આઝાદીના ઇતિહાસમાં ‘કૉંગ્રેસ રેડિયો’ની સ્થાપના અને કામગીરી સુવર્ણ અક્ષરે લખાયેલી ઘટના છે. ‘હિંદ છોડો’ આંદોલન વખતે મહાત્મા ગાંધી અને અન્ય મોટા નેતાઓની ધરપકડ કરી બ્રિટિશ સરકારે એક તરફ દમનનો કોરડો વીંઝ્યો, બીજી તરફ અખબારો પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. ધરપકડો થઈ કે તરત મુંબઈની વિલ્સન કૉલેજમાં ભણતી યુવાન વિદ્યાર્થિની ઉષા મહેતા અને તેના સાથીદારોએ દેશને સાચા સમાચારો પહોંચાડવા જે સિક્રેટ રેડિયો સ્ટેશન શરૂ કરેલું તે આ ‘કૉંગ્રેસ રેડિયો’. મણિભવનના પ્રમુખ અને ગાંધીસ્કૉલર ડૉ. ઉષાબહેન ઠક્કરનું પુસ્તક ‘કૉંગ્રેસ રેડિયો : ઉષા મહેતા એન્ડ ધ અંડરગ્રાઉન્ડ રેડિયો સ્ટેશન’, આ આખી દિલધડક ઘટનાની પ્રેરણાદાયક-રોમાંચક હકીકતો વર્ણવે છે …

1927ની સાલ. સાયમન કમિશન આવ્યું. તેનો ખૂબ વિરોધ થયો. ઠેર ઠેર સૂત્રો પોકારાયાં, ‘સાયમન ગો બેક.’ આ સૂત્રોચ્ચારમાં એક આઠ વર્ષની બાલિકાનો કોમળ અવાજ પણ સામેલ હતો. થોડાં વર્ષ પછી, 1942ની આઠમી ઑગસ્ટે મુંબઈના ગોવાલિયા ટેંક મેદાનમાં મહાત્મા ગાંધીએ ઐતિહાસિક ભાષણ આપતાં કહ્યું, ‘હું તમને આજે એક મંત્ર આપવા માગું છું. તમારા શ્વાસેશ્વાસમાં આ મંત્રને ભરી દો. આ મંત્ર છે – ડુ ઓર ડાય. કરેંગે યા મરેંગે.’ પેલી નાનકડી બાલિકા હવે યુવાન થઈ હતી, મુંબઈની વિલ્સન કૉલેજમાં ભણતી હતી. ઉષા મહેતા એનું નામ. ગાંધીજીના સાદથી જેમ ભારતને ખૂણેખૂણેથી તેમ ઉષાના હૃદયમાંથી પણ પોકાર ઊઠ્યો, ‘અંગ્રેજો, ભારત છોડો!’

બીજા દિવસે એટલે કે 9 ઑગસ્ટે અંગ્રેજ સરકારે ગાંધીજી અને અન્ય મોટા નેતાઓની ધરપકડ કરી. આખા દેશમાં એના પ્રત્યાઘાત ઊઠ્યા. ઉષા અને એમના સાથીદારોના મનમાં એક જુદો જ વિચાર આકાર લઈ રહ્યો હતો. દેશ મોટા બનાવોથી ખળભળી ઊઠ્યો હતો. અંગ્રેજોએ એક તરફ દમનનીતિ અપનાવી હતી, બીજી તરફ અખબારો પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. ઉષા અને એમની મંડળી લડતના અને અંગ્રેજોના જુલમોના સાચા સમાચાર લોકો સુધી પહોંચાડવા માટે એક સિક્રેટ રેડિયો સ્ટેશન ખોલવા થનગની રહી હતી.

પણ કામ મુશ્કેલ હતું. સાધનો ખરીદવા, માળખું ઊભું કરવા, ટેકનિકલ બાજુ સંભાળવા, એક જ જગ્યાએથી બ્રોડકાસ્ટિંગ થાય તો પકડાઈ જવાય – સ્થળ બદલતા રહેવા પડે. નાણું જોઈએ. લોકોનો સાથ જોઈએ. ઉષાબહેન ઘરેણાંનો ડબ્બો લાવ્યાં, ‘આ મારું સ્ત્રીધન છે. એનો આનાથી સારો ઉપયોગ બીજો કયો હોય?’ જો કે એની જરૂર પડી નહીં. નાણાંની વ્યવસ્થા થઈ, જવાબદારીઓ વહેંચાઈ અને મુંબઈમાં ચોપાટી પાસે સી વ્યૂ ઇમારતમાં એક ગુપ્ત રેડિયો સ્ટેશન શરૂ થયું ‘કૉંગ્રેસ રેડિયો.’ ટેકનિકલ બાજુ 'શિકાગો રેડિયો ઍન્ડ ટેલિફોન કંપની'એ સંભાળી.

ધરપકડના પાંચમા જ દિવસે, 14મી ઑગસ્ટે કોઈ અજાણ્યા ટ્રાન્સમિશન પરથી એક સ્પષ્ટ, મક્કમ અને મીઠો અવાજ દેશભરમાં ગુંજી ઊઠ્યો, ‘ધીસ ઈઝ ધ કૉંગ્રેસ રેડિયો કૉલિંગ ઑન 42.34 મીટર્સ ફ્રોમ સમવ્હેર ઈન ઇન્ડિયા’. અંગ્રેજ સરકારે દબાવી દીધેલા સમાચારોને પાંચ મિનિટમાં દેશની જનતા સમક્ષ મૂકી અવાજ બંધ થઈ ગયો. દેશવાસીઓ આનંદમાં આવી ગયા. અંગ્રેજો સ્તબ્ધ થઈ ગયા.

પછી તો સિલસિલો ચાલ્યો. દેશભરમાંથી સંદેશાવાહકો મારફતે સમાચાર મેળવાતાં. મુંબઈથી ઑલ ઇન્ડિયા કૉંગ્રેસ કમિટી પણ સમાચાર મોકલતી. ચિત્તાગોંગ બૉમ્બકાંડ, જમશેદપુરની હડતાળ અને બલિયાની ઘટના સૌથી પહેલાં કૉંગ્રેસ રેડિયોએ બ્રૉડકાસ્ટ કરી હતી. જે વિષયોને અખબારો અડવાની પણ હિંમત ન કરતાં, સરકારના આદેશોની અવગણના કરીને કૉંગ્રેસ રેડિયો એ સમાચાર લોકો સુધી પહોંચાડતો. આ રેડિયો સ્ટેશનેથી અનેક દિગ્ગજ નેતાઓએ પ્રેરણાભર્યાં ભાષણો આપ્યાં. રામમનોહર લોહિયાએ એક ભાષણમાં કહ્યું હતું, ‘આપણે ચળવળ ચલાવતા હતા પણ હવે ક્રાંતિ ચલાવી રહ્યા છીએ. આપણી જીત તે આખા દેશની જીત હશે.’ અંગ્રેજી હકૂમતમાંથી મુક્ત થવા માટે ચાલી રહેલી ચળવળમાં આ રેડિયો 'સ્વતંત્રતાનો અવાજ' બનીને આવ્યો.

રેડિયોનું પ્રસારણ ગુપ્ત રીતે અને અલગ-અલગ સ્થળોએથી થતું. વારંવાર સ્ટેશનો બદલવા પડતાં. શરૂઆતમાં અંગ્રેજી અને હિંદીમાં સવારે અને સાંજે દેશમાં બની રહેલી ઘટનાઓનું પ્રસારણ કરતાં, પછીથી દરરોજ સાંજે 7:30થી 8:30 દરમિયાન જ એક કલાકનો કાર્યક્રમ પ્રસારિત થતો. ‘હિંદુસ્તાન હમારા હૈ’થી શરૂઆત થતી, પછી સમાચાર, ભાષણ વગેરે અને અંતે ‘વંદેમાતરમ્‌’ ગવાતું.

ઉષાબહેનનો જન્મ 1920માં સુરતના સરસ ગામમાં 25મી માર્ચે. પિતા જજ હતા. 1933માં પરિવાર મુંબઈ આવ્યો. ઉષાબહેન નાની ઉંમરથી જ પિકેટિંગ, સરઘસ અને ખાદીસેવા જેવા કાર્યક્રમોમાં ભાગ લેતાં. પરિવારના અન્ય સભ્યો પણ આઝાદીની ચળવળમાં સક્રિય હતા. ગાંધીજીની પ્રેરણાથી છોકરાઓએ વાનરસેના બનાવી તો સામે ઉષા મહેતા અને અન્ય કિશોરીઓએ મળીને માંજરસેના બનાવી. બ્રિટિશ શાસનવિરોધી પત્રિકાઓનું વિતરણ કરવું, પ્રતિબંધ છતાં ચોપાટી પર મીઠું પકવવું અને વેચવું એવી કામગીરીઓ કરતાં. ‘વાતાવરણ જ એવું હતું કે દેશભક્તિના રંગમાં રંગાઈ જવાય. બનતું બધું કરવા તત્પર થઈ જવાય. અદ્દભુત હતા એ દિવસો. અમે કેટલા નસીબદાર કે સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ભાગ લઈ શક્યાં!’ તેઓ કહેતાં. એ દિવસોની સ્મૃતિથી તેમના ચહેરા પર રોનક આવી જતી.

જે ખબરો ક્યાં ય નહોતી મળતી તે 'કૉંગ્રેસ રેડિયો'થી લોકો સુધી પહોંચતી. બહોળો પ્રતિસાદ મળતો. લોકો સાથ આપતા. પ્રસારણની રેન્જ મોટી હતી. સિંગાપુર અને કટક સુધી તેમનું બ્રોડકાસ્ટિંગ પહોંચ્યું હોવાના ઉલ્લેખ મળે છે. રેડિયો-પ્રસારણ ઉપરાંત તેઓ ગુપ્તપણે પત્રિકાઓ પણ છાપતાં અને વહેંચતાં. પોલીસ અને જાસૂસોથી બચતા રહેવું સૌથી મુશ્કેલ હતું. એમના એક સાથીને ફોડીને બ્રિટિશ પોલિસ બાબુભાઈ ખખ્ખરની ઑફિસ સુધી પહોંચી ગઈ. ઉષા મહેતા ત્યાં હાજર હતાં. અગત્યનું સાહિત્ય અને ફાઈલોને લઈ તેઓ ભાગી નીકળ્યાં ને નવું ટ્રાન્સમિશન શરૂ કરાવીને રાબેતા મુજબનાં પ્રસારણ શરૂ કર્યાં. 12 નવેમ્બર 1942ની રાત્રે પ્રસારણ ચાલતું હતું ત્યારે જ પોલિસે છાપો માર્યો અને ઉષાબહેન અને  સાથીઓની ધરપક્ડ કરી. ટ્રાન્સમિશન સેટ, સાતથી દસ હજારની કિંમતની 120 ગ્રામોફોન રેકર્ડ્સ, 22 ધાતુની પેટીઓમાં રખાયેલી એ.આઈ.સી.સી.ની બેઠકની તસવીરો અને સાઉન્ડ ફિલ્મ જપ્ત કરી. બે મહિના સુધી વિશેષ અદાલતમાં મુકદ્દમો ચાલ્યો.

‘તમારા પર મુકાયેલા આરોપ અંગે તમારે શું કહેવું છે?’ જજે પૂછ્યું.

‘કંઈ નહીં.’ ઉષાબહેને સ્વસ્થતાથી કહ્યું.

‘તમારા બચાવમાં કંઈ કહેવું છે?’

‘ના.’

સજા નક્કી થયા પછી ફરી વખત એમને પૂછવામાં આવ્યું, ‘હજી પણ બચાવમાં કંઈ કહેવું હોય તો કહી શકાશે.’

‘મારે કશું કહેવાનું નથી.’

અને ઉષાબહેનને ચાર વર્ષ, બાબુભાઈને પાંચ વર્ષ અને ચંદ્રકાંત ઝવેરીને એક વર્ષની સખત કેદની સજા સંભળાવાઈ. ઉષાબહેનને આઈસોલેશન સેલમાં રખાયાં. સી.આઈ.ડી. દ્વારા પૂછપરછ કરાતી, માનસિક ત્રાસ અપાતો, લાલચ અપાતી. ઉષાબહેન મનથી ડગ્યા નહીં, પણ તબિયત ખખડતી ગઈ. કોઈ પૂછે કે, ‘તમને જેલ થઈ ત્યારે દુ:ખ થયેલું? ખરાબ લાગેલું? અન્યાય થયો હોવાની લાગણી થઈ?’ ‘ના.’ તેઓ શાંતિથી કહેતાં, ‘અમે અમારું કામ કર્યું હતું, જજે એનું.’  

પછીનાં વર્ષોમાં તેમણે 'મહાત્મા ગાંધીના સામાજિક અને રાજકીય વિચાર' વિષય પર પીએચ.ડી. કર્યુ, 30 વર્ષ સુધી વિલ્સન કૉલેજમાં અધ્યાપન કર્યું, પૉલિટિકલ સાયન્સ વિભાગનાં હેડ રહ્યાં અને ગાંધી પીસ ફાઉન્ડેશનનું પ્રમુખપદ સંભાળ્યું. સ્ત્રીઓના પ્રશ્નો અંગે તેઓ ખૂબ જાગૃત હતાં. જીવનના ઉત્તરાર્ધમાં તેઓ મણિભવન ગાંધી સંગ્રહાલય અને ગાંધીસ્મારક નિધિનાં ચૅરમૅન તરીકે ફરજ બજાવતાં. 11મી ઑગસ્ટ, 2000ના દિવસે તેમનું અવસાન થયું. મૃત્યુના ત્રણ દિવસ પહેલાં આઠમી ઑગસ્ટે તેઓ મુંબઈના ઑગસ્ટ ક્રાંતિ મેદાનમાં 'હિંદ છોડો ચળવળ'ની યાદમાં યોજાયેલા કાર્યક્રમમાં હાજર હતાં. સ્વતંત્ર ભારતની અડધી સદીની મજલ તેમણે જોઈ. જીવનનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં તેઓ દુ:ખી અને હતાશ હતાં. .ઈન્ડિયા ટૂડે.ને આપેલા એક ઈન્ટરવ્યૂમાં બોલ્યાં હતાં, ‘આ એ સ્વતંત્રતા નથી જેનું અમે સ્વપ્ન જોયું હતું.’

હવે બીજાં ઉષાબહેન – ઉષાબહેન ઠક્કરની વાત. મણિભવનના પ્રમુખ, પોલિટિકલ સાયન્સમાં ડૉક્ટરેટ-પોસ્ટ ડૉક્ટરેટ કરનાર, વિદેશની યુનિવર્સિટીમાં ફેકલ્ટી તરીકે કામ કરી ચૂકેલાં અને દેશના જૂજ તેજસ્વી ગાંધી સ્કૉલરોમાંના એક ઉષાબહેન ઠક્કરે ‘ગાંધી ઈન મુંબઈ’, ‘અન્ડરસ્ટેન્ડિંગ ગાંધી, ‘વિમેન ઈન ઈન્ડિયન સોસાયટી’, ‘ઝીરો પૉઈન્ટ બૉમ્બે’ જેવાં સુંદર અને માહિતીસભર પુસ્તકો આપ્યાં છે. ઉપરની માહિતી તેમના ગયા મહિને પ્રગટ થયેલા પુસ્તક ‘કૉંગ્રેસ રેડિયો : ઉષા મહેતા એન્ડ ધ અંડરગ્રાઉન્ડ રેડિયો સ્ટેશન’માંથી લેવામાં આવી છે. મજાની વાત એ છે કે આ બન્ને ઉષાબહેને વર્ષો સુધી સાથે કામ કર્યું છે. એમની પ્રત્યક્ષ વાતો અને ઉષાબહેન મહેતાની ફાઈલો અને દસ્તાવેજો આ પુસ્તકનો મુખ્ય આધાર છે. ઉષાબહેન ઠક્કર કહે છે, ‘મણિભવન રિનૉવેટ થવા જઈ રહ્યું છે. એમાં ઉષાબહેન અને તેમના કામને લગતો એકાદ કૉર્નર બનાવવાનો વિચાર છે.’

‘ઉષાબહેન મહેતા જેવી અનન્ય સ્વાતંત્ર્યપ્રેમી, લોકશાહી મૂલ્યોમાં વિશ્વાસ રાખનારી અને રાષ્ટ્રને સમર્પિત વ્યક્તિ કોઈપણ કાળે દુર્લભ છે.’ એવા ઉષાબહેન ઠક્કરના નિરીક્ષણ સાથે નિ:શંકપણે અને નતમસ્તકે સંમત થવું પડે.

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 12 સપ્ટેમ્બર 2021

આ પૃથ્વી પર માનવજાત અસ્તિત્વમાં આવી ત્યારે તેને આ જગતની તો ખાસ સમજ નહીં જ હોય, પણ તેને પોતાને વિષે પણ ત્યારે કેટલી સમજ હશે તે પ્રશ્ન જ છે. આજે પણ આપણે વિષે આપણે કેટલું જાણીએ છીએ? જે શરીરની આપણે બહારથી ટાપટીપ કરીએ છીએ એ શરીરની રચના પણ આપણે તો ભણવી જ પડે છે. તે એટલે કે શરીર આપણને પહેલાં મળી જાય છે ને જ્ઞાન તે પછી શરૂ થાય છે. ખોરાકનું લોહી બને છે તે આપણે શીખ્યા છીએ, પણ કયાં બિંદુથી ખોરાકનું લોહી બને છે ને આપણા જ શરીરમાં બને છે, એની આપણને ખબર નથી. આંસુ કોણ, ક્યાંથી બનાવે છે એ નથી જાણતા ને ઘણું બધું જાણીએ છીએ એવા વહેમમાં ફરીએ છીએ !

એવું જ પ્રેમનું છે. પૃથ્વી પર મનુષ્યે યુગોથી પ્રેમ કર્યો છે, પણ એ તત્ત્વ પૂરેપૂરું આજે પણ પકડમાં આવ્યું નથી. જગતમાં આદમ પહેલો આવ્યો એમ કહેવાય છે. તે પછી ઈવ આવી. એ સ્ત્રી–પુરુષે એકબીજાને પહેલીવાર જોયાં હશે ત્યારે શરીરનો ભેદ દેખાયો હોય તો પણ સમજાયો નહીં હોય એમ બને. આદમની પાંસળીમાંથી સ્ત્રી જન્મી એવું કહેવાય છે, પણ બધી સ્ત્રીઓ આદમની ઓશિયાળી નથી. વારુ, સ્ત્રીને જન્માવનારા આદમની વાત સાચી માનીએ તો, ઈવ જન્મી એનું શું અને કેવું ભાન એને રહ્યું હશે તે તો એ જ જાણે, પણ એટલું તો સહુ કોઈ સ્વીકારશે કે હૃદયની ખબર ન હતી ને હૃદય ધબકતું હતું, આંસુની ખબર પડે તે પહેલાં આંખો ભીની થઈ હતી, સ્મિતની વ્યાખ્યા થાય તે પહેલાં ચહેરે સ્મિત ખીલ્યું હતું. આજે પણ એવું ઘણું બધું છે જેની સમજ પડતી નથી, પણ એક વસ્તુ નક્કી છે કે જીવંત શરીર ન હોય તો જગતમાં કૈં નથી. બહારનું જે કૈં પણ અનુભવાય છે તે પહેલાં તનને કે મનને અનુભવાય છે.

જેને પ્રેમ કહીએ છીએ એની શું અને કેવી ખબર પહેલી વ્યક્તિને પડી હશે તેની તો અટકળ જ કરવાની રહે છે. જેને આપણે વેદના, આનંદ કહીએ છીએ એને એવું જુદું નામ તરત તો નહીં જ મળ્યું હોય. એને અલગ તારવવાનું ને ઓળખવાનું પણ પહેલાં તો સહેલું નહીં હોય. જેને આપણે શરીરનો અને મનનો પ્રેમ કહીએ છીએ એ પણ આપણા પૂર્વજો અલગ તારવી આપે એવી અનુકૂળતા ત્યારે નહીં જ રહી હોય, કારણ જેને તનનો કે મનનો પ્રેમ કહીએ છીએ એવાં જુદાં ખાનાં કરવાનું ભાન જ ત્યારે કોને રહ્યું હશે? એટલું સમજાય છે કે સ્ત્રી કે પુરુષને કોઈ લાગણી એકબીજા માટે મનમાં ઉદભવી હશે ને એ મનમાં જ રહે તો કોને પહોંચે? એટલે એ પહોંચી હશે અભિવ્યક્તિ દ્વારા અને અભિવ્યક્તિ શરીર વગર તો કેમ શક્ય બને? એટલે મનની વાત પણ શરીર વગર તો શક્ય જ ન હતી ને નથી. એટલે મન પણ શરીર દ્વારા જ બીજા મન સુધી પહોંચ્યું હશે. ટૂંકમાં, શરીર વગર સ્નેહ અશક્ય છે.

બીજી તરફ આપણા ધર્મગુરુઓએ અને ગ્રંથોએ કોણ જાણે કેમ, પણ શરીરનો મહિમા એટલો નથી કર્યો જેટલો આત્માનો કર્યો છે. વિલાસિતાનું મહત્ત્વ ન વધે ને લાગણીઓ નિયંત્રણમાં રહે એટલે એમ થયું હશે. એ સારું પણ છે. કશું પણ વકરે એ ઇચ્છનીય નથી, પણ શરીરનો છેદ જ ઉડાવી દેવો એ બરાબર નથી. શરીર નાશવંત છે ને તેનું કઠોર નિયમન શાસ્ત્રો સૂચવે છે. બ્રહ્મચર્ય એ જ એક માત્ર ઉપાય નિયમનનો છે એવું પણ ભણાવાયું છે, છતાં જગતમાં માત્ર બ્રહ્મચર્યની જ બોલબાલા છે એવું નથી. જગત બ્રહ્મચર્યને લીધે વિકસ્યું નથી. એ વિકસ્યું છે સ્ત્રી-પુરુષનાં પ્રેમને લીધે, સહવાસને લીધે. એક વાત સ્પષ્ટ છે કે પ્રેમનો પ્રથમ આવિર્ભાવ મનમાં થાય છે, પણ એ મન પણ શરીરમાં છે, એટલે એની અનુભૂતિ ને અભિવ્યક્તિ શરીર દ્વારા જ શક્ય બને છે. પ્રેમ એક દિવ્ય અનુભવ છે, પણ તે જીવંત શરીરની બહાર ક્યાં ય નથી. મન, શરીરની બહાર નથી તો મન વગર શરીર પણ કૈં નથી. એટલે જે જીવંતતાની અનુભૂતિ થાય છે તે મનુષ્ય સજીવ હોવાને લીધે. પશુપક્ષીમાં પણ પ્રેમની લાગણી છે, પણ ત્યાં ભાષા નથી, એટલે અભિવ્યક્તિ શરીર દ્વારા જ થાય છે. મનુષ્ય પાસે ભાષા છે. ભાષા છે એટલે જ મન પણ છે. ભાષા ન હોત તો કદાચ મનની વાત પ્રગટ જ ન થઈ હોત ! અનુભૂતિ ભાષા વડે અભિવ્યક્તિ પામે છે એટલે મનની વાતો બીજા સુધી પહોંચે છે, નહીં તો પ્રેમ શરીર દ્વારા જ વ્યક્ત થઈને રહી ગયો હોત.

આમ છતાં શરીરી પ્રેમને આપણે બીજા નંબરે જ મૂક્યો છે. શરીરને પવિત્ર ગણતાં આપણને સંકોચ થાય છે, એટલે શરીરી પ્રેમને પવિત્ર ગણવાનું વલણ પણ ઓછું જ છે. શરીર મલીન છે ને આત્મા જ પવિત્ર છે એવું આપણને અનેક રીતે ઠસાવાયું છે, પણ ગમે એટલો પવિત્ર કેમ ન હોય, આત્મા શરીરની બહાર ક્યાં ય નથી. શરીર બતાવી શકાય છે, આત્માનું એવું નથી. શરીરની બહાર પણ આત્મા અનુભવી શકાય છે એવું પણ કહેવાય છે. એ જ રીતે શરીર પણ સૂક્ષ્મ હોય છે એવું મનાય છે, એ બધું ભલે કહેવાતું, મનાતું હોય, એનો કોઈ વાંધો નથી, પણ અતિ સૂક્ષ્મ અનુભૂતિ પણ શરીર વગર શક્ય નથી, એ ભલેને સૂક્ષ્મ શરીર જ કેમ ન હોય, પણ અનુભૂતિ શરીર વગર અશક્ય છે.

હકીકત એ છે કે મનથી હોય કે શરીરથી, પ્રેમ મહત્ત્વનો છે. કેવળ મનથી કોઈ ચાહતું હોય અને એટલાથી જ તૃપ્તિનો અનુભવ થતો હોય તો ભલે, તેની સામે કૈં કહેવાનું નથી, પણ એ દિવ્ય પ્રેમમાં કોઈ શરીરની ઝંખના કરે તો તેટલા માત્રથી તે અપવિત્ર થઈ જાય એમ માનવું કે મનાવવું બરાબર નથી. આપણે પ્રમાણિક હોઈએ તો એ પણ સ્વીકારીશું કે મનથી શરૂ થયેલો પ્રેમ, શરીરી પ્રેમ પર પૂર્ણત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. સ્ત્રી-પુરુષનો પ્રેમ મનથી શરૂ થાય તો પણ તેનું ઊંડે ઊંડે એક લક્ષ્ય શરીરની પ્રાપ્તિનું હોય જ છે. બધા પ્રેમ, શરીર પ્રાપ્તિમાં પૂરા થાય એવું જરૂરી નથી, ઘણા પ્રેમ મન આગળ પણ પૂરા થઈ જાય છે, તો ઘણી વાર મનની વાત મનમાં પણ રહી જાય છે ને પ્રિય પાત્ર અન્યત્ર પરણી જાય છે ને આખી જિંદગી કશુંક ન પ્રાપ્ત થઈ શકવાનો વસવસો સિલકમાં રહી જાય છે. એ અસંતોષ કે અપ્રાપ્તિ ઘણું ખરું શરીરની જ હોય છે. ઘણો સ્નેહ મન સુધી પહોંચતો પણ હોય છે ને લગ્ન શક્ય બનતાં નથી ને દેહની પ્રાપ્તિ ન થઈ શકવાની પીડા શેષ રહી જાય છે. વારુ, જે પાત્રો અન્યત્ર ગોઠવાય છે એ પણ સમાધાન તો શરીરમાં જ શોધવા લાચાર બને છે. એટલે દંભ ન કરીએ તો એ સ્વીકારવું પડે કે શરીરી પ્રેમ દરેક વખતે અપવિત્ર નથી જ !

હા, કોઈ અનિચ્છાએ શરીરને સ્પર્શવાની કોશિશ કરે કે બળજબરીએ શરીર પ્રાપ્ત કરે તો એના જેવી ઘોર અપવિત્રતા બીજી કોઈ નથી, કારણ કે શરીરને કોઈ અનિચ્છાએ સ્પર્શવા મથે છે. દેખીતું છે કે શરીર નથી ઇચ્છતું એટલે મન પણ ન જ ઈચ્છે. એવો સ્પર્શ નકારવાનો જ રહે. એનો વિરોધ જ હોય. એથી ઊલટું જે સ્પર્શ શરીર ઇચ્છતું હોય અને એનાથી કોઈને કોઈ પણ રીતે હાનિ ન પહોંચતી હોય તો તેનો નકાર પણ અક્ષમ્ય છે, છતાં હકીકત એ છે કે ઇચ્છનીય સ્પર્શથી ઘણાં વંચિત રહે છે ને અનિચ્છનીય સ્પર્શ ઘણાંને કરમે ચોંટે છે.

એવું પણ કહેવાયું છે કે માતાનું પયપાન કરતું બાળક પણ શરીરી પ્રેમનું જ ઉદાહરણ છે. એ માન્યતા પશ્ચિમની હોઈ શકે ને એ અહીં લાગુ ન પણ પડે. આપણી વાત કરીએ તો બાપ, દીકરીને વહાલ કરે કે બહેન, ભાઈનું કપાળ ચૂમે તો તે સ્પર્શ, પતિ-પત્નીનો સ્પર્શ નથી. પતિ-પત્નીના સ્પર્શમાં એકબીજાનાં શરીરની પ્રાપ્તિનો હેતુ છે, જ્યારે મા-દીકરા કે ભાઈ-બહેનના પ્રેમમાં એ હેતુ નથી. કહેવાય તો છે એ પણ પ્રેમ જ, પણ સમાજ, વ્યક્તિ-વ્યક્તિ વચ્ચેના સંબંધો, પ્રેમના ઘણા પ્રકારો પાડે છે, તે સાથે જ એ પણ ખરું કે શરીરી પ્રેમની પણ અનેક છાયાઓ છે ને તે વ્યક્તિ-વ્યક્તિ વચ્ચેના સંબંધો ને સ્થાન પર અવલંબિત છે એ વાત ધ્યાને લેવાની રહે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

એક મિત્ર વારંવાર કહેતા હોય છે, ‘શિક્ષકને વળી શું કામ હોય? છોકરાં ભણાવવાનાં ને પગારો ખાવાના.’ એક અધિકારી કહે છે, ‘ક્યાં ય ન ચાલે એ શિક્ષક બની જાય.’ 24 વર્ષની દર્શિતા માટે એક શિક્ષકનું માગું આવ્યું ત્યારે તેણે સ્વયંવરમાં દ્રૌપદીએ કહ્યું હશે એ ઢબે કહ્યું, ‘હું શિક્ષકને નહીં પરણું.’ શિક્ષણ જેવો ઉમદા પ્રક્રિયા અને શિક્ષક જેવા ઉમદા વ્યવસાયનું આવું અવમૂલ્યન થતું જોઈ જીવ બળે અને વિચાર પણ આવે કે આવું થવાનું કારણ શું? શિક્ષકદિન પર આપણે એ કારણમીમાંસામાં નથી પડવું – આપણે યાદ કરીએ માનવીના સ્વભાવ અને વિકાસ સાથે જોડાયેલી શિક્ષણપ્રક્રિયાને, શિક્ષણને અને શિક્ષકને.

શિક્ષણ એટલે વ્યક્તિમાં રહેલી શક્તિઓને ઉપસાવતી અને કેળવતી પ્રક્રિયા. તેના ત્રણ  પ્રકાર છે : (1) સહજ શિક્ષણ – ઈન્ફૉર્મલ એજ્યુકેશન (2) ઔપચારિક શિક્ષણ – ફૉર્મલ એજ્યુકેશન (3) અનૌપચારિક શિક્ષણ – નૉનફૉર્મલ એજ્યુકેશન.

શિક્ષણની જે પ્રક્રિયા બાળકના જન્મથી મૃત્યુપર્યંત અભાનપણે ચાલ્યા કરતી હોય છે તેને સહજ શિક્ષણ કહે છે. વ્યક્તિ જે કંઈ જુએ, સાંભળે, અનુભવે, વાંચે, બીજી વ્યક્તિઓના સંપર્કમાં આવે એની અસર તેના વ્યક્તિત્વ પર પડતી હોય છે. બાળક સાંભળીને ભાષા શીખી લેતું હોય છે એ હકીકત સહજ શિક્ષણનું એક ઉદાહરણ છે. ઔપચારિક શિક્ષણ શાળા-કૉલેજમાં નિયત અભ્યાસક્રમો અને સમયપત્રક મુજબ તેમ જ ચોક્કસ પદ્ધતિથી આપવામાં આવે છે. શિક્ષણના નામે જે ચર્ચા કરવામાં આવતી હોય છે તે શાળા-કૉલેજમાં અપાતા શિક્ષણની હોય છે. અને ચોક્કસ પ્રકારની કામગીરી માટે વ્યક્તિને જે તાલીમ-પ્રશિક્ષણ આપવામાં આવે છે તેને અનૌપચારિક કે નૉન-ફૉર્મલ શિક્ષણ કહે છે. ઔપચારિક શિક્ષણ વ્યક્તિની સામાન્ય શક્તિ વિકસાવે છે, જ્યારે અનૌપચારિક શિક્ષણથી વ્યક્તિની ચોક્કસ શક્તિનો વિકાસ થાય છે.

‘‘મારા જન્મદિવસને ‘શિક્ષક દિન’ તરીકે ઊજવવામાં આવે તો હું ખૂબ ગૌરવ અનુભવું.’’ આવું કહેનાર ડૉ. સર્વપલ્લી રાધકૃષ્ણન એટલે ભારતના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ – બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવનાર અને દેશ માટે બહુમૂલ્ય પ્રદાન કરનાર આજીવન શિક્ષક. શિક્ષક દિન નિમિત્તે એમની ઉક્તિઓને યાદ કરીએ :

• ઈશ્વર દરેક મનુષ્યમાં જીવે છે, સંવેદનો અનુભવે છે, પીડા વેઠે છે અને સમય જતાં પોતાનાં ગુણો, જ્ઞાન, સૌંદર્ય અને પ્રેમને દરેક મનુષ્યમાં સાકાર કરે છે

• ધર્મ વર્તન છે, માન્યતા નહીં

• સાચો શિક્ષક આપણને પોતાના વિશે વિચારતા કરે છે

• શિક્ષણ સંસ્કૃતિઓને સાંધતો સેતુ છે

• શિક્ષકો, દેશના સૌથી વધુ બુદ્ધિમાનો હોવા જોઈએ

• આવડી ગયું એમ લાગે, એ પછી શીખી શકાતું નથી

અગાઉ એમ મનાતું કે શિક્ષક એ જ્ઞાનનો અખૂટ અને એકમાત્ર ભંડાર છે અને શીખનાર એ જ્ઞાનની પ્રતીક્ષા કરતું ખાલી પાત્ર છે – એક તરફ સક્રિય દાતા તો બીજી તરફ નિષ્ક્રિય યાચક. આ માન્યતા સાચી નથી. વાસ્તવિક પણ નથી. આજના જ્ઞાનવિસ્ફોટના યુગમાં કોઈ પણ શિક્ષક પોતે સર્વ જ્ઞાનનો સ્વામી છે એવો દાવો કરી શકે એવી સ્થિતિ રહી નથી. આમ પણ સાચો શિક્ષક એ છે જે નિરંતર વિદ્યાની સાધના કરતો વિદ્યાર્થી હોય.

શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાનના પ્રયોગો અને સંશોધનો દ્વારા એ સિદ્ધ થયું છે કે વિદ્યાર્થી ભલે ગમે તે વયનો હોય – એનું ચેતન મન અને વિશેષ તો અચેતન મન, અખૂટ લાગણીઓ, વિચારો, કલ્પનાઓ, તર્કો, તરંગો વગેરેથી ઊભરાતું હોય છે. આથી જ દૃષ્ટિમંત શિક્ષક હંમેશાં પોતાના અદનામાં અદના વિદ્યાર્થીની ક્ષમતા માટે આદર અને વિશ્વાસ ધરાવતો જોવા મળશે. શિક્ષણના બધા તબક્કે આવા જ શિક્ષકોની તાતી જરૂર છે એ હવે સ્વીકારાયું છે.

શીખવાની પ્રક્રિયા મૂળભૂત રીતે વ્યક્તિની અંગત અને ઐચ્છિક પ્રવૃત્તિ છે. એ પ્રવૃત્તિ કરનાર શીખવાને લગતા અનેક નિર્ણયો લેતો હોય છે. એવા નિર્ણયો લેવાની એની સજ્જતા જેટલી ઓછી એટલા પ્રમાણમાં શીખવવામાં એને નડતા અવરોધોની સંખ્યા મોટી, અને શીખવા માટેની એની સ્વતંત્ર ઇચ્છાશક્તિ જેટલી ઉત્કટ એટલી એની શીખવાની પ્રક્રિયા ઝડપી. આપણે ઘોડાને પાણી પાસે લઈ જઈ શકીએ, પણ એને એ પાણી પીવાની ફરજ પાડી શકીએ નહિ. એ ઉક્તિ શીખનાર માણસને પણ લાગુ પડે છે. ફક્ત દબાણ, હુકમ, ધાકધમકી, શારીરિક શિક્ષાનો ભય કે ગુણની લાલચ શીખનારને અભિપ્રેરિત કરી શકતાં નથી.

વિદ્યાવિમુખ સામાજિક પર્યાવરણ એ શીખવાની પ્રક્રિયાનું બીજું વિઘ્ન છે. નિરક્ષરતા, અજ્ઞાનતા, અંધશ્રદ્ધા, ગરીબાઈ, કુરિવાજો, લિંગભેદ, પછાતપણું, પૂર્વગ્રહો વગેરેને કારણે કેટલાક સમુદાયોમાં વિદ્યાવિરોધી અભિગમ જોવા મળતો હોય છે. આવા પર્યાવરણમાં ઉછરેલા બાળકની માનસિક સજ્જતામાં ઘણી ઊણપો હોય છે. આવાં અસંખ્ય બાળકો કાં તો ભણવા જતાં નથી અને જો જાય તો થોડા વખતમાં મૂકી દે છે.

શાળાનું આધાર-માળખું આમાં ઉપકારક કે વિઘ્નરૂપ હોઈ શકે. શાળાનું મકાન, રમતનું મેદાન, ભૌતિક સગવડો, શાળાનું સમયપત્રક, શાળાની કામગીરીનાં ધારાધોરણો, અભ્યાસક્રમ, શિક્ષણ-પરીક્ષણની પદ્ધતિઓ, પાઠ્યપુસ્તકો અને અન્ય અધ્યયન સામગ્રી, શિક્ષક, આચાર્ય અને અધિકારી વર્ગના અભિગમો વગેરે અસંખ્ય સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ બાબતોનો એમાં સમાવેશ થાય છે. આપણી શાળાઓમાં આ બાબતો સંદર્ભે જોવા મળતી અનેકવિધ અપૂર્ણતાઓ વિદ્યાર્થીના દિલમાં શાળા, શિક્ષક, શિક્ષણ અને સમગ્ર વ્યવસ્થા પ્રત્યે અણગમો, અરુચિ, અવિશ્વાસ અને શંકા જ નહીં, પણ શત્રુતાની ઉગ્ર લાગણી જન્માવે છે એ સંશોધનોથી સાબિત થયેલી હકીકત છે.

જે સમાજમાં કાયદાનું શાસન નબળું હોય, જ્યાં ઘડાતી નીતિઓના પાયામાં નક્કર વિચાર ન હોય, જે વ્યવસ્થાને બેદરકારી, પ્રમાદ, લાગવગ, લાંચરુશવત અને અનૈતિક રીતિનીતિનો મહાવ્યાધિ લાગુ પડેલો હોય અને જ્યાં ગુણવત્તા, ઉત્તમતા અને નિરપેક્ષતાનો તત્કાલ અંગત કે પક્ષીય ટૂંકા લાભની વેદી પર ભોગ લેવાતો હોય, ત્યાં શિક્ષણ રુંધાય છે.

શિક્ષણ એટલે માત્ર વાચન, લેખન અને ગણન નહીં, શિક્ષણ એટલે માત્ર વિવિધ વિષયોનું જ્ઞાન નહીં, શિક્ષણ એટલે હાથપગ અને જ્ઞાનેન્દ્રિયોના સંયોજન દ્વારા કશુંક ઉત્પાદક કામ કરવાનો હુન્નર. શિક્ષણમાં ખેતી, સુથારીકામ, લુહારીકામ, દરજીકામ વગેરેથી માંડી આધુનિક ટેક્નૉલૉજીના ઉપયોગ વડે થતાં વિવિધ કામોની આવડતો અને એ ઉપરાંત અનુકૂલન, પરિવર્તનશીલતા, કલ્પના, પુનર્ઘડતર, આત્મસાક્ષાત્કાર, પર્યાવરણ-જાગૃતિ, નીતિમત્તા જેવી માનસિક ક્ષમતાઓનો સમાવેશ થાય છે.

શિક્ષણે વ્યક્તિમાં પૂરતી આજીવિકા રળવાની ક્ષમતાઓ વિકસાવવી જોઈએ. શિક્ષણે વ્યક્તિને, પોતાના દેશ અને કાળના સંદર્ભે જ્ઞાન પામવાની આવડતો અને કૌશલ્યો વિકસાવવામાં સહાય કરવી જોઈએ, શિક્ષણ એવું હોય કે જે વ્યક્તિને સર્વક્ષેત્રે મહત્તમ ઉત્પાદક અને સંવેદનશીલ વ્યક્તિ તેમ જ જવાબદાર અને સક્રિય નાગરિક બનાવે. શિક્ષણ દ્વારા વ્યક્તિનો સર્વાંગી વિકાસ થવો જોઈએ. વિદ્યાર્થીનું શરીર, જ્ઞાનેન્દ્રિયો, બુદ્ધિ, લાગણીઓ, વલણો, આત્મા, અભિગમો, આગ્રહો, શ્રદ્ધાઓ અને કૌશલ્યો એ બધાં શિક્ષણ દ્વારા પર્યાપ્ત રીતે વિકાસ પામે તેની શિક્ષકે દરકાર રાખવી જોઈએ. ઉપરાંત સમાજમાં દરેક સંજોગોમાં અન્યોની સાથે શાંતિ, સુમેળ, સહયોગ, સમજદારી, સંવાદ અને સક્રિયતાપૂર્વક આનંદથી જીવી શકાય તેવાં કૌશલ્યો અને અભિગમો વિદ્યાર્થીમાં વિકસાવે તેવી પણ શિક્ષક પાસે અપેક્ષા છે.

દેશ-દેશની શિક્ષણવ્યવસ્થાઓ પોતપોતાની રીતે આ બધા મુદ્દા ધ્યાનમાં રાખે છે. વિશ્વગ્રામ બની ચૂકેલા આજના વિશ્વને ગ્લૉબલ માઈન્ડસેટ અને ગ્લૉબલ વર્ક-કલ્ચરને અનુરૂપ માનસિકતા અને કૌશલ્યો ધરાવતા નાગરિકોની જરૂર છે. એકવીસમી સદીના શિક્ષક સમક્ષ આવો વિશ્વસમાજ રચવાનું નવું જ ધ્યેય આવીને ઊભું છે. આજના સમયનો આ તકાજો છે, પડકાર છે અને તક પણ છે.

ભારતીય શિક્ષણના ઇતિહાસમાં મેકૉલે બદનામ પાત્ર છે. પણ અંગ્રેજી શિક્ષણને કારણે જ ભારતીયોમાં રાજકીય જાગૃતિ આવી તેને માટે ભારત મેકૉલેનું ઋણી રહેશે. 19મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ભારતીયોમાં થયેલો રાષ્ટ્રીય ચેતનાનો પ્રાદુર્ભાવ, લાહોરમાં ઍંગ્લો-વૈદિક કૉલેજનો, હરદ્વારમાં સ્વામી શ્રદ્ધાનંદ દ્વારા ગુરુકુળનો અને બનારસમાં સેન્ટ્રલ હિન્દુ કૉલેજનો આરંભ, ભારતીય વિશ્વવિદ્યાલય પંચ, કલકત્તા યુનિવર્સિટી પંચ, ગાંધીજીનું રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ, અખિલ ભારતીય રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ સંમેલન, એમાં પસાર થયેલા બુનિયાદી શિક્ષણના આધાર સમા ચાર ઠરાવો, ડૉ. ઝાકિર હુસેનના અધ્યક્ષપદે નીમાયેલી સમિતિ, વર્ધા શિક્ષણયોજના – આ બધો તો સ્વતંત્રતા પહેલાનો જ ઇતિહાસ છે. આ અને સ્વતંત્રતા પછીનો દીર્ઘ શિક્ષણ-ઇતિહાસ કેટલા શિક્ષકો જાણતા હશે? આજે શિક્ષણક્ષેત્ર અખતરાખોરી અને લૂંટ માટે બદનામ છે, પણ તેના ભવ્ય અને પ્રેરણાદાયક ઇતિહાસની જાણકારી શિક્ષકમાં જ નહીં, વિદ્યાર્થીમાં અને સમગ્ર સમાજમાં અનોખી અસ્મિતા પ્રગટાવવા સક્ષમ છે. આવું કંઈક થઈ શકે તો શિક્ષક દિનની ઊજવણીને નવું પરિમાણ મળે ખરું.

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 05 સપ્ટેમ્બર 2021