથા ભારતના બધા પ્રદેશોમાં પહોંચવી જોઈએ.’

સો વર્ષ પહેલાંનો આ આખો પ્રદેશ, અને આ પ્રદેશ એટલે સુરત, વલસાડ અને ડાંગ જિલ્લા જેટલો વિશાળ આદિવાસી પ્રદેશ. આ પ્રદેશમાં વસનારા માણસોના બે ભાગ હતા : (૧) પાટીદારો, વણિકો, પારસીઓ – તેઓ જમીનદાર હતા, પૈસાદાર હતા, સુખી હતા. એ નાનો ભાગ હતો. (૨) અને વસ્તીનો બીજો મોટો ભાગ આદિવાસીઓનો હતો, જેને દરેક ટંકે ભોજન મળવું દુર્લભ હતું. તેમને માટે પૂરતું ખાવાનું મળવું એ અસાધારણ બાબત હતી. શરીર ઉપર ચીંથરા જેવું કાંઈક વીંટ્યું હોય, એ સિવાય કોઈ કપડું ન હોય. તમે એ કલ્પી શકો છો કે સવારથી સાંજ સુધી, બળદ જેવી સખત મજૂરી કરો. ત્યારે તેના બદલામાં ધણિયામા માત્ર ખાવાનું આપે ? આ ચિત્ર સમજાય તો પછીના દાયકાઓમાં કેવું પરિવર્તન થયું એ સમજાય. ધણિયામા સામે આદિવાસી બોલી ન શકે, બેરહમીથી માર મારે તો પણ ફરિયાદ ન કરી શકે. આવકના સ્વતંત્ર સ્રોત જ નહિ. ધણિયામાને છોડે તો માર પડે, પજવણી થાય. એક વાર ધણિયામા પાસેથી રકમ લીધી તો જિંદગીમાં ક્યારે ય એમના ઋણમાંથી છૂટી ન શકે. કાયમ એમનાથી દબાયેલા જ રહેવાનું. આ ચિત્ર સમજીએ તો ૧૯૨૨ અને ૨૦૨૨ વચ્ચેનો ફરક સમજાય.

ગુલામી જેવી એ પરિસ્થિતિ કેવી હતી એનું એક ઉદાહરણ જુ.કાકાએ આત્મકથામાં આપેલું છે. આ પ્રદેશમાં સાહેબો આવ્યા હતા. તલાટી પણ સાહેબ ગણાય, મામલતદાર પણ સાહેબ. આ પ્રદેશ ડુંગરાળ. ચારે બાજુ પાણી વહેતું હોય. નદી-વોંકળા ચાલુ હોય. સાહેબે બૂટ પહેર્યા હોય. તેઓ બૂટ કાઢીને, કપડાં ઊંચા લઈને નદી પાર ન કરે. એ તો સાહેબ ! એટલે આદિવાસીના ખભા ઉપર બેસીને વાંકળો કે નદી પાર કરે. જેથી સાહેબને બૂટ કાઢવા ન પડે, કપડાં ઊંચાં ન લેવાં પડે. આજે તમે કોઈને કહો કે, ‘તને હજાર રૂપિયા આપું, તારા ખભા પર બેસાડીને મને નદી પાર કરાવ.’ તો કોઈ તૈયાર નહિ થાય. સામે સવાલ કરી શકતો નહિ. વેઠ કરવાની એટલે કરવાની. આ દુ:ખો, અપમાન, અમાનવીયતાને ભૂલી જવા લોકો વ્યસનમાં ડૂબેલા રહેતા. ન આવક, ન સ્વમાન, ન ગૌરવ. અહીંનું આ ચિત્ર એક માણસના પુણ્ય અને પુરુષાર્થને કારણે બદલાયું. આખા પ્રદેશમાં આટલા બધા કાર્યકર્તાઓ તૈયાર થયા. મૂળભૂત પરિવર્તન થયું.

જુ.કાકા ગાંધીની કોઢમાં ઘડાયા હતા. ગાંધીજીના આશ્રમમાં અને નવજીવન પ્રેસમાં સ્વામી આનંદ સાથે કામ કરતાં કરતાં તેઓ ઘડાયા હતા. સાથે જ જાણે તેમના પોતાનામાં પણ એક વિશેષ તૈયારી ચાલી રહી હતી. આશ્રમમાં તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે, ‘શું કામ કરશો ?’ જવાબમાં તેમણે કહેલું, ‘મને શિક્ષણનું કામ ગમશે.’ આ શિક્ષણનું કામ એટલે શું ? આપણે બુનિયાદી શબ્દ વાપરીએ છીએ પણ એનો અર્થ ભૂલી જઈએ છીએ. બુનિયાદી એટલે પાયાનું (basic). કોઈપણ ઈમારત ત્યારે જ ઊંચે જઈ શકે છે જ્યારે એનો પાયો મજબૂત હોય. મનુષ્ય તરીકે એવી કેળવણી થાય જેથી મનુષ્યત્વનો વિકાસ થયા કરે. માણસમાંથી સારો માણસ બને. માણસમાંથી જવાબદાર માણસ બને, બીજાની કાળજી લેતો થાય – એ બુનિયાદી શિક્ષણ છે. માત્ર રેંટિયો કાંતવો કે સફાઈ કરવી એ બુનિયાદી શિક્ષણ નથી. એ સઘળાં માધ્યમો છે.

શિબિર દ્વારા, સફાઈ દ્વારા, જાજરૂ સફાઈ દ્વારા માણસ બદલાવો જોઈએ. એ કાળે કોઈ ભણેલો જાજરૂ સફાઈ કરવા રાજી ન થતો. એટલે વિનોબાજીએ કહેલું કે ‘જાજરૂ બગાડનારો ઊંચો ગણાય છે અને એની સફાઈ કરનારો હલકો ગણાય છે.’ આવાં ઊલટાં મૂલ્યો એ કાળે પ્રચલિત હતાં. જુ.કાકા જાજરૂ સફાઈને પાયાનું કામ ગણે છે. અહીં આવે તેણે જાજરૂ સફાઈ તો કરવાની જ છે. એ સંડાસ આજનાં જેવાં ફ્લશનાં નહોતાં. ડોલવાળા, દરરોજ સાફ કરવાં પડે એવાં હતાં. આ સઘળું જુ.કાકાએ આશ્રમીજીવન માટે અનિવાર્ય ગણ્યું. તેનું કારણ છે :

મનુષ્ય બે તત્ત્વોથી પ્રેરાઈને વર્તતો હોય છે. એક, માન્યતાઓથી. માન્યતાઓ ત્રણ પ્રકારની હોય છે. સાચી, ખોટી, અસ્પષ્ટ. યુક્રેન ઉપરના રશિયાના હુમલાને આ ત્રણે રીતે જોઈ શકાય. કોઈ દેશ બીજા દેશ ઉપર આક્રમણ કરી શકે ખરો ? તો જવાબ મળે. પણ માન્યતા અસ્પષ્ટ હોય તો ઘડીક આ સાચું લાગે. ઘડીક પેલું સાચું લાગે. જુગતરામકાકાએ જે જે કાર્યકતાઓને તૈયાર કર્યા તેમની માન્યતા સાચી હતી. સૌ સ્પષ્ટ હતા કે ‘સહન કરનારના અમે ભેરુ બનીશું. એને માટે જે સહન કરવાનું આવે તે માટે અમે તૈયાર છીએ.’

બીજું તત્ત્વ છે માણસનાં વલણો. ધણિયામા (પાટીદારો, વણિકો, પારસીઓ) આટલી ક્રૂર રીતે કેમ વર્તતા હતા ? માર મારતા હતા, શોષણ કરતા હતા. કારણ કે વર્ષોથી તેમનાં વલણો દૃઢ થયાં હતાં કે આ અમારો અધિકાર છે. એવું જ લાખો આદિવાસીઓ મૂગાંમૂંગાં સહન કરતાં હતાં. કારણ કે અસંમતિ પ્રગટ કરાય, સામે અવાજ ઉઠાવાય, આ અમે નહિ કરીએ એમ કહી દેવાય એવું એ માનતાં જ નહોતાં. અમારે તો આવું વેઠવાનું જ હોય તેવાં વલણોથી ગ્રસ્ત હતાં. આ માન્યતાઓ, આવાં વલણો, આ વાતાવરણ વચ્ચે જુગતરામકાકાનો આ પ્રદેશમાં પ્રવેશ થયો. તેઓ ગાંધીઆશ્રમનાં જીવનમૂલ્યોથી ઘડાઈને આવ્યા હતા. તેમની પ્રતીતિ હતી કે થોડાક ઉપલા વર્ગ માટે નહિ, ફાવી ગયેલા માટે નહિ, પણ તમામનાં સુખ-શાંતિ-ગૌરવ માટે તેઓ કામ કરશે. સર્વોદયનો તેમનો અર્થ હતો છેલ્લામાં છેલ્લા માણસનું કલ્યાણ.

આ સ્વપ્ન તો અદ્ભુત હતું. પણ કામ કઈ રીતે કરવું ? એટલે તેમણે ગાંધીજીમાંથી સમજાયેલાં ત્રણ લક્ષ્યાંક રાખ્યાં હતાં : 

(૧) આર્થિક રીતે માણસ પગભર થવો જોઈએ, સ્વનિર્ભર થવો જોઈએ.

(૨) સામાજિક રીતે એનો સ્વીકાર થવો જોઈએ. એનું સ્વમાન સચવાવું જોઈએ. મનુષ્ય તરીકેનું ગૌરવ મળવું જોઈએ. આ બંને અનિવાર્ય તત્ત્વો છે, પણ પૂરતાં નથી. અનેક લોકોએ આર્થિક રીતે પગભર થવાને પૂરતું ગણીને કામ કર્યું છે તે અધૂરું કામ છે. આજે આદિવાસીઓમાંથી કલેક્ટર, ડૉક્ટર, કલાસ વન ઓફિસરો, ધારાસભ્યો અને લોકસભાના સભ્યો થયા છે. તેઓ સુખી પણ થયા છે, પરંતુ એટલું પૂરતું નથી. 

ગાંધીવિચારનો પાયો એના ત્રીજા તત્ત્વમાં છે.

(૩) મનુષ્ય નૈતિક રીતે પણ વિકાસ પામે તો જ સાચો વિકાસ થયો ગણાય. નહિ તો ગરીબને સુખના પ્રદેશમાં લઈ આવવાનું કામ તો થશે, પણ તે બીજાના સુખનો વિચાર નહિ કરે. આ નૈતિક વિકાસ એ ગાંધી પરંપરાનું બહુ પાયાનું પરિબળ છે. ગાંધીજી અને તેમની સાથેના મુખ્ય માણસોએ તમામ કામમાં આ ત્રીજા પરિબળને મહત્ત્વનું ગણ્યું છે. જો કે સમાજ ઘડતરના આ ત્રીજા પરિબળ વિશે દુનિયાના તમામ વિચારકોએ સમાન મહત્ત્વ નથી આપ્યું. આ ત્રણે તત્ત્વો આ આખા પ્રદેશના તમામ કાર્યકર્તાઓમાં આત્મસાત્ થયાં અને વિકસ્યાં એનું પ્રેરક તત્ત્વ, પ્રેરક વ્યક્તિત્વ જુગતરામકાકા છે. આ ભૂમિકાને યાદ રાખીને જ આ પ્રદેશમાં થયેલ પ્રભાવકારી આંદોલનને સમજી શકાશે.

જુગતરામકાકાના મહિમાને સમજવા માટે એમનો કેળવણી અંગેનો પાયાનો ગ્રંથ ‘આત્મરચના અને આશ્રમી કેળવણી’ તથા એમની આત્મકથા ‘મારી જીવનકથા’નો સંયુક્ત અભ્યાસ કરવો જરૂરી છે. તો આ પ્રદેશમાં થયેલી શાંત ક્રાંતિનાં રહસ્યોને પારખી શકાશે. હું તો ભલામણ કરીશ કે શિક્ષકો અને કાર્યકર્તાઓના આ માટેના શિબિરો યોજવા જોઈએ. તો કામ નક્કર થશે અને આપણી શ્રદ્ધા વધુ દૃઢ થશે. આજે તો કોઈ નેતા પ્રભાવકારી બોલે એટલે શિક્ષકોના અભિપ્રાય બદલાઈ જાય છે. આવા દરેક રાજકીય નેતાને પ્રશ્ન કરવો જોઈએ કે તેમનો હેતુ સર્વકલ્યાણકારક છે ખરો ? તેઓ સાધનશુદ્ધિમાં માને છે ખરા ? તો આપણાં વલણો વાજબી થશે.

આદિવાસીઓ સ્વમાનભેર જીવી શકે એ માટે એમને કામ આપવું જરૂરી હતું. રેંટિયા અને વણાટકામ દ્વારા એ શરૂ થયું. તેમાં દરેક ડગલે વિરોધ થયા, પ્રશ્નો આવ્યા, પણ પ્રશ્નો ઉકેલ્યા. પ્રારંભે તો ખાવા મળે એટલી રોજી માંડ આપી શકાઈ હતી. પરંતુ આ માધ્યમ પસંદ કરવા પાછળ જુ.કાકાની દૃષ્ટિ એ હતી કે તમે તમારી રીતે કમાણી કરતા થાઓ. ધણિયામાની રહેમ ઉપર ન જીવો. ધણિયામાની ગુલામીમાંથી છૂટવું એ મુખ્ય હેતુ હતો. આ સમજીએ તો જુ.કાકાએ આ પ્રદેશમાં જે કામ કર્યું, કેટકેટલું ઝીણવટથી વિચાર્યું, લોકોની શક્તિ કેમ જગાડી, નવા નવા કાર્યકરો આમાં કેમ દિક્ષીત થયા એ સમજાશે.

એક ઉદાહરણમાં આ સમજાશે કે પ્રશ્નો કેવા હતા અને તેનો હલ કેવી રીતે કઢાતો હતો. આજે તો ઘર બાંધવું એટલે સિમેન્ટનું પાકું ઘર જ નજરમાં આવે. ત્યારે ઘર એટલે લાકડાના ટેકા ઉપર ઘાસ નાખીને છાંયો કરી દેવો, આડશ માટે વાંસની પટ્ટીઓથી ગૂંથેલી સાદડીઓ હતી. ઉપર લીંપણ થાય. એવું ઘર પણ મળે તો આદિવાસીઓ ધણિયામાની ગુલામીમાંથી મુક્ત થાય. કારણ કે એ ગુલામી જીવનભરની હતી. ભાગ્યે જ કોઈ એમાંથી છૂટી શકે. ધારો કે ધણિયામાએ ઘર બાંધવા જગ્યા આપી હોય, સાધનો આપ્યાં હોય ને ઝૂંપડું બાંધે તો એનો કાયમી ગુલામ બની રહે. અને ધણિયામાને છોડી દે તો નવું ઝૂંપડું બાંધવાનાં સાધનો ખરીદવાના એની પાસે પૈસા ન હોય. લાકડાં-વાંસ-વળીની સગવડ ન જ હોય. કેટલા ય આદિવાસી એ કારણે ફરી ધણિયામાને શરણે ગયા હતા. જુ.કાકા ધરતીના માણસ હતા. એટલે જુગતરામકાકાએ પાયાનો ઉકેલ વિચાર્યો. લોકમાનસની એમને પરખ હતી. એટલે એમને સૂઝ્યું કે આવકનાં સ્વતંત્ર સાધનો આપવાં જોઈએ અને પોતાનું ઝૂંપડું હોવું જોઈએ. આ માટે તેમણે જંગલ સહકારી મંડળીઓ સ્થાપી. જંગલ સહકારી મંડળીઓએ ઝૂંપડું (ઘર) બાંધવામાં મદદ કરી.

કોઈ પણ સમાજમાં પાયામાંથી પરિવર્તન કરવું હોય તો તે સમાજને જ્ઞાનવાન બનાવવો જોઈએ. જે સમાજ જ્ઞાનવાન ન હોય તે ટકી ન શકે. જ્ઞાનનો અર્થ કેવળ ચોપડીઓ નહોતો. અનેક રીતે મનોઘડતર કરવું પડે છે. તે કાળે આદિવાસીનું બાળક ભણે એ ખ્યાલ જ નહોતો. આ ક્ષેત્ર સાવ કોરુંકટાક હતું. શિક્ષણ મેળવવાની કોઈ તક જ નહોતી. આદિવાસીઓ શિક્ષણથી વંચિત રહે તો જ સ્થાપિત વ્યવસ્થા જળવાઈ રહે એમ મનાતું હતું. એની વચ્ચે સુરત-વલસાડ-ડાંગમાં કેટકેટલી બાલવાડીઓ-આશ્રમશાળાઓ-ઉત્તર બુનિયાદી શાળાઓ સ્થપાઈ છે ? હવે તો ગાંધી-વિદ્યાપીઠ પણ સ્થપાઈ છે. સ્થાપિત હિતોએ પ્રતિકૂળતાઓ પણ ઊભી કરી. અનેક વિઘ્નો નાખ્યાં. કારણ કે તેઓ આદિવાસીઓની ગુલામી દશા ચાલુ રાખવા ઇચ્છતા હતા. આજે જેને સાવ નગણ્ય કહેવાય તેવો કાર્યક્રમ તેમણે ઉપાડ્યો. ઠેરઠેર બાલવાડીઓ સ્થાપી. તેમાં ઝાઝી સગવડ કરવાની નહિ. એક ફળિયાનાં બાળકો હોય. તેમને હાથપગ ધોવડાવવાના, નખ કાપવાના, ગીતો ગવડાવવાનાં, વાર્તા કહેવાની, રમતો રમાડવાની, નાસ્તો કરાવવાનો. સ્થાનિક વ્યક્તિ ભણાવે. (એવી બહેનોની તાલીમ માટે તેમણે બાલવાડી તાલીમ શિબિરો શરૂ કર્યા).

આજે આપણને આમાં અસામાન્ય કશું ન લાગે. પરંતુ તેમણે બાલવાડીથી પ્રારંભ કર્યો. કારણ કે એ દરેક ગામમાં શરૂ કરી શકાય. દરેક કુટુંબ સુધી પહોંચી શકાય, લોકસંપર્ક અને જાગૃતિ કરી શકાય. એમાંથી આશ્રમશાળાઓ અને ઉત્તરબુનિયાદી શાળાઓ સ્થપાઈ. એ કેન્દ્રો સંસ્થા સ્વરૂપે વિકસ્યાં. જુગતરામકાકાની વિશેષતા હતી – સંસ્થા સ્વરૂપે કામ કરવું. આજે એનો અંદાજ આવવો અઘરો છે કે એક શાળા શરૂ કરવા શું શું કરવું પડે ? પરિવર્તનના આધારો અહીંથી જન્મ્યા છે.

ત્યાં સુધીમાં સ્વરાજ આવી ગયું હતું. પંચાયતીરાજમાં તેમને લોક-ભાગીદારીની ઘણી શક્યતાઓ દેખાણી. તેમણે પંચાયતના કાયદાના ઘડતરમાં પણ આગેવાની લીધી. દેશમાં બે-ત્રણ રાજ્યોમાં પંચાયતીરાજનો ઉત્તમ રીતે અમલ થયો તેમાં ગુજરાત અગ્રણી છે. પંચાયતીરાજનાં સાચાં ધ્યેયો, લક્ષ્યાંકો ઉત્તમ રીતે સુરત જિલ્લામાં સફળ થયાં. ઝીણાભાઈ દરજીને કારણે એ શક્ય બન્યું. ઝીણાભાઈ એવા આગેવાન હતા જે કોઈથી ગાંજ્યા ન જાય. દૃષ્ટિવાળા અને સાહસિક. અધિકારીઓને તાબે ન થાય. સુરત જિલ્લામાં કામ કરી ગયેલા સૌરાષ્ટ્રના અધિકારી પાસેથી મેં સાંભળ્યું હતું કે ઝીણાભાઈ અમને તેમની ચેમ્બરમાં બોલાવે. ટેબલ ઉપર જિલ્લાનો નકશો પાથર્યો હોય. તેઓ કહે, ‘જુઓ, આ બારડોલી છે અને આ પંચોળ છે. (પછી નકશા ઉપર બારડોલીથી પંચોળને જોડતી સીધી લીટી કરે.) અહીંથી અહીં સુધીનો રસ્તો તૈયાર કરવાનો છે.’ અધિકારી સમજાવે, ‘સાહેબ નિયમ પ્રમાણે એમ રસ્તો ન થાય. એ આ રીતે થાય.’ તો ઝીણાભાઈ કહે, ‘હું કહું છું ને ! અમારું કેન્દ્ર પંચોળમાં શરૂ થવાનું છે. આશ્રમશાળા-ઉત્તર બુનિયાદી શાળા વગેરે શરૂ થશે. આદિવાસી બાળકો ત્યાં ભણવા આવશે. એટલે રસ્તો બાંધવાનો છે.’ આ પસંદગી, આ અગ્રતાક્રમ, શું પહેલું કરવું જોઈએ એની સમજમાંથી આવો આગ્રહ ઊભો થયો હતો. નહિ તો આ આદિવાસી વિસ્તાર કોરો જ રહી જાત.

જુગતરામભાઈએ કેવા કેવા માણસો તૈયાર કર્યા ? ગ્રામશાળામાં નારાયણ દેસાઈ અને મોહન પરીખને પ્રયોગો માટે મોકળું મેદાન આપ્યું. વાલોડ મિત્રમંડળના તેજસ્વી તોખાર જેવા અલ્લુભાઈ, ભીખુભાઈ, બાબુભાઈ, ભૂપેન્દ્રભાઈ, કીકુભાઈ એક આખા તાલુકાના સર્વાંગી ઉત્થાન માટે પળેપળ ખર્ચે. ડાંગમાં છોટુભાઈ નાયક અને ઘેલુભાઈ વાઘની જેવા નિર્ભય અને ગરીબના ઘર સુધી પહોંચેલા આગેવાન; રમેશ દેસાઈ અને અરવિંદ દેસાઈ સૌથી પછાત હળપતિ માટે લડે, જેલમાં પણ જાય. મકનજીભાઈ અને નાનુભાઈ, ચુનીભાઈ અને ચીમનભાઈ ભટ્ટ, સોમભાઈ અને રાવતજી – બધાના મિજાજ અલગ, કાર્યશૈલી વિશિષ્ટ, પસંદગી આગવી. આવી સામસામા છેડાની વ્યક્તિઓ જુ.કાકાની સાથે જોડાઈ, સૌએ જીવન હોમ્યું, કામને ઉજાળ્યું. એમના અહંકાર જુગતરામભાઈની નિશ્રામાં માપસર રહ્યા. ઉમદા ધ્યેય માટે યોજાયા. જુ.કાકા સંગઠનના અદ્ભુત જાણકાર હતા. આટલું મોટું અને આટલું વૈવિધ્યવાળું કામ કરવું હોય તો સંગઠન જરૂરી હતું, પણ તેમણે કહ્યું, ‘ટકી શકે એવું સંગઠન બનાવો. એનો પાયો ધ્યેય સાથેનું જોડાણ હોય.’ સમાજઘડતર શા માટે કરવાનું છે અને શી રીતે કરવાનું છે તેની સ્પષ્ટતા હોય તે જ આવું વિચારી શકે.

આ વિસ્તારની પરિસ્થિતિ જ વિશિષ્ટ હતી. એક વર્ગ શોષણ કરનારો, અન્યાય કરનારો હતો. બીજો વર્ગ શોષિત અને અન્યાય વેઠનારો હતો. એની વચ્ચે મારકાપ કે હિંસક સંઘર્ષ નથી કરવાનો એ સ્પષ્ટતા હતી. પ્રદેશ મોટો, વસ્તી મોટી છતાં નક્સલવાદ ન આવ્યો એનું કારણ આ પ્રદેશનું વેડછીકરણ છે. આ વેડછી રચનાનો પ્રતાપ છે. નક્સલવાદને બદલે ગાંધીમાર્ગે ઉત્થાન થયું એનું કેન્દ્રસ્થ વ્યક્તિત્વ જુ.કાકા છે. જે કોઈ પણ અહીં આવ્યા તેમને જુ.કાકાએ કહ્યું કે ‘સંગઠન કરો, સંસ્થા ઊભી કરો.’

એવું જ મહત્ત્વનું કામ તેમણે કાર્યકર્તાઓના ઘડતરનું કર્યું. તેમને  દિક્ષીત કર્યા. એ માટેની તાલીમ પાંચ દિવસની હોય, દસ દિવસની હોય, મહિનાની હોય કે ત્રણ મહિનાની હોય. પંચાયતીરાજ સફળ થાય એ માટે આખા ગુજરાતના મુખ્ય માણસોની તાલીમ અહીં વેડછીમાં યોજાઈ હતી. જુ.કાકાની તાલીમ એટલે માત્ર નિયમોની જાણકારી નહિ, પણ આશ્રમી જીવનની તાલીમ. તેમની એ અદ્ભુત વિશેષતા હતી કે તેઓ જેને સ્પર્શે એને આશ્રમી જીવનની તાલીમ બનાવી દે. આશ્રમી જીવન એટલે માત્ર સાદાં મકાનો કે સફાઈ નહિ, પણ ‘આપણે છેલ્લા માણસને મદદ કરનારા છીએ’ એ તત્ત્વ આપણા પોતાના જીવનમાં ઊતરે એની તાલીમ. જો તમારે છેલ્લા માણસના જીવનને ઊંચે ચડાવવું હોય તો આપણું પોતાનું જીવન કેવું હોય એની તાલીમ. એને માટે સફાઈ હતી. સંડાસ સફાઈ હતી, રસોડાની કામગીરી હતી. ગામડાનું કામ કરવાનું હતું.

આ સઘળાં દ્વારા આશ્રમી જીવનની તાલીમ મળતી હતી. આવા જીવનનો અને તાલીમનો હેતુ હતો – તમે અન્યનો વિચાર કરતા થાઓ. વળી અન્યમાં કોણ તેની સ્પષ્ટતા પણ મળતી હતી : સમાજમાં જે સૌથી દલિત છે, સૌથી પીડિત છે, બીચારાં છે, સૌથી છેલ્લાં છે એનો વિચાર સૌથી પહેલાં કરવો : એ માટેનું જીવવાનું હોય; એની તાલીમ મળતી હતી. અને એ ક્યાં સુધી કરવાનું છે ? અમારા બુચદાદા કહેતા હતા એમ પેગડે પગ હોય અને મૃત્યુ આવે ત્યાં સુધી. એટલે કે છેલ્લી ઘડી સુધી આ માટે ઝઝૂમવાનું છે. થાકીને કામ છોડી દેવાનું નથી.

જુ.કાકાના કામની એક બીજી મોટી વિશેષતા એ હતી કે આગલી પેઢીએ પછીની તૈયારી કરવી જોઈએ. તેમણે એ કામ અસાધારણ રીતે કર્યું. એકાદ આશ્રમશાળા કે ઉત્તર બુનિયાદી શાળા કે ઉદ્યોગ કેન્દ્રથી સંતોષ ન માન્યો. તેમણે અનેક કાર્યકર્તાઓ તૈયાર કર્યા. તેમાંથી એવા કાર્યકર્તાઓ તૈયાર થયા જેઓ નિસ્વાર્થભાવે આવાં કામ કરે. જેમનું હૃદય બીજા માટે દૂઝતું હોય. બીજાની પીડા જોઈને જેઓ હલી જાય. ભીખુભાઈ અને કોકીબહેન પંચોતેર વર્ષે દૂરના ધરમપુર જઈને કામ શરૂ કરે, એમાં ખૂંપી જાય એ આ કારણે શક્ય બન્યું. જુ.કાકાએ આ કેવી રીતે કર્યું ?

તેમણે તાલીમ, સંપર્ક, સંબંધ બધે મોરચે આ કામ કર્યું. મનુષ્યજીવનનું સૌથી મોટું પરિવર્તનકારી તત્ત્વ સંબંધ છે. તેમણે સંબંધ-તત્ત્વને સતત પોષણ આપ્યું. પોતાના જીવન દ્વારા એને મૂલ્ય પૂરું પાડ્યું. તેમનું જીવન એક દૃષ્ટાંતરૂપ જીવન બની રહ્યું. એવું જીવવું તો બહુ અઘરું છે, પણ તેમણે એ જીવી બતાવ્યું. બે વર્ગોનો સંબંધ હોય ત્યારે સામ્યવાદીઓ માને છે કે સંઘર્ષ જ થાય. આ સંઘર્ષની જગ્યાએ સમજણથી કામ કેવી રીતે થાય એનાં અનેક સ્વરૂપ તેમણે અમલી બનાવ્યાં. એક ઘટના નોંધપાત્ર છે. અહીં કાકરાપાર ડેમ બંધાયો. લગભગ ૭૦ હજાર એકર જમીન ડૂબમાં જતી હતી. એ તો આદિવાસીઓની જમીન હતી. તો તેઓ પછી શું કરે ? એટલે તેમને સૌને જમીન તો મળવી જોઈએ. અને જેની જેટલી જમીન હોય એટલી એમને અપાય તો સૌથી વધારે જંગલો કાપવાં પડે. જુ.કાકાએ વચલો રસ્તો કાઢ્યો. સૌને ચાર-ચાર એકર જમીન આપવી. (જેથી એમની ખેતી ચાલુ રહે.) અને બાકીની કિંમતની રોકડ રકમ આપવી. કેમ તેમને આવો વિચાર આવ્યો ? કારણ કે તેમની સામે કેવળ માણસ ન હતો, પર્યાવરણ પણ હતું. એથી આદિવાસીઓને જમીન મળવી જોઈએ એમ જ પર્યાવરણની પણ ચિંતા કરવી જોઈએ. એથી વધુ જંગલ કપાવાં ન જોઈએ. એટલે વારંવાર કહેવાયું છે કે ટૂંકું ન જુઓ, અધૂરું ન જુઓ – લાંબું જુઓ, સમગ્રપણે જુઓ. આ સમજાય તો સમગ્ર દર્શન આવે. જુગતરામકાકાએ આ પદ્ધતિએ કામ કર્યું છે.

એમનું એવું જ મોટું પ્રદાન સહકારી ક્ષેત્રોનું છે. તેઓ માનતા હતા કે જેટલું સહકારી ધોરણે કામ થઈ શકે એટલું વધુ સારું. સુરત જિલ્લામાં એવી અનેક પ્રવૃત્તિઓ થઈ. આપણી કમનસીબી છે કે સકહારી ક્ષેત્રની ઈમેજ અત્યારે અલગ છે. આજે એ લૂંટનું માધ્યમ બની ગયું છે. એ વખતે બહુ ચર્ચા ચાલતી હતી કે પછાત વર્ગ માટે, ગામડાના ઉત્કર્ષ માટે શું કરવું જોઈએ ? એમાં રવિશંકર મહારાજ હતા, બબલભાઈ મહેતા હતા. મનુભાઈ પંચોળી પણ હતા. બીજાઓ પણ હતા. તેમાંથી એ વિચાર પાક્યો કે ગ્રામોત્થાન ઇચ્છતા હોઈએ તો એને એવું સ્વરૂપ આપવું જોઈએ જેથી સમગ્રદર્શી કાર્ય થઈ શકે. એક એક કામ માટેની સંસ્થા હતી જ. પણ બધાં પાસાંઓને સમાવનારી રચના હોવી જોઈએ. એમાંથી ગુજરાતમાં સર્વોદય યોજના અમલી બની. સરકારી રીતે ચાલતી શાળાઓમાં સરકારનું તંત્ર હોય, આંટીઘૂંટી હોય. જુ.કાકાએ તેમાં નાનો પણ પાયાનો ફેરફાર સૂચવ્યો : પ્રાથમિક શાળાઓને સર્વોદય યોજનામાં મૂકી દો. એનું સંચાલન સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ કરે. તો બુનિયાદી શિક્ષણનાં તત્ત્વો અમલી બની શકશે. આ આખી વડીલ પેઢી સમાજ નવરચનાને કઈ રીતે જોતી હતી તેનો આ નમૂનો છે. એવું જ બહેનોના વિકાસની પ્રવૃત્તિઓ સર્વોદય યોજનામાં શરૂ થઈ. માત્ર કમાણી નહિ, બહેનોમાં વિશ્વાસ પેદા થયો કે અમે માત્ર ઘર અને છોકરાં સાચવવા માટે જ નથી. અમે અનેક જવાબદારીભર્યાં કામો કરી શકીએ. અનેક અજાણ્યાં કામો કરવા માટે બહેનો સક્ષમ બન્યાં.

આ આખો પ્રદેશ, આવડો મોટો પ્રદેશ આર્થિક રીતે, સામાજિક ગૌરવની રીતે અને નૈતિક રીતે એકસાથે વિકાસ પામે એ માટે આ સઘળી પ્રવૃત્તિઓ હતી. તમામ પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા પાયાનું ઉત્થાન કરવા માટેનું આ દર્શન હતું. જેમ કે શાળાઓ શરૂ કરી તો મકાન જોઈએ. સરકારની યોજના અમુક જ હતી. જુ.કાકાએ જંગલ સહકારી મંડળીઓને સમજાવ્યું કે શાળાનાં મકાનો બાંધવામાં તમે મદદ કરો. આ મકાનો તમારા આદિવાસી વિસ્તારમાં જ બાંધવાનાં છે. પછી એમાં અન્ય સંસ્થાઓએ પણ મદદ કરી. તેમણે નવી નજર એ આપી કે જંગલ સહકારી મંડળીઓ માત્ર કમાણી કરવા માટે નથી, સામાજિક જવાબદારી પણ તેમણે સ્વીકારવી જોઈએ.

જો તમારે મનુષ્યને નૈતિક રીતે ઘડવો હોય તો તેની સામે વિકાસનું સમગ્રદર્શી ચિત્ર મૂકવું જોઈએ. કાર્યકર ભલે અમુક સંસ્થામાં કામ કરતા હોય, પણ કામ પાછળની દૃષ્ટિ આ હોય. જો આવી રીતે કામ ન થાય તો મર્યાદા પણ રહે છે તે તેમણે નોંધ્યું છે. સુરત-વલસાડ વિસ્તારમાં જે રીતે સમગ્રદર્શી કામ થયું તેટલા પ્રમાણમાં છોટુભાઈ નાયક અને ઘેલુભાઈ જેવા સાહસિક, હિંમતવાળા, કેળવાયેલા અગ્રણીઓ હતા છતાં ડાંગ વિસ્તારમાં કાર્ય ન થઈ શક્યું. કારણ કે ત્યાં ‘ડાંગ ગુજરાતનું કે મહારાષ્ટ્રનું ?’ એનો વિવાદ જાગ્યો. એમાંથી બે પક્ષો થઈ ગયા. રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ વિરુદ્ધ પ્રચાર થયો. એને તોડી પાડવાના પ્રયત્નો પણ થયા. છોટુભાઈ અને તેમના મિત્રોના પ્રયત્નોને કારણે ડાંગ ગુજરાતમાં રહ્યું, પણ સમગ્રદર્શી રચનાત્મક કાર્ય ન થઈ શક્યું. છોટુભાઈ – ઘેલુભાઈએ અનેક ઉત્તમ કામ કર્યાં, પણ ટૂંકી દૃષ્ટિવાળાના વિરોધને કારણે બધી રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ એટલા પ્રમાણમાં વિસ્તરી – વિકસી નહિ. સમજી શકાશે કે ઝેરનાં બી વવાય તો એનાં ફળ લણવાનાં આવે જ છે. ડાંગ ગુજરાતમાં ન રહે એ માટેના પ્રયત્નોએ વિકાસનાં કામોને અસર કરી. સર્વાંગી દૃષ્ટિએ જે થવું જોઈએ તે બધું ન થઈ શક્યું. આપણી વચ્ચે પસંદગી ભેદ હોઈ શકે, અગ્રતાક્રમ ભેદ હોઈ શકે, પણ આપણે સૌ એક ધ્યેય માટે કાર્ય કરી રહ્યાં છીએ એ ભાવ તમામ કાર્યકર્તાઓમાં પેદા કરવો એ સામાજિક ઘડતર માટે બહુ પાયાનું તત્ત્વ છે. આ સમગ્ર પ્રવૃત્તિ માટે નામ અપાયું ‘વેડછીનો વડલો.’ બીજાં વૃક્ષો અને વડલાની વચ્ચે પાયાનો ફરક એ છે કે વડની વડવાઈઓ, શાખાઓ જમીનમાં ઊતરીને પોતે જ એક વૃક્ષ બની જાય છે. જુ.કાકાએ પ્રોત્સાહન આપ્યું કે દરેક સંસ્થા સ્વતંત્ર કાઠું કાઢે. આને આપણે તત્ત્વની રીતે સમજીએ તો તમામ પ્રવૃત્તિનું વેડછીકરણ થઈ ગયું. ખાદીનું, રોજગારીનું, જંગલ સહકારી મંડળીનું, શિક્ષણનું સ્વરૂપ કેવું હોય ? જવાબ છે : એનું વેડછીકરણ થઈ ગયું. એ એની ઓળખ બની ગઈ. એટલે વેડછી અને જુગતરામકાકા અનેક વખત પર્યાયરૂપે વપરાયાં છે.

આ વેડછીકરણના, આ તપોમય વારસાના વારસદાર તરીકે આપણે આનું રહસ્ય સમજવું અનિવાર્ય છે. આદિવાસીઓ ડૉક્ટર થાય, ઈજનેર થાય, ઊંચા હોદ્દાઓ સુધી પહોંચે તેટલું પૂરતું નહિ થાય. એ માટે જુગતરામકાકાના દર્શનને આપણી અંદર ઉતારીએ તે જરૂરી છે. એ સમજવાનો આ દિવસ છે. સેવા દિને જુગતરામકાકાનું સ્મરણ કરવું એટલે આ આખી પરંપરાનું સ્મરણ કરવું, એનાં જીવનમૂલ્યોને સમજવાં, આ કાર્યપદ્ધતિ વિશે સ્પષ્ટ થવું અને દૃઢ થવું.

આવું કામ કરનારાઓએ કેવી રીતે જોડાવું જોઈએ, સંગઠન કરવું જોઈએ તો આપણે ટકી શકીએ તેવાં બે મૂળભૂત તત્ત્વો ગાંધીવિચારે આપણને આપ્યાં છે. એ તત્ત્વો ચિરંજીવી અને સર્વવ્યાપક છે. કેવળ ભારતને નહિ, આખી દુનિયાને ઉપયોગી છે. મનુભાઈ પંચોળીએ આવાં બે તત્ત્વો ચીંધ્યાં છે : અહિંસા અને સાધનશુદ્ધિ. હરિજન પ્રશ્ન સો વર્ષ પછી નહિ હોય. રેંટિયાને બદલે ઉત્પાદનનાં સાધનો બદલાઈ ગયાં હશે. હિંદુ-મુસલમાન ૫૦ વર્ષે સમજીને સાથે રહેતા થયા હશે. પણ આ બે તત્ત્વો સમગ્ર માનવજાત માટે પ્રેરક છે. ભારત માટે તેમ એશિયા માટે, આફ્રિકા માટે અને યુરોપ માટે પણ.

આપણે જુગતરામકાકાના જીવન અને કાર્યમાંથી સમજી-શીખી શકીએ કે કામ અહિંસક રીતે થવું જોઈએ. એથી જ આ કામમાં ઓછામાં ઓછો વિરોધ થયો છે. ધણિયામાઓએ પ્રારંભે વિરોધ કર્યો પણ પછી સરળતાથી સ્વીકાર થયો છે. અન્યાય કરનારા સામે પણ અહિંસક માર્ગો જ અપનાવાયા છે. બીજું તત્ત્વ છે સાધનશુદ્ધિનું. આપણે નઈ તાલીમનું કામ કરતા હોઈએ કે ખાદી ગ્રામોદ્યોગનું, ખેતીનું કરતા હોઈએ કે સર્વોદયનું, તેમાં ધ્રુવતત્ત્વ સાધનશુદ્ધિ છે. જુગતરામકાકાએ એનો આગ્રહ જાળવ્યો હતો. સાધનશુદ્ધિ છોડે પછી એ સંસ્થા અનેક પ્રકારનાં કળણમાં ખૂંપી જાય છે. ગાંધીના રસ્તે કામ કરનાર માટે સાધનશુદ્ધિ અનિવાર્ય છે. આજની સમાજરચના, રાજ્યરચના સામે આપણને દુ:ખ હોય તો એ કારણે છે કે તેઓ સાધનશુદ્ધિમાં માનતા નથી. અશુદ્ધ સાધન દ્વારા સફળતા મેળવવામાં માને છે. જુ.કાકાની આત્મકથામાં અનેક ઘટનાઓ છે, પરંતુ તેમણે એક પણ પગલું અશુદ્ધ સાધનથી નથી ભર્યું, અશુદ્ધ માધ્યમનો ઉપયોગ નથી કર્યો. એ ત્યારે જ બને કે કામ કરનારની પણ આત્મશુદ્ધિ સતત થયા કરતી હોય. આવું કામ એ જ આપણી સાધના છે. એ સાધના જુ.કાકાના જીવનમાં જોવા મળે છે. જુ.કાકાની સાધના એવી હતી કે વ્યક્તિ તરીકે વધારેમાં વધારે વિકસતા ગયા. સ્પષ્ટ થતા ગયા, અસરકારક થતા ગયા. અને જે પણ વ્યક્તિ કે સંસ્થા સાથે સંબંધ રાખ્યો એ સઘળાં પણ વધારેમાં વધારે સાધનશુદ્ધિ તરફ વળ્યાં. જ્યાં પણ તેમને ખોટ લાગી, નબળાઈ લાગી ત્યાં તેમણે ક્યારે ય સંમતિ ન આપી. દરેક સંગઠન માટે સાધનશુદ્ધિ એ પ્રાણતત્ત્વ છે.

મનુભાઈ પંચોળી ‘ઝેર તો પીધાં છે’ નવલકથાનો ત્રીજો ભાગ લખવા માટે, યહૂદીઓની પરિસ્થિતિ સમજવા માટે ઈઝરાયેલ ગયેલા. ત્યાં ફ્રેંચ ક્રાંતિ વિશે નોંધપાત્ર ત્રણ ગ્રંથ લખનાર પ્રો. તાલમાનને મળવા ગયા. તાલમાન જગતના ઇતિહાસના ઊંડા અભ્યાસી હતા. તેમને મનુભાઈ પંચોળીએ પૂછ્યું, “અમારા દેશનો ધ્યાનમંત્ર છે ‘સત્યમેવ જયતે !’ (સત્યનો જય થાય છે) તમે વિશ્વના ઇતિહાસના અભ્યાસને આધારે કહી શકો કે સત્યનો જય થાય છે ?” આ પ્રશ્ન પણ નોંધપાત્ર છે. તાલમાન એકાદ મિનિટ મૂંગા રહ્યા. પછી બોલ્યા : ‘સત્ય કાયમ જીતે છે એવું નથી, પરંતુ સંગઠિત સત્ય જીતે છે.’ એટલે કે સત્ય સંગઠિત હોવું જોઈએ. આજે ગાંધીજી વિશે ગેરસમજ ફેલાવવા, અવિચારીપણે લખાઈ-બોલાઈ રહ્યું છે. એટલે આપણે નવા રૂપે અને સંદર્ભે ગાંધીજી અને તેમના વિચારોને સમજવા પડશે. આપણું સંગઠન એવું હોય કે એનાથી સત્યને બળ મળે. કામનું સ્વરૂપ ગમે તે હોય પણ એમાંથી સત્યને બળ મળે એવું થવું જોઈએ. જુગતરામકાકાના જીવનમાંથી સૂચવાતો મંત્ર આ છે.

જુગતરામકાકા અનેક રીતે અસાધારણ વ્યક્તિ હતા. બહુ દુર્લભ એવું પારદર્શક વ્યક્તિત્વ હતા. એમનાં જીવન-કાર્યને સમજવા માટે એક પ્રાચીન કથા બહુ ઉપયોગી છે. દેવો અને દાનવો વચ્ચેના યુદ્ધમાં દેવો સતત હારતા હતા. દાનવો જીતતા હતા. દેવોના રાજા ઇન્દ્રને સલાહ મળી કે ‘દધિચિ નામના મહાતપસ્વી ઋષિ છે. તેમનાં હાડકાંમાંથી અસ્ત્ર બનાવીને દાનવો સામે વાપરશો તો જીતી શકશો.’ ઇન્દ્રે દધિચિ ઋષિને વિનંતી કરી. દધિચીએ ધ્યાન ધરી, સમાધિમાં દેહ છોડી દીધો. એમનાં હાડકાંમાંથી અસ્ત્રો બનાવાયાં, એનાથી દેવોનો વિજય થયો. એથી કેટલાક લોકો જુગતરામકાકાને આધુનિક દધિચિરૂપે ઓળખાવે છે. પરંતુ જુગતરામકાકાની પ્રેરકતા વિશિષ્ટ છે. દધિચિ ઋષિએ તો એક વાર દેહ છોડ્યો અને તેમનાં હાડકાંમાંથી બનેલાં અસ્ત્રો દેવોને ખપમાં આવ્યાં. પરંતુ ગાંધીજી અને જુગતરામકાકા અને એમના અનેક ઉત્તમ સાથીઓ તો પ્રત્યેક ક્ષણે દધિચિ બન્યા છે. પ્રત્યેક ક્ષણે તેમણે જાતનો હોમ કર્યો છે.

જુગતરામકાની આત્મકથા કેવળ એમની આત્મકથા નથી, આ આખા પ્રદેશની કથા છે. આ પ્રદેશની કાયાપલટની કથા છે. જે મૂલ્યો માટે તેઓ જીવ્યા હતા એ મૂલ્યોની કથા છે. એ સ્વરૂપમાં આ આત્મકથાને સેવવા જેવી છે. અને આપણે સૌએ ફરીફરી સ્વાધ્યાય દ્વારા આપણી નિષ્ઠાને દૃઢ કરવાની છે. આપણાં મૂલ્યોને સ્પષ્ટ કરવાનાં છે. સૌએ પોતપોતાની કક્ષાએ આ કરવાનું છે.

જુગતરામકાકાની આત્મકથા દ્વારા હું વધારે સ્પષ્ટ થયો કે ગાંધીવિચારની દૃષ્ટિએ સમાજઘડતર કરવું હોય તો એના આધારસ્તંભો કયા હોય. એના મૂલાધારો કયા હોય. એનું સાતત્ય કેવી રીતે જાળવી શકાય. અહિંસા અને સાધનશુદ્ધિ જાળવીને સમાજપરિવર્તન કેવી રીતે કરી શકાય. આ નિમિત્તે જુ.કાકાને મારી આદરઅંજલિ અર્પણ કરી શક્યો એની ઊંડી તૃપ્તિ છે.

(પૂ. જુગતરામભાઈ સ્મૃતિ વ્યાખ્યાનમાળાના ૩૭મા મણકામાં આપેલ વ્યાખ્યાન, વેડછી આશ્રમ, તા. ૧૪-૩-૨૦૨૨)

 સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”; 01 સપ્ટેમ્બર 2023; પૃ. 05 – 09

અત્યારે દેશમાં જે માહોલ છે તેમાં લાગણીઓ વધુ સક્રિય છે. અંગત સંબંધોમાં લાગણી બળ પૂરું પાડે, પરંતુ રાષ્ટૃ કે તમામ નાગરિકો વિશે વિચારીએ ત્યારે નિરપેક્ષ વિચારને કેન્દ્રમાં મૂકવો જોઈએ. અત્યારનો મુખ્ય પ્રશ્ન ‘ધર્મ’ના સ્વરૂપ વિશેનો છે. તમામ ધર્મોના પ્રવર્તકો કોઈ વ્યક્તિ હોય છે. તેઓનાં મહાન કાર્યો અને વિચારોને કારણે લોકોએ તેમને ભગવાન, ખુદા, ઈશ, ગોડ તરીકે સ્વીકાર્યા હોય છે.

ધર્મ માટે એક સાદી વાત એ છે કે તેમાં અન્ય ધર્મ માટે આદર હોય, સન્માન હોય. કોઈ પણ ધર્મને ઊંચો કે નીચો ગણવાની જરૂર નથી. વળી ધર્મક્ષેત્રમાં બળજબરી, લાલચ કે ભયને સ્થાન નથી. એવું કરનારા ધાર્મિક તો નથી જ.

હવે એ વિશે સ્પષ્ટ થવું જરૂરી છે કે તમામ ધર્મોનાં મૂળ તત્ત્વો લગભગ સમાન હોય છે. માણસાઈને પોષણ આપનારા હોય છે. કોઈ પણ ધર્મ મનુષ્યનાં શુભ તત્ત્વોનો જ પુરસ્કાર કરે છે. સત્ય, પ્રેમ, કરુણા, સેવા, સાદગી, નિરહંકાર, વિશ્વાસ વગેરેને જે ધર્મો પુરસ્કારતા હોય છે, કારણ કે એ મૂળ તત્ત્વો છે.

સાથે જ ધર્મ સાથે વ્યવહાર, રીતરિવાજ, ઉપાસના પદ્ધતિ પણ જોડાયેલાં હોય છે. એમાં તફાવત હોય તે સહજ છે. એ તફાવત માટે ન પક્ષપાત હોય, ન નફરત હોય. કારણ કે ધર્મ આખરે તો વ્યક્તિની અંગત બાબત છે, પસંદગી છે. જેને જે રુચે તે ધર્મ પાળે. એ ચર્ચાનો વિષય નથી, શ્રદ્ધાનો વિષય છે. હિન્દુધર્મ તો નાસ્તિકનો પણ સ્વીકાર કરે છે. માણસ સ્વભાવ અને વલણ મુજબ જ્ઞાનમાર્ગ, ભક્તિમાર્ગ કે કર્મમાર્ગ પસંદ કરતો હોય છે. એ વ્યક્તિની પોતાની પસંદગી હોય છે. એમાં બીજા કોઈએ વચ્ચે નહીં આવવું જોઈએ. સ્થૂળ કે સૂક્ષ્મ કોઈ પણ પ્રકારની બળજબરી એ ધર્મથી વિરોધી બાબત છે. બળજબરી હોય ત્યાં ધર્મ હોઈ શકતો નથી.

છેલ્લી ત્રણ સદીમાં એક નવો વ્યાપક સંદર્ભ, પણ ઊભો થયો છે − તે લોકશાહી રાજ્યરચનાનો. રાજાશાહી, બાદશાહી કે કોઈ પણ પ્રકારના એકહથ્થુ શાસનની જગ્યાએ લોકશાહી રાજ્યરચના વધુ માનવતાવાદી હોઈ શકે છે. કારણ કે તેમાં બંધારણ અને કાયદાનું શાસન નિર્ણાયક હોય છે.

ધર્મક્ષેત્રમાં પણ મૂળતત્ત્વો સિવાયની બાબતોમાં બંધારણ અને કાયદાનું શાસન જ મહત્ત્વનું રહેવું જોઈએ. બંધારણ માનવ અધિકારોના રક્ષણ માટે હોય છે. લગ્નપ્રથા અને લગ્નસંસ્થા, કાયદાભંગની સ્થિતિ, સ્ત્રીઓ સાથે કે નીચલી ગણાતી જાતિ-જ્ઞાતિ સાથેના વ્યવહારોમાં ધર્મના રીતરિવાજોને બદલે બંધારણના નિયમો જ લાગુ પડી શકે, એ ધર્મની બાબતો નથી, માનવઅધિકારની બાબતો છે, દા.ત. અસ્પૃશ્યતા. આ બાબતોમાં ધર્મને વચ્ચે નહીં લાવવો જોઈએ.

ઈસ્લામમાં વ્યાજ ન લેવું એવી ભલામણ છે. દોઢ હજાર વર્ષ પહેલાં સમાજને જાળવી રાખવા એ જરૂરી હતું. વ્યાજ ન લેવા પાછળ ખ્યાલ એ હતો કે બીજાને મુશ્કેલીમાં મદદરૂપ થવું જોઈએ, એનું વળતર ન લેવાય. આજે બેકીંગ પદ્ધતિ જીવનના તમામ ક્ષેત્રોમાં પ્રવેશી છે. બધા ધર્મના લોકો વ્યાજ લે છે કે આપે છે. પરિસ્થિતિ બદલાતા આ બદલાયું છે. એમાં ધર્મતત્ત્વનો ભંગ નથી. આજે શિક્ષણ, માંદગી, રોજ-બ-રોજની સુવિધાઓ અને સેવાઓ સરકાર અને અનેક સામાજિક સંસ્થાઓ નિ:શૂલ્ક આપે છે. એમાં નબળાને મદદરૂપ થવાની ભાવના જળવાય છે.

ધર્મના ક્ષેત્રમાં શબ્દોને નહીં વળગવું જોઈએ, એની પાછળનાં ભાવના, આદર્શ કે ધ્યેયને સ્વીકારવાં, સમજવાં જોઈએ. છૂટાછેડાનો કાયદો પિતૃપ્રધાન સમાજમાં મહિલાઓને ધ્યાનમાં રાખીને ઘડાવો જોઈએ. એમાં ધર્મ વચ્ચે આવતો નથી. દરેક ધર્મ સૌ પ્રત્યે કરુણા અને માનવીય ગૌરવની વાત કરે છે તો તેમાં મહિલાઓના ગૌરવની બાદબાકી કેવી રીતે હોઈ શકે ? સતીપ્રથા, બહુપત્નીત્વ, સ્ત્રીઓના હકો એ ધાર્મિક મુદ્દો નથી સમાજવ્યવસ્થાનો, માનવીય ગૌરવનો મુદ્દો, તમામ નાગરિકને સ્પર્શતો મુદ્દો છે.

કોઈ પણ વિષય, તત્ત્વ કે રચનામાં અમુક પરિસ્થિતિમાં ખાસ હેતુથી અમુક બાબતો ગોઠવાયેલી હોય છે. તેમાં ચિરકાલીન તત્ત્વો હોય છે એમ જ તત્કાલીન જરૂરિયાત હોય છે. પરંતુ સમય જતાં મૂળ (ચિરકાલીન) તત્ત્વોને બદલે વ્યવહારો, પરંપરાઓ, રીતરિવાજો મુખ્ય બની જાય છે. એને જ ધર્મ ગણવાનું પણ શરૂ થઈ જાય છે. એમાંથી એને જાળવવાનું ઝનૂન ઊભું થાય છે.

ધર્મ અને ઝનૂન તદ્દન વિરોધી શબ્દો છે. તમામ ધર્મો તો ઉદાર, સહિષ્ણુ અને કરુણાળુ થવાનું શીખવે છે. પણ થાય છે એથી ઊલટું. તમામ ધર્મોમાં આ માટે સંઘર્ષો થયા છે. એ ધર્મવાળાએ જ એ ધર્મના લોકોને પજવ્યા કે પીડ્યા હોય છે. કોઈ વાર તત્કાલીન જરૂરિયાત માટે સદીઓ પહેલાં કહેવાયું હોય એને નવા સંદર્ભમાં બદલવાની મોકળાશ પણ હોવી જોઈએ. માનવતા મુખ્ય છે, રીતરિવાજ કે ઉપાસના પદ્ધતિ નહીં.

કોઈ પણ ધર્મમાં પૂજારી, પાદરી, મૌલવી કે ધર્મગુરુઓ રચાય છે. કારણ કે તેઓ અમુક ધારા-ધોરણો, વ્યવહારો, રીતરિવાજોને જાળવવાનું કામ કરે છે. પરંતુ તેમના શબ્દોને આખરી નહીં ગણવા જોઈએ. તેઓ પણ માનવીય મર્યાદાઓથી, અહંકાર, સ્વાર્થ કે ઈર્ષાથી ભરેલા હોઈ શકે છે. તેઓ પોતાનું સ્થાન મજબૂત રાખવા ધર્મતત્ત્વોને ગૌણ પણ ગણતા હોઈ શકે છે. એટલે વીસમી સદીના મહાન સાધક રામકૃષ્ણ પરમહંસે કહ્યું છે કે, ‘દાણો બંધાય માટે ફોતરાં જરૂરી હોય છે, પણ આપણે ફોતરાં નહીં, દાણા ખાઈએ છીએ.’ આ વિવેક ધર્મક્ષેત્રમાં જાળવવા જેવો છે.

લોકશાહીના નાગરિક તરીકે આપણે ધર્મનાં મૂળ તત્ત્વો(સત્ય-પ્રેમ-કરુણા)ને પારખવા અને પામવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. પૂજારી, પાદરી કે મૌલવીઓએ જો ધર્મનાં મૂળતત્ત્વો આડે પડદો ઊભો કર્યો હોય તો એને પારખીને હટાવવો જોઈએ. જે કોઈ આપણે સત્ય-પ્રેમ-કરુણા સુધી લઈ જાય તેનો આદર કરીએ, પરંતુ જેઓ આપણને સંકુચિત, અભિમાની કે વિદ્વેષી બનાવે તેનાથી વેગળા થવું જોઈએ.

ધર્મતત્ત્વો અને એની ઉપાસના-પદ્ધતિ અને રીતરિવાજો એક નથી. રીતરિવાજો અને ઉપાસના પદ્ધતિઓનું મહત્ત્વ ત્યાં સુધી જ છે કે એ આપણને ધર્મતત્ત્વ સુધી લઈ જાય.

આજે માસમીડિયાનું ગાંડું પૂર આવ્યું છે. તેથી અસ્પષ્ટતા, ગેરસમજ, સંદર્ભરહિત હકીકતો, આખી વાતમાંથી ઉતરડીને અમુક જ બાબતને ઉપસાવવી આ બધું શક્ય બન્યું છે. કરુણતા એ છે કે લોકો વગર વિચાર્યે એને સ્વીકારે છે.

ધર્મક્ષેત્ર એવું શ્રદ્ધાક્ષેત્ર છે કે લોકો તપાસવા કે વિચારવાને બદલે માનીને બધું સ્વીકારી લે છે. રામકૃષ્ણ પરમહંસે બહુ વાજબી કહ્યું છે કે, ‘જેમ રૂપિયો સાચો છે કે બોદો એ ખખડાવીને લો છો એમ ગુરુને ખખડાવીને પસંદ કરવો જોઈએ.’ નહીં તો પૂજારી, પાદરી, મૌલવી આપણી આંખે પાટા બંધાવી દે એવું પણ બની શકે છે.

રાજકીય પક્ષો પણ જીતવાના સ્વાર્થમાં ગમે તેવાં વિધાનો, અવલોકનો કે અભિપ્રાયો રજૂ કરતા હોય છે. એના કેન્દ્રમાં સત્તા અને સ્વાર્થ હોય છે. પણ આપણે કાળજુ ઠેકાણે રાખીને એમને સાંભળવા જોઈએ. જે વિચાર કે અભિપ્રાય રાષ્ટૃને અને સમાન્ય જનને સમૃદ્ધિ, સ્વસ્થતા અને શાંતિ આપી શકે તેવો હોય તેનો જ સ્વીકાર કરવો જોઈએ. ધર્મનાં વાઘાં પહેરાવીને વહેંચાતા વિચારોને પારખતાં અને છોડતાં શીખવું એ આજની ગંભીર આવશ્યક્તા છે.

બહુ સાદી રીતે કહીએ તો જે જોડે, વિરોધને શમાવે અને સંવાદિતા વધારે એ જ ખરો ધર્મ છે. એ સિવાયનું ધર્મતત્ત્વ સિવાયનું છે. આપણે આવા કાળમાં દાખલ થઈ ચૂક્યા છીએ એ ધર્મના ભેદ વિના તમામ નાગરિકોએ સમજવું પડે તેમ છે.

06 જુલાઈ 2022

e.mail : mansukhsalla@gmail.com

C/403, Surel Apartment, Judges’ Bunglows area, AHMEDABAD – 380 015, India