કોરોના વાઇરસનું ઉત્પત્તિસ્થાન ચીન છે. અંગ્રેજીમાં તેને ‘ગ્રાઉન્ડ ઝીરો’ કહે છે. ચીની વૈજ્ઞાનિકોએ વુહાનમાં કોરોના વાઇરસનો ચેપી રોગચાળો ફાટી નીકળ્યો, ત્યાર પછી જેને સૌથી પ્રથમ કોરોનાનો ચેપ લાગેલો એ વ્યક્તિને શોધી કાઢેલી. આવી વ્યક્તિને ‘પેશન્ટ ઝીરો’ કહે છે. આવી વ્યક્તિ કે વ્યક્તિઓના શરીરમાંથી મળેલા કોરોના વાયરસના(RNA)નું મૅપિંગ કરવામાં આવેલું.

એટલે કે તેના આખેઆખા બંધારણના એકેએક ‘અક્ષર’ને ઓળખી કાઢવામાં આવ્યો. તેમાંથી ચીની વૈજ્ઞાનિકોને ચામાચીડિયા અને પેંગોલિનના બંધારણના અવશેષ મળી આવેલા. પેંગોલિન વિનાશના આરે ઊભેલી દુર્લભ પ્રજાતિ છે. પેંગોલિન અને ચામાચીડિયાનો આહાર કરતા લોકોમાંથી કોઈને આ વાઇરસનો ચેપ લાગેલો. ચીની સરકારે હાલ પેંગોલિન અને ચામાચીડિયાના આહાર પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો છે.

દરમિયાન, ચીની વિજ્ઞાનીઓએ વાઇરસના વિસ્તૃત બંધારણને મહિનાઓ પહેલાં વિશ્વ સમક્ષ મૂક્યું અને તેના આધારે રસી બનાવવાની દિશામાં કામ કરી રહ્યા છે. ત્યાર પછી વાઇરસ જેમ ફેલાયો તેમ બીજા દેશોમાં પણ તેના બંધારણનું મૅપિંગ કરવામાં આવ્યું, જેથી વાઇરસ રૂપ બદલે છે કે પછી શરૂઆતમાં હતો, એવો જ રહે છે તે જાણી શકાય. ભારત સરકાર સંચાલિત લૅબોરેટરીએ પણ આવું મૅપિંગ કર્યું હતું.

થોડા દિવસ પહેલાં ગુજરાત બાયોટેકનોલોજી રિસર્ચ સેન્ટરના ડાયરેક્ટર ચૈતન્ય જોષીએ જણાવ્યું કે તેમની ટીમે કોરોના વાઇરસનાં ત્રણ નવાં સ્વરૂપ (મ્યુટેશન) શોધી કાઢ્યાં છે. જો આ સંશોધનનો અહેવાલ સાચો હોય તો એ અત્યંત ગંભીર બાબત છે. આનો અર્થ એવો થયો કે કોરોના ગુજરાતમાં નવા સ્વરૂપે આવ્યો છે. આ શોધ-સમાચારની જાહેરાત મુખ્ય મંત્રીની કચેરીએ જાણે કોઈ મોટી સિદ્ધિ હોય તેવી રીતે કરી. સંશોધકોએ મૅપિંગ કર્યું તે સારી વાત છે. પરંતુ પહેલી તકે ગૌરવ લેવાની લ્હાયમાં, તે જાણે કોઈ અભૂતપૂર્વ સિદ્ધિ હોય એવું દર્શાવવામાં વિજ્ઞાનનું જ નહીં, સંશોધકોનું પણ મૂલ્ય ઓછું થાય છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020

ઇશ્કે ચબૂક

[સવાસો વરસ પહેલાં ભાવનગરમાં પ્રિય થઇ પડનાર બુકસેલર અબ્દુલહુસેન આદમજીનો એક રમૂજી પ્રસંગ ભાવનગરના જ એક લેખક રામુ ઠક્કરની કલમે]

મોટાં શહેરો ફરતા કોટ કે કિલ્લા હતા. એવો એક કોટ ભાવનગરની ફરતોયે હતો. કોટને ચાર દરવાજા. પૂર્વે રૂવાપરી દરવાજો. અંદરની સાંકડી સડક – આજે જે વોરા બજાર છે – ઉપર બન્ને બાજુએ નાગરોનાં અને વણિકોનાં મકાનો. ઉત્તર બાજુએ બે મજલાવાળું લીલા થાંભલાવાળું મકાન. ભોંયતળિયે ચોપડીની દુકાન હતી.

દુકાનના ઓટલાની દીવાલની લગોલગ એક લંબચોરસ તકિયે અઢેલીને દુકાનના માલિક અબ્દુલહુસેન એક મેલીદાટ, કાણાં પડી ગયેલી જાજમ પર બેસતા. સામે બાજઠ જેવું પડ્યું રહેતું. તેની ઉપર રૂશનાઇથી ભરેલો પિત્તળનો ખડિયો, એક-બે કલમો અને ચોપડો હોય.

ઓગણીસમી સદીના આઠમા-નવમા દસકામાં અબ્દુલહુસેન એક સાધારણ ફેરિયો હતો. આંકની ચોપડી, દેશી હિસાબ, ગજરામારુની વાર્તા, ગુલબંકાવલીની વાર્તા, સદેવંત સાવળીંગાના દસ અવતારની વાર્તા, શુકનાવળી વગેરે એ વખતમાં પૈસે-બે પૈસે વેચાતી ચોપડીઓની ફેરી કરતો. એમાંથી ધીમેધીમે ભજનસાગર અને મંગળા હાથીની વાર્તા જેવી બબ્બે આનાની ચોપડીઓ વેચતો થયેલો. એ ધીમેધીમે તેણે દુકાન નાખેલી. દુકાન જામતી ગઈ, અને થોડાં વરસ પછી તો અબ્દુલહુસેન ભાવનગરના સર્વથી મોટા ‘બુકસેલર ઍન્ડ સ્ટેશનર’ તરીકે ને પછીથી ‘પબ્લીશર’ તરીકે પ્રખ્યાત થયા. એની દુકાનમાં પઈની બેના હિસાબે મળતી સ્લેટપેનથી માંડીને સવા રૂપિયાના કમ્પાસ-બૉક્સ, આંકની ચોપડીઓથી માંડીને ‘યોગવાશિષ્ટ’, શેક્સ્પીઅર, ‘શાહનામા’ અને ‘ગુલિસ્તાન’ સુધીની ગુજરાતી, અંગ્રેજી, સંસ્કૃત, અને ફારસી ચોપડીઓના ઢગલેઢગલા નજરે પડતા. થોડે દૂરની વખારમાં વીસ-પચીસ હજાર ચોપડીઓનો ગંજ અબ્દુલહુસેનની જાહોજલાલીના સમયમાં ખડકાયેલો રહેતો.

એના ઘરાકોમાં એકડા ઘૂંટતા વિદ્યાર્થીથી માંડીને કૉલેજના પ્રિન્સીપાલ સુધીના તમામ શિક્ષિતોનો સમાવેશ થતો. 1880-85થી 1920-25 સુધીના ચાર દસકામાં આખા ભાવનગરમાં એક પણ ભણેલો-શીખેલો માણસ એવો ન મળે કે જેણે અબ્દુલહુસેનને જોયા-જાણ્યા ન હોય અને એમની દુકાનેથી એકાદ ચોપડી પણ ખરીદ કરી ન હોય.

વહેલી સવારે દુકાન ખુલે અને ઓટલા ઉપર પેલી મેલીદાટ જાજમ પથરાય, તકિયો મુકાય ને ઢળતું મેજ ગોઠવાય. અબ્દુલહુસેન આસન જમાવે ને બપોર સુધી ત્યાં બેસી રહે. તરેહ તરેહના ઘરાકો આવે. નિશાળિયાઓ, કૉલેજીઅનો, પંડિતો, શાસ્ત્રીઓ, કવિઓ, લેખકો, પ્રોફેસરો અને નિશાળના મહેતાજીઓ જાતજાતનાં પુસ્તકો લેવા આવે. અબ્દુલહુસેન ઘણાખરાનાં નામ જાણે.

‘ઍસિસ્ટન્ટ’ તરીકે બે દીકરા : કીકાભાઇ અને નાનાભાઇ. બન્ને જવાન, ખડતલ, મીઠાબોલા અને મહેનતુ. ખડે પગે.

અબ્દુલહુસેનના મોંમાંથી એક પછી એક હુકમ છૂટતો જાય : “કીકાભાઇ, આને નેસફીલ્ડનું ગરામર આપજે.” “નાનાભાઇ, એક ગુજરાતી મહાભારત લાવજે..” “એક માર્ગોપડેસિકા.” “એક લેમ ટેલ [‘લૅમ્બ્સ ટેલ્સ’], “એક ગોખલેનું એરિથમેતીક”, “કમલાશંકરનું વ્યાકરણ”, “સરસ્વતટીચંડરના ચાર ભાગ”, “વિકાર ઑફ વેકફીલ્ડ” : એ બોલતા જાય અને દીકરાઓ એવડી મોટી દુકાનમાં ઉપરાછાપરી ગોઠવેલી ચોપડીઓના ઢગલામાંથી માગેલી ચોપડીઓ પલવારમાં હાજર કરે. મોટા ભાગના ઘરાકો ઉધાર ખરીદી કરે. ખરીદી અબ્દુલહુસેન ચોપડામાં ટપકાવીને ઘરાકની સહી લે. બિલની પ્રથા હતી નહીં.

એક સવારે દુકાનના ઓટલા પર અને રસ્તા પર આઠ-દસ ઘરાકો ઊભા હતા. અબ્દુલહુસેન એક પછી એક હુકમ છોડ્યે જતા હતા ને ઘરાકો સાથે માથાફોડ કરતા જતા હતા.

એવામાં ભાનુશંકર માસ્તર દુકાને આવી ચડ્યા, પૂછ્યું, “કાં અબ્દુલહુસેન, તમારો આંકડો કેટલો થાય છે? હિસાબ ચૂકતે કરી નાખવો છે.”

“બેસ ટારે સામ્મો.” એમ કહી વોરાજીએ ખાતાવહી ખોલી. બોલવા લાગ્યા : “માગસર વડ બીજ ને ગરેઉ – લખ : મારગોપડેસિકા એક, સારા છ આના…”

“છ આના,” ભાનુશંકરે કહ્યું.

“અરે, હમનાં ટો લખ, પછી સરવાલા ઉપર હું ટુને થોરુંઘનું કાપી ડઈસ.”

“માગસર વડ આઠમ ને બુઢ… યાગ્નવલક્ય સમૃટિ, તન રૂપિયા બાર આના, જુલીઅસ સીઝર નોતવાલું, સવા રૂપિયો, ફૂતપતી એક, એક આનો. લઈખું?”

“ફાગન સુડ બારસ ને મંગલ, ગોખલે એરીઠમેતીક એક રૂપિયો છ આના, પઢિયારનું ‘સરગનું વિમાન’, દોર રૂપિયો, સસ્ટા સાહિતનું શાંટી પર્વ દોર રૂપિયો, ‘ઇશ્કેચબૂક’ સવા રૂપિયો.”

“ઊભા રહો, શું છેલ્લું શું?”

“’ઇશ્કેચબૂક’, સવા રૂપિયો.”

“એ શું? હું એવી કોઇ ચોપડી લઈ ગયો નથી.”

અબ્દુલહુસેને મોટો રોજમેળ કાઢ્યો, કહ્યું : “અરે જો, ટૂંએ આમાં સઈ કીઢેલી છે.”

“પણ, વોરાજી, ‘ઇશ્કેચબૂક’ને હું શું કરું?”

“ટે હું સું જાનું? હું ટો ટું ચોપરી લઈ ગીઓ એટલું જાનું. એ વલી ટારી સઈ બી છે.”

માસ્તર વિચારમાં પડ્યા. ‘ઇશ્કેચબૂક’ તેમને કોઇ ફારસી કે ઉર્દૂ ચોપડીનું નામ લાગ્યું. માસ્તરની સાત પેઢીમાં કોઇ ફારસી કે ઉર્દૂ ભણેલું નહીં. છતાં પોતે સહી કરેલી એ વાત પણ સાચી.

“અબ્દુલહુસેન, આ ચોપડી મેં લીધેલી નથી.” આખરે ભાનુશંકરે કહ્યું.

“ટારે મારો ચોપરો ખોતો, એમ? ટુંએ નઇ લીઢેલી ટો ચોપરામાં આવી કાંસી? ને ટુંએ સઈ કાંસી કીઢી?”

“પણ આ ચોપડી ઉતાવળમાં બીજાને બદલે મારા નામે મૂકી દીધી હશે ને મેં સહી કીધી હશે.”

“એવાં બાનાં નઈ ચાલે, ભાનુસંકર! ટારે જોઇએ ટો આનો ઓછો આપજે. ચાલ. પન ચોપરી ટુંએ લીઢેલી છે. કેમ, કીકાભાઇ, ટુંને યાડ છે કે? આ ભાનુને એક ‘ઇશ્કેચબૂક’ આપેલી ટે?”

“હા રે હા,” કીકાભાઇએ સાક્ષી પૂરી. “અંઇ હટી નઈ ટે હું વલી વખારેસી લઈ આવેલો.”

“બરાબર, ચાલ લખ આગલ…”

“પણ આ ‘ઇશ્કેચબૂક’નું શું?”

“ટારે માઠાફોડ કરવી હોય ટો બપોર પછી આવજે. અટ્યારે ઘરાગીના વખટે મને ફરસુત નઠી.”

“પણ અબ્દુલહુસેન, મારી વાત તો સાંભળો. મારા ઘરમાં કોઇને ઉર્દૂ કે ફારસી નામેય વાંચતા આવડતું નથી. એ ચોપડી હું કોને માટે લઈ ગયો હોઉં?”

“અરે, અક્કલના ઓઠમીર! ટને કોને કીઢું કે એ ફારસી કે ઉર્ડૂ છે? અરે ભલા આડમી, એ ટો અંગરેજી ચોપરી છે.”

“અંગ્રેજી? ’ઇશ્કેચબૂક’ અંગ્રેજી ચોપડી? તમારી પાસે છે બીજી?”

“સટાવન પરી હસે. નાનાભાઇ, એક ‘ઇશ્કેચબૂક’ લાવજે ટો!”

નાનાભાઇએ એક અંગ્રેજી ચોપડી હાજર કરી. વૉશિંગ્ટન અરવિંગની લખેલી ‘સ્કેચબુક’ હતી.

“આ તો ‘સ્કેચબુક’ છે.” માસ્તરે કહ્યું.

“ટો હું બી સું કહું છ! ‘ઇશ્કેચબૂક’ ટો હું બે કલાકઠી બોલું છ.”

ભાનુશંકર માસ્તરે પોતાની યાદીમાં લખી લીધું : ‘સ્કેચ બુક’, સવા રૂપિયો.”

ચેન્નઈના ઑર્થોપેડિક ડૉક્ટર પ્રદીપકુમાર માટે બે દિવસ અત્યાચારથી પણ બદતર સાબિત થયા છે. તેમણે એક મિત્ર તો ગુમાવ્યો, જે ખુદ એક ન્યૂરો સર્જન હતો, પણ લોકોએ ગુસ્સામાં આવીને મિત્રના મૃતદેહને દફન કરવા ન દીધો. પ્રદીપકુમારે તેમના દોસ્તને સન્માનજનક અલવિદા ફરમાવવા માટે જાતે માટી નાખવી પડી. તેમણે દોસ્ત ડો. સિમોન હરક્યુલસને રાતના અંધારામાં હૉસ્પિટલના સ્ટાફના બે જણની મદદથી જાતે ખાડો ખોદીને દફનાવી દીધા, જેથી લોકો તેમને બીજી વાર મારવા ન આવે. લોકોને વાંધો એ હતો કે ડૉક્ટરના મૃતદેહને કબ્રસ્તાનમાં દફનાવવામાં આવશે, તો અડોશપડોશમાં કોરોના ફેલાશે! જે ડૉકટરે કોરોનાના દરદીઓના જાન બચાવવા માટે ખુદનો જાન આપી દીધો, તેમને મૃત્યુ પછી બેઇજ્જતી 'જોવી' પડી.

ડૉ. પ્રદીપકુમારે આ શબ્દોમાં તેમની વ્યથા સંભળાવીઃ

હું આખો દિવસ રડું છું. મને ખબર નથી કે કેટલા લોકોને અંતિમ સંસ્કારના અનુભવ છે. મેં (ડૉક્ટર તરીકે) મારા હાથમાં મોત જોયું છે, પણ મેં કોઈને દફનાવ્યા નથી. મારા ઘરમાં ય નહીં. આવું તો કોઈના દુશ્મન સાથે પણ ન થજો. એ બહુ કઠણ હતું. ડૉ. સિમોન એટલો સજ્જન અને દયાળુ હતો કે કોઈ તેને નફરતથી જોઈ શકે નહીં. પણ એટલી બધી અફવાઓ ચાલે છે અને દરેકને સોશિયલ મીડિયા પર એક્સપર્ટ થઈ જવું છે. લોકોને ખબર જ નથી કે મૃતદેહને દફન કરવાથી કોરોના ન ફેલાય.

રવિવારે સાંજે અમે કબ્રસ્તાન જવાનાં હતાં. લોકો ત્યાં ભેગા થઈ ગયા અને અમને અટકાવ્યા. એટલે અમે જગ્યા બદલી. વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠનની ગાઇડલાઇન પ્રમાણે બાર ફૂટનો ખાડો ખોદ્યો. પંદર મિનિટમાં જ એક ટોળું આવ્યું અને અમારી પર પથ્થરમારો શરૂ કર્યો. તે લાકડીઓથી અમને મારવા માંડ્યા. પચાસ-સાઠ  લોકો હતા અને જે વસ્તુ હાથમાં આવતી હતી, તેનાથી અમને મારતા હતા. ટોળાંની એક જ જીદ હતી કે અમે મૃતદેહ લઈને જતા રહીએ. તેમણે અમારી પર હુમલો કર્યો. અમને લોહી નીકળે તેટલા માર્યા. જે એમ્બ્યુલન્સમાં ડૉ. સિમોનનો મૃતદેહ હતો, તેનો કચ્ચરઘાણ કાઢી નાખ્યો. એમ્બ્યુલન્સના ડ્રાઈવરને લોહી નીકળ્યું હતું. અમારે પાછા હૉસ્પિટલમાં દોડવું પડ્યું. ડૉ. સિમોનનાં ૫૨ વર્ષનાં પત્ની અને ૧૬ વર્ષનો દીકરો ત્યાં જ હતાં. ટોળાંથી બચવા તેમને નાસી જવું પડ્યું. તેમની દીકરી પણ કોરોના પોઝિટિવ છે અને એ તો પિતાને અંતિમ વિદાય આપવા પણ આવી ન શકી.

ડો. સિમોન હરક્યુલસને એપ્રિલની શરૂઆતમાં કોરોનાનો ચેપ જણાયો હતો અને ત્યારથી તે હૉસ્પિટલમાં હતા. તેમની સ્થિતિ બગડતી ગઈ અને તેમને વૅન્ટિલેટર પર રાખવામાં આવ્યા હતા. રવિવારે તેમને હાર્ટ એટેક આવ્યો અને તેમાં એ બચી ના શક્યા. તેમના મૃતદેહને પરિવાર કિલપૌક કબ્રસ્તાનમાં લઇ ગયો હતો, પણ ત્યાંથી એક ટોળાંએ તેમને ભગાડી મૂક્યા. બીજા કબ્રસ્તાનમાં તેમની પર હુમલો થયો પછી પોલીસને બોલવવી પડી.

ડૉ. પ્રદીપ પર્સનલ પ્રોટેકટિવ સાધનો અને બે વૉર્ડ બૉય સાથે ખુદ એમ્બ્યુલન્સ ચલાવીને મૃતદેહને ફરી પાછો કબ્રસ્તાનમાં લઈ ગયા. તેમણે કહ્યું, “ત્યારે ય લોકો ત્યાં હતા. બિહામણી શાંતિ પથરાયેલી હતી. મેં અને વૉર્ડ બૉયે ફટાફટ મૃતદેહને ખાડામાં ઉતાર્યો. અમને ફરીથી માર પડશે, એવી બીક લાગતી હતી. ખાડો પુરવા માટે ય કોઈ આગળ ના આવ્યું. એક જ પાવડો હતો, જે મેં એક વૉર્ડ બૉયને આપ્યો અને અમે બે જણાએ હાથ વડે માટી ભરવાનું શરૂ કર્યું. એ જોઈને એક પોલીસકર્મી મદદમાં આવ્યા. ખાડો પૂરતાં અમને એક કલાક લાગ્યો. ત્યારે રાતનો દોઢ વાગ્યો હતો."

આ ઘટનામાં પોલીસે વીસ લોકોની ધરપકડ કરી છે. ડો. પ્રદીપ કહે છે, "હું તમને હાથ જોડું છું. અમે (ડૉકટરો) પણ કોરોનાથી ગભરાઈએ છીએ. અમે જો તમને સારવાર આપવાનું બંધ કરી દઈશું, તો બહુ લોકો મરી જશે, પછી તમારાં સગાં-વહાલાં તમારા અંતિમસંસ્કાર કરવા નહીં આવે. ડો. સિમોન સાથે જે થયું તે બરાબર નથી. માણસને યોગ્ય રીતે અલવિદાનો હક તો ખરો કે નહીં?"

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020