છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં કાળજું કંપાવે એવી બનેલી આ બે ઘટનાઓ પર અમારી સંવેદનશીલ નાનકી સખી ખેવનાનું ચિત્ત ડહોળાઈ ગયું છે. એનો બળાપો મારાથી સહન ન થયો તે વેદનાની  આમ કાવ્ય ગણો તો અભિવ્યક્તિ થઈ. 

૧: 

*કોણે શરમને નેવે મૂકી : 

 
કોણ જાણે કેમ શરમ નો’તી
એટલે એને નેવે મૂકી! 
આમ તો સાબરમતી  સૌને મન ગંગા જેવી 
એટલે 
એમાં વળાવી ને વહાવી કો’ અજ્ઞાત દુહિતા 
અમારો વિકાસ પાગલ જેવો 
શરમબરમ રાખીએ તે પાલવે નહીં 
અમે તો છાપરે ચડીને પોકારીએ 
જુઓ, જુઓ …. નદીમાં વહેતી એ દીકરી! 
દીકરી? 
કેવા દીકરી ને કેવી વાત? 
એ તો ફક્ત કેસ બનીને ફાઈલે જશે. 
બે-ચાર દિવસ થોડું આક્રંદ અને થોડો આક્રોશ
 પછી બધું ત્યાં ને ત્યાં 
ખબર નથી બાયોલોજિકલ એક્સિડન્ટ હતો કે 
બળાત્કાર … કે પછી કશું જ નહીં 
વાત એમ હતી કે એ જોઈતી ન હતી
એટલે એને ગર્ભમાં જ …
બાકી અમે તો માતૃદેવો ભવ અને 
દીકરી વહાલનો દરિયોનું રટણ કરનારાં
ફક્ત અમને શરમબરમ નડે નહીં 
એટલે એક બાજુ આમ ને બીજી બાજુ તેમ 
જવા દો બધી વાત …
અમારે તો તૈયારી કરવાની  છે 
શાની? 
કેમ, ભૂલી ગયા નવરાત્રિ આવે છે તે! 
જેણે મૂકી લાજ, તેનું નાનું સરખું રાજ 
આમ પણ શરમ તો નેવે મુકાયેલી જ છેને! 

**************************************

૨ :

એક સ્ત્રી રહેતી હતી ફૂટપાથ પર.

એક સ્ત્રી રહેતી હતી ફૂટપાથ પર, 
એની પાસે કોઈ સામાન હતો કે નહીં 
તે તો ખબર નથી. 
પણ એનું ઘર જ ફૂટપાથ પર હતું તે તો નક્કી વાત. 
આમ તો કોઈને નડતી નો’તી
લોક તો કહેતું કે મગજ સ્થિર નો’તું 
અને જે મળે તે ખાઈ-પી લેતી હતી. 
આમ તો બધાંને માટે સાવ નગણ્ય 
પરંતુ કોઈની આંખે તો ચડી ગયેલી
એટલે એક દિવસ એને માણસ કેવો હોય 
તેની જાણ થઈ, ખબર નથી કે એને એ સમજાયું હોય …
પરંતુ માણસની ક્રૂરતાનો પરચો તો એને મળ્યો. 
એનાં સર્જનદ્વારને તહસનહસ કરીને સળિયો નાંખ્યો અંદર ગર્ભાશયે ! 
અને વટાવી દીધી હદ બર્બરતાએ! 
પણ એને ક્યાં ભાન હતું કે એની સાથે શું થયું? 
હોસ્પિટલ ભેગી તો થયેલી પણ છેવટે જાનથી ગઈ …
હવે આવી ઘટનાઓ પર ખાસ ઊહાપોહ થતો નથી. 
બે-ચારને ‘આક્રંદ અને આક્રોશ’ પ્રગટ કરવાની ખેવના 
એટલે વાત થોડી હવામાં ફેલાઈ, 
બાકી આજકાલ તો આવી ઘટનાઓ 
‘કેસ ફાઈલ’ બનીને રહી જાય … 
અને હા, હવે એ ફૂટપાથ પર 
કોઈ સ્મારક નથી બનવાનું. 
કદાચ,એનાં જેવી બીજી કોઈ ત્યાં 
ગોઠવાય પણ ગઈ હોઈ તો આપણને નથી ખબર! 

*********************************

“AadiRaj", Behind Jalaram Temple, Halar Road, Valsad 396 001 Gujarat, India.

ગેમ માત્ર કોઇ ખેલની મોજમાં જ સમાય છે તેમ નથી, કાલે ઊઠીને શૅર માર્કેટમાં ઇનવેસ્ટ કરી શકાય એવી ગેમ પણ બની શકે છે. ક્રિપ્ટો કરન્સીની વધતી પૉપ્યુલારિટી સાથે હવે આ પ્રકારના ટ્રેડિંગવાળી ગેમ્સ પણ અજુગતી લાગે તેવું નથી

વાઇરસ, વેક્સિન, ત્રીજી લહેર વગેરેના કોલાહલ વચ્ચે દુનિયા વિસ્તરી રહી છે, જિંદગીઓ જીવાઇ રહી છે. ઘરમાં પુરાઇ રહેવું પડ્યું ત્યારે આપણે બધાં જ સ્ક્રીન્સની વધુ નજીક આવ્યા, કામના લાંબા કલાકો અને પછી એન્ટરટેઇનમેન્ટના લાંબા કલાકોમાં એક જ સ્થાઇ પાત્ર હતું અને તે મોબાઇલ સ્ક્રીન્સ અથવા તો ટેલિવિઝન સ્ક્રીન્સ. સ્માર્ટ ટી.વી. જેવા શબ્દો હવે સામાન્ય બની ગયા છે અને વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી આપણી સાહજિક વાસ્તિવકતા બની જાય એ વખત દૂર નથી. ગેમિંગ – એક એવો વિષય છે જેની અસર આપણી જિંદગીઓ પર એક યા બીજી રીતે પડશે. તમે કોઇ ગેઇમ રમો ત્યારે તે હવે માત્ર નાનકડા ડિવાઇસ પર કે સ્ક્રીન પર જ હોય તેવું નથી રહ્યું તે તમે જાણો જ છો. કલ્પના કરો કે તમે કોઇ ગેમ રમો છો, કોઇ કાફેમાં કે બગીચાના બાંકડે બેસીને નહીં જ્યાં તમે આસપાસ બેઠેલા સાથે ચર્ચા કરીને આગળ શું કરવું એ નક્ક કરી શકો પણ એક સ્ક્રીનની સામે એકલા બેઠાં આ ખેલ ચાલી રહ્યો છે. તમારી સાથે ગેમ રમનાર સામે કોઇ વ્યક્તિ જ હોય તે જરૂરી નથી, તે અલગોરિધમ હોઇ શકે છે, તમારા આ ચહેરા-મોહરા વગરના સ્પર્ધકની સાથે કલાકો સુધી ગેમિંગ ચાલ્યા કરે. ઓનલાઇન બીજા પ્લેયર્સ સાથે મળીને રમાતી ગેમ્સ પણ હોય છે અને તેમાં કલાકો પસાર થઇ જાય કારણ કે પ્લેયર્સને કોમ્યુનિટીની ફિલીંગ આવે – ગેમ રમવામાં કલાકો, દિવસો પસાર કરનારા અને તેની ટુર્નામેન્ટ્સમાં ભાગ લેવા થનગનતા લોકોની કોઇ ખોટ નથી. પ્લેયર્સ માટે ગેમ્સ હંમેશાં જીતવા કે હારવાની વાત નથી હોતી પણ તેનો અનુભવ જ અગત્યનો હોય છે.

ગેમિંગની ચર્ચા કરવાનું કારણ એટલું કે આધુનિક દુનિયાના બે બહુ મોટા પાસાં પર ગેમિંગની અસર પડી રહી છે અને તે છે કલ્ચર અને રેગ્યુલેશન – સંસ્કૃતિ અને નિયમન. ગેમિંગના વિશ્વમાં જે રીતે વિસ્તાર થઇ રહ્યો છે તે સમજવું જરૂરી છે. ચોક્કસ નવાઇ લાગે કે ગેમિંગથી વળી આટલી બધી શું અસર થઇ શકે? ગેઇમ્સ એક બંધિયાર તંત્ર છે જે બહુ સમય માગી લે તેવું છે અને જો તેમાં એક્સપર્ટ થવું હોય તો પૂરી એકાગ્રતાથી તેમાં લાગી જવું પડે. ગેમ્સની સંસ્કૃતિ પરના પ્રભાવને સમજવા માટે એક કરતાં વધારે પાસાંઓને ગણતરીમાં લેવા પડે. ગેમ્સમાં વપરાતાં સંગીત અને વિઝ્યુઅલ ઇફેક્ટમાં જે પસંદગી કરાય છે તે પણ કોઇ કલ્ચર-કોઇ સંસ્કૃતિમાંથી પ્રેરિત જ હોય છે અને આ રીતે કલ્ચર અને ગેમિંગનો નાતો બને છે. ગેમિંગના હિસ્સા હોવું કોઇ ઑડિયન્સ તરીકે નહીં પણ એક ભાગીદાર તરીકે જ શક્ય બને તે સ્વાભાવિક છે. ગેમિંગ સેક્ટરનો વિસ્તાર આપણે ધારીએ તેના કરતાં ઘણો વધારે છે. વિશ્વ આખામાં ગેમિંગથી મળતા રેવન્યુનો આંકડો ૧૭૯ બિલિયન ડૉલર્સ જેટલો છે જે વૈશ્વિક ફિલ્મ ઉદ્યોગ કરતાં ય અધધધ મોટો આંકડો છે. રોગચાળાના સકંજામાં લોકો ગેમિંગની વધુ નજીક ગયા છે.  આ ચર્ચા કરવી અગત્યની બને છે કે રોગચાળાની પકડમાં આપણે એવી ઘણીબધી બાબતોનો અનુભવ કર્યો છે જેના વગર રોગચાળો નહીં હોય ત્યારે પણ આપણને ચાલશે.

ગેમિંગનું આખું અર્થતંત્ર હોય છે, કારણ કે તેમાં પણ આગવું ટ્રેડિંગ ચાલતું હોય છે. તેમાં કરન્સી, માર્કેટ, પ્રાઇસિઝ અને કોન્ટ્રાક્ટ્સ થતા હોય છે. ઓનલાઇન કસિનોઝ જેવા વર્ચ્યુઅલ એક્સપિરિયન્સ પણ હવે સામાન્ય બનતા ચાલ્યા છે.

વળી ગેમ માત્ર કોઇ ખેલની મોજમાં જ સમાય છે તેમ નથી, કાલે ઊઠીને શૅર માર્કેટમાં ઇનવેસ્ટ કરી શકાય એવી ગેમ પણ બની શકે છે. ક્રિપ્ટો કરન્સીની વધતી પૉપ્યુલારિટી સાથે હવે આ પ્રકારના ટ્રેડિંગ વાળી ગેમ્સ પણ અજુગતી લાગે તેવું નથી રહ્યું. આ તો કલ્ચરની વાત થઇ પણ નિયમનની વાત કરીએ તો જે અમેરિકામાં ગેમિંગ ઇન્ડસ્ટ્રીનું કદ વિસ્તર્યું છે ત્યાં ક્રિપ્ટો કરન્સીનો ઉપયોગ, એનક્રિપ્શન, વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટીઝના જોખમો અટકાવી શકાય તેવી નીતિઓ વગેરે પણ કોઇ નિયમન હજી સુધી તો નથી કારણ કે ફર્સ્ટ વર્લ્ડની મહાસત્તા ગણાતા યુ.એસ.એ.ના દરેક પોલીસ અધિકારી કે નીતિ ઘડનારાને ગેમિંગના વિશ્વની બારાખડી આવડતી હોય તે જરૂરી નથી. ચીનમાં યંગસ્ટર્સ ત્રણ કલાકથી વધારે ગેમિંગન નથી કરી શકતા અને નિયમ ચીનની સરકારે બનાવ્યા છે. આ પણ એક દ્રષ્ટિએ જો નિયમન છે તો બીજી દ્રષ્ટિએ વિચારીએ તો આ ચીનના કલ્ચરનો હિસ્સો છે, આ કાબૂ કરવાની માનસિકતા ત્યાં સાહજિક છે.

ગેમિંગની દુનિયાનું માળખું પેચીદું છે, ગેમિંગ ઝોનની બહાર રહેલી ઘણી બાબતો પર ગેમિંગ વિશ્વનો પ્રભાવ પડી રહ્યો છે. આ પરિવર્તન આપણે ધારીએ છીએ તેનાં કરતાં ઘણું મોટું છે અને તે ગેમિંગ અને ક્રિપ્ટો કરન્સીની દુનિયાથી દૂર રહેનારાઓને હજી નથી કળાઇ રહ્યું. વળી માત્ર દુશ્મનોને તાબે કરવાની ગેમ્સ હવે નથી રહી, ક્લાઇમેટ ચેન્જને અટકાવવા માટે શું થઇ શકે પ્રકારની ગેમ્સ પણ બહુ પૉપ્યુલર બની છે. આધુનિક વિશ્વના પ્રશ્નોને ગેમિંગ ઝોનમાં ગંભીરતાથી લેવાઇ રહ્યા છે અને ગેમર્સ આગવી રીતે તેના ઉકેલ પણ આપી રહ્યા છે. જે વર્ચ્યુઅલમાં છે તે આજે વાસ્તવિકતામાં નથી પણ આવતી કાલે પણ નહીં જ હોય તેવું માનવાનું કોઇ કારણ નથી.

બાય ધી વેઃ

ગેમ્સને કારણે કલ્ચર અને નિયમનનાં મિજાગરાં ઢીલાં પડ્યાં છે અને તેમનું એક આગવું વિશ્વ છે. તેનો એક આગવો નશો છે, ગેમ્સથી એડિક્ટ થઇ ગયા પછી થયેલી સમસ્યાઓ વિશે આપણે ઊડતા સમચારો પણ સાંભળીએ છીએ. ગેમિંગના આ અવકાશને મેટાવર્સ કહેવાય છે એટલે કે વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટીનું યુનિવર્સ – બ્રહ્માંડ – જેમાં સતત વર્ચ્યુઅલ એન્વાયરમેન્ટ રચાયેલું રહે છે અને તે બીજા ડિજીટલ ઓબજેક્ટ્સ સાથે, પ્રતિનિધિઓ સાથે સંપર્ક સાધતું રહે છે. તમે ગેમના વિશ્વમાં એક્ટિવ હો કે ન હો, તેની દુનિયાની સીમાઓ તમારા સુધી પહોંચશે જ તે ચોક્કસ છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  12 સપ્ટેમ્બર 2021

ગયા લેખમાં મેં કહ્યું હતું એમ ધર્મ, ભાષા અને વંશ આ ત્રણ એવી પ્રબળ અસ્મિતા છે જે પ્રજાસમૂહોને રચે છે અને આ ત્રણમાં ધર્મ સૌથી વધુ તકલાદી અસ્મિતા છે. ધર્મમાં નવા ફણગા ફોડી શકાય, વિચારો અને શ્રદ્ધાઓનું મિશ્રણ કરીને કલમ કરી શકાય, છીંડાં પાડી શકાય, સંખ્યા વધારી શકાય, કોઈની સંખ્યા ઘટાડી શકાય, કોઈ સંપ્રદાય કે ફિરકાના અસ્તિત્વને મિટાવી શકાય એમ બધું જ કરી શકાય, જે ભાષા અને વંશની બાબતમાં અસંભવ નહીં તો અઘરું છે. કોઈ ધારે તો ધર્મને નકારી શકે છે અને ધર્મ બદલી પણ શકે છે, જે ભાષા અને વંશની બાબતમાં શક્ય નથી. હું મારી જાતને નાસ્તિક જાહેર કરી શકું, હિંદુ નથી એમ પણ કહેવું હોય તો કહી શકું, ધર્મપરિવર્તન કરી શકું; પણ હું ગુજરાતી નથી એમ ન કહી શકું. કાકાસાહેબ કાલેલકર જેવા બિન ગુજરાતીને ગુજરાતી ભાષામાં પ્રવેશતા હું રોકી પણ ન શકું.

ધર્મનું આ સ્વરૂપ કે ધર્મસંસ્થાની મર્યાદા સાતમી સદીમાં થયેલા મહમ્મદ પેગંબરના ધ્યાનમાં આવી હતી. જો આ રીતે ધર્મોમાં ફણગા ફૂટતા રહે, કલમ થતી રહે, છીંડાં પડતા રહે તો કોઈ ધર્મ એના એ સ્વરૂપમાં લાંબો વખત ટકી ન શકે. જો ધર્મ વિખરાય તો અનુયાયી પ્રજા વિખરાય અને જો પ્રજા વિખરાય તો જગતમાં ધર્મની સરસાઈ સ્થાપિત ન થાય. માટે ધર્મનું સ્વરૂપ એવું હોવું જોઈએ જેમાં ફણગા, કલમ કે છીંડાં માટે કોઈ જગ્યા જ ન રહે. ઇસ્લામમાં ચાર વાક્યો ધ્રુવવાક્યો છે જે મુસલમાન માટે આદેશ છે. અલ્લાહ સકળ જગતની માનવજાતનો એકમાત્ર ઈશ્વર છે. ઈશ્વર સમયે સમયે પેગંબર મોકલતો રહ્યો છે જેમાં મહમ્મદ સાહેબ છેલ્લા પેગંબર છે. હવે પછી ઈશ્વર કોઈ પેગંબર મોકલવાનો નથી, એટલે છેલ્લા પેગંબર દ્વારા ઈશ્વરે જે સંદેશ આપ્યો છે એ ઈશ્વરનો અંતિમ સંદેશ છે. સકળ માનવજાતનું કલ્યાણ ઈશ્વરના છેલ્લા સંદેશાને અનુસરવામાં છે.

ધર્મનિરીક્ષકો કહે છે કે ઇસ્લામની આ વ્યવસ્થા મુસલમાનોને વાડે પૂરવા જેવી છે. એક રૂપક વિખ્યાત છે. પેગંબર સાહેબે મુસલમાનોને એક મકાનમાં પૂરીને બહારથી તાળું વાસી દીધું અને ચાવી પણ એ રીતે ફેંકી દીધી કે ક્યારે ય મળે જ નહીં. પણ એ છતાં ય, જડબેસલાક તકેદારી રાખી હોવા છતાં ય, શિર્ક (ખુદાની બરાબરી કરવી) અને બિદ્દ્ત (ઇસ્લામચિંધ્યા માર્ગમાં છીંડાં પાડવાં કે માર્ગ ચાતરવો)ને ગંભીર ગુના જાહેર કરવામાં આવ્યા હોવા છતાં ય હકીકત એ છે કે ઇસ્લામમાં ફાટા પડ્યા છે. સંગઠન જળવાઈ રહે એવી સુરક્ષાની પાક્કી વ્યવસ્થા કરી હોવા છતાં ઇસ્લામમાં ફાટા પડ્યા છે અને મુસલમાનો સંગઠિત નથી. એ એટલા જ વિભાજીત છે, જેટલી જગતની બીજી પ્રજા વિભાજીત છે.

હિંદુઓએ એક હિંદુ ધર્મ, એક હિંદુ આદેશ. એક હિંદુ જીવનરીતિ અને સંગઠિત એક હિંદુ પ્રજાની ક્યારે ય ચિંતા કરી નહોતી. કોઈ ફણગા ફોડે, કલમ કરે, છીંડાં પાડે, કોઈ નીકળી જાય તો એનાથી ક્યારે ય ડર અનુભવ્યો નહોતો. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આ છતાં ય હિંદુ સનાતન ધર્મ જગતમાં સૌથી જૂનો અને ટકાઉ ધર્મ સાબિત થયો છે. આ ટકાઉપણું ફણગા, કલમ અને છીંડાં પાડવાની આઝાદીનું પરિણામ છે? વિચારવું પડશે! દુન્યવી અર્થમાં જગતનો સૌથી અસુરક્ષિત ધર્મ સૌથી વધુ ટકાઉ સાબિત થયો છે.

આમાં બે વ્યક્તિ અપવાદરૂપ છે જેમણે સનાતન ધર્મની અથવા હિંદુ ધર્મની ચિંતા કરી હતી. પહેલા હતા આદિ શંકરાચાર્ય જે આઠમી સદીમાં થયા હતા અને બીજા હતા દયાનંદ સરસ્વતી જે તેમના પછી અગિયાર સો વરસે ૧૯મી સદીમાં થયા હતા. આદિ શંકરાચાર્ય સામે બૌદ્ધો હતા. બૌદ્ધોએ ભિક્ષુઓનો સંઘ રચ્યો હતો, તેમના માટે આચારસંહિતા વિકસાવી હતી, સાધુ અને સંસારી વચ્ચેના સંબંધનું સ્વરૂપ નક્કી કર્યું હતું, તેમના વિહાર સ્થાપ્યા હતા, અધ્યન માટે ગ્રંથાલયો અને વિદ્યાલયો સ્થાપ્યા હતા, વ્યવસ્થિત ક્રમિક સ્વરૂપમાં અભ્યાસક્રમ વિકસાવ્યો હતો, વગેરે. આદિ શંકરાચાર્યને આમાં સનાતન ધર્મનો પરાજય નજરે પડ્યો હતો. તેમણે પણ બૌદ્ધોનું અનુકરણ કરીને નિર્ગુણ-નિરાકાર એક જ ઈશ્વરની કલ્પના કરી, સાધુઓ માટે દશનામી અખાડાની રચના કરી હતી, દેશમાં ચારે ય દિશાએ પીઠ સ્થાપી હતી, સાધુઓ માટે આમનાય (આચારસંહિતાનું બંધારણ) ઘડ્યું હતું અને પાઠશાળાઓ સ્થાપી હતી.

આમાં બન્યું એવું કે શંકરાચાર્યે ભગવાન બુદ્ધના શૂન્યવાદને નિરસ્ત કરવા શૂન્યવાદને જ અલગ રીતે રજૂ કરતા વિવર્તવાદનું દર્શન વિકસાવ્યું, જેણે સનાતન ધર્મની એકતા અને સંગઠિત સ્વરૂપને ફાયદો કરી આપવાની જગ્યાએ નુકસાન પહોંચાડ્યું. એમના પછી થયેલા અનેક આચાર્યોએ શાંકરમતનો પ્રતિકાર કર્યો અને દ્વૈત-અદ્વૈતના ફાંટા પડ્યા. સનાતન ધર્મમાં અત્યારે જે સંપ્રદાય પેટા-સંપ્રદાય નજરે પડે છે એ શંકર પછીની સ્થિતિ છે.

દયાનંદ સરસ્વતી સામે મુસલમાનો અને ખ્રિસ્તીઓ હતા. તેમને એમ લાગ્યું કે તેઓ સંગઠિત છે કારણ કે તેઓ સંપ્રદાય અને પેટા સંપ્રદાયમાં વહેંચાયેલા નથી અથવા તો હિંદુઓ જેટલા વહેંચાયેલા નથી. તેમના સંગઠિત હોવાનું કારણ એકેશ્વરવાદ છે, એક જ ધર્મગ્રન્થ છે અને ખુદા અને બંદા વચ્ચે વચેટિયાનો અભાવ છે. આ સિવાય મુસલમાનો અને ખ્રિસ્તીઓમાં જ્ઞાતિઓ નથી. દયાનંદ સરસ્વતીએ પણ પશ્ચિમના ધર્મનું અનુકરણ કરીને ૐકારને પ્રતિક રૂપ એક માત્ર ઈશ્વર તરીકે સ્વીકારવાનો અને વેદોને એક માત્ર ધર્મગ્રંથ તરીકે અપનાવવાનો આગ્રહ કર્યો. તેમણે જ્ઞાતિઓનો અને બ્રાહ્મણોના પુરોહિતપદનો અસ્વીકાર કર્યો. શંકરાચાર્યના વિવર્તવાદની જેમ દયાનંદ સરસ્વતીના જ્ઞાતિવિરોધે અને બ્રાહ્મણવિરોધે હિંદુઓમાં એકતા સ્થાપવાની જગ્યાએ વિખવાદ પેદા કર્યો. સનાતનીઓ અને આર્યસમાજીઓને જરા ય બનતું નહોતું.

આના પ્રમાણરૂપે એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. આઝાદી પહેલાં કૉન્ગ્રેસમાં લાલા લાજપતરાય અને મદનમોહન માલવિયા બે નેતા હતા જે હિંદુવાદી હતા અને હિંદુ મહાસભામાં સક્રિય હતા. આમાં લાલા લાજપતરાય પાક્કા આર્યસમાજી હતા અને માલવિયાજી પાક્કા સનાતની હતા. તેમને બન્નેને ઉદ્યોગપતિ ઘનશ્યામદાસ બિરલા આર્થિક મદદ કરતા હતા. બન્ને હિંદુવાદી, બન્ને હિંદુ મહાસભામાં પણ બન્નેને એકબીજા સાથે બને નહીં. દેશમાં હિંદુ એકતાની નિષ્ફળતા વિષે ગાંધીજીને લખેલા એક પત્રમાં ઘનશ્યામદાસ બિરલાએ લખ્યું છે કે આ બે નેતાઓ વચ્ચે મેળ બેસાડવા માટે મહેનત કરીકરીને હવે હું થાકી ગયો છું.

જગતમાં કોઈ ધર્મમાં એકતા નથી અને કોઈ ધાર્મિક પ્રજા સંગઠિત નથી. હોય શકે પણ નહીં અને નહીં હોવાનાં કારણો અહીં પ્રારંભમાં જ બતાવી દીધાં છે. આમ છતાં ય જગત આખામાં દરેક ધર્મની પ્રજાને એમ લાગે છે કે બીજા સંગઠિત છે અને માત્ર આપણે જ અસંગઠિત છીએ. ઝાંઝવાનાં જળ જેવી આભાસી એકતાની પાછળ લોકો દોડે છે.

પણ હા, એનો રાજકીય ખપ છે અને એ આભાસી નથી, વાસ્તવિક છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 12 સપ્ટેમ્બર 2021