આદરણીય વડાપ્રધાનશ્રી

૨૧ દિવસના લૉક ડાઉનમાં સતત કાર્યરત આરોગ્ય શ્રમયોગીના, પૂરતું અંતર જાળવીને કરેલા દંડવત્ (દંડાવત્ નહીં) સ્વીકારશો. આપે અમારા સન્માનમાં જે થાળીઓ પિટાવી, તાળીઓ વગાવડાવી તે પછી ઉત્સાહમાં આવેલા કેટલાક લોકો અમારી પીઠ પર લાકડીઓ ઠોકીને અમારું સન્માન કરતા હોવાનું જણાવે છે, ત્યારે રડવું આવતું હોવા છતાં હસતા રહેવું પડે છે. એમ ન કરીએ તો સજારૂપે પાછી લાકડીઓ જ પડે.

આ કોરોના કે કરુણામાતા આવ્યાં છે ત્યારથી મીડિયામાં પી.પી.ઈ.(પર્સનલ પ્રોટેક્ટિવ ઇક્વિપમેન્ટ— અંગત સુરક્ષા સાધનસામગ્રી)ને નામે દેકારો મંડાયો છે. ઘણાએ તો આ શબ્દ જ પહેલી વાર સાંભ્ળ્યો. પી.પી.ઈ. વગર તો અમારું આવી જ બને. આપે એ બધી સગવડો કરી આપી તે બદલ આપનો આભાર. પણ અમારા મેનેજર તો કહેતા હતા કે તમને આ બધું આપીએ છીએ, તે તો અમારી ભલમનસાઈ સમજજો. આ મેળવવાને તમે કાયદેસર હકદાર નથી. હું તો આ સાંભળી ચોંકી જ ગયો. પછી મેં ખરાઈ કરી. એક વકીલને પૂછ્યું, તો એ કહે તમે કયાં કારખાનામાં કામ કરો છો? બૂટ, ચશ્માં, એપ્રન, હાથમોજાં, હેલ્મેટ એવું બધું તો કારખાનાં કામદારોને આપવાની જોગવાઇ ફૅક્ટરી એકટમાં છે. ખાણ કામદારો અને બાંધકામ કામદારો માટે પણ એવાં સાધનો માલિકે આપવાં જોઈએ તેવા કાયદા છે. પણ દવાખાનાં કે હૉસ્પિટલના કામદારને આપવાં જોઈએ, તેવું કોઈ કાયદામાં નથી.

આ ખરી વાત છે? એવું હોય તો તમારો બહુ ઉપકાર ગણાય કે તમે કોઇ કાનૂની જવાબદારી ન હોવા છતાં માણસાઈને દાવે સાધનો આપ્યાં. હા, કેટલીક જગ્યાએ તબીબો પોતાને ખર્ચે માસ્ક લઈ આવ્યા છે — પોતાના રક્ષણ માટે સ્તો.

આઝાદીનાં આટલાં વર્ષ પછી પણ ફૅક્ટરીના કામદારોનાં રક્ષણ માટે છે તેવો કાયદો અમારા જેવા કામદાર કર્મચારીઓ માટે કેમ નહીં હોય, એવો સવાલ મેં વકીલને પૂછ્યો. તો એ કહે કે હૉસ્પિટલમાં કારખાનાંની જેમ ક્યાં જુદાં જુદાં ખાતાં હોય છે? કારખાનામાં તો દરેક વિભાગમાં જુદું જોખમ. બોઇલરમાં જુદું, તો ચિલિંગ પ્લાન્ટમાં જુદું, ઉત્પાદનમાં જુદું અને મેઇન્ટેનન્સમાં જુદું. મેં તેમને કહ્યું કે અમારે પણ ધોબી હોય, કેન્ટીન હોય, મેઇન્ટેનન્સ હોય, લૅબોરેટરી હોય, એક્સ-રે વિભાગ હોય, ઑપરેશન થીએટર હોય, જુદા જુદા વૉર્ડ હોય અને ઓ.પી.ડી. હોય. બધે જોખમનો પ્રકાર જુદો જુદો. ધોબીએ દરદીઓનાં લોહી-ઊલટી-જંતુ-દવાવાળાં કપડાં-ચાદરો લઈ જવાનાં અને ધોવાનાં. લૅબોરેટરીમાં જાતજાતનાં રસાયણ હોય અને તેનું જોખમ હોય, એક્સ-રેવાળાને ક્ષ કિરણોનું જોખમ હોય, મેઇન્ટેનન્સમાં ઇલેક્ટ્રિશિયનને વીજળીનો ઝાટકો લાગવાનું જોખમ હોય, શબઘરમાં અને પોસ્ટમોર્ટમ કરનારાઓને જુદાં જોખમ. એક સાથે ઘણા મૃતદેહો ભરેલા હોય ત્યાં માથું ફાડી નાખે એવી દુર્ગંધ હોય. ત્યાંના કર્મચારીઓને તો કાયદેસર કે ગેરકાયદે રીતે દારૂનું સેવન કરવું જ પડે અને કોઈકે તેનો ખર્ચ વેઠવો પડે છે, તે જાણીતી હકીકત છે. એટલે આપ ન જાણતા હોય તેમ બને જ નહીં. ઑટોક્લેવમાં વરાળથી ઊંચા તાપમાને સાધનોને જંતુમુક્ત કરાતાં હોય. આ ઓટૉક્લેવ ફાટવાનું પણ જોખમ હોય. ઓરડા, ઑપરેશન થીએટરને જંતુમુક્ત કરવા તો રસાયણો છંટાતાં હોય અને તેની પણ શરીર પર આડઅસર થાય. હૉસ્પિટલમાં આગની ઘટનાઓ પણ બનતી હોય છે. આગ સામે રક્ષણ માટે પણ ફૅક્ટરી એક્ટમાં જોગવાઈ છે, તો હૉસ્પિટલ માટે કેમ નહીં?

ફૅક્ટરીમાં જેવા અકસ્માત થાય છે, તેવા હૉસ્પિટલમાં પણ થાય છે. કોઈ લપસી પડે, દાદર પરથી ગબડી પડે વગેરે. એ કારણે ઈજા થાય તે કાયમી પણ હોય અને હંગામી પણ હોય. એ ઈજા સંપૂર્ણ કાયમી હોય તો ભોગ બનનારને નોકરીથી પણ હાથ ધોઈ નાખવા પડે. ભારતમાં હૉસ્પિટલ-દવાખાનાંમાં દર વર્ષે કેટલી ઈજા-કેટલાં મૃત્યુ થાય છે તેના કોઈ આંકડા નથી હોતા, પણ ફૅક્ટરીમાં કેટલાને ઈજા-કેટલાં મૃત્યુ થયા તેના આંક્ડા જાહેર થાય છે. કારણ કે ત્યાં થતા અકસ્માતોની નોંધણી કરાવવાની જોગવાઇ ફૅક્ટરી એક્ટમાં છે. પણ એવી કોઈ જોગવાઇ હૉસ્પિટલ-દવાખાનાં માટે ન હોવાથી એના આંકડા મળતા નથી. એ મળે તો ખબર પડે કે સ્થિતિ ગંભીર છે કે નહીં અને તેને અટકાવવા શાં પગલાં લેવાં.

લૅબોરેટરીમાં કે બીજે થર્મોમીટર કે બ્લડપ્રેશર માપવાનું સાધન પડી જાય તો પારો ઢોળાઈ જાય અને સામાન્ય ઉષ્ણતામાને પણ તેની વરાળ હવામાં ફેલાય, જે શ્વાસમાં જાય અને બહુ નુક્સાન કરે. અરે, ઇન્જેક્શન મુકનારને હાથે વાગે તેવી નીડલ સ્ટીક ઇન્જરી તરીકે ઓળખાતી ઈજાઓ તો સામાન્ય છે. દેશભરમાં એક્સ-રેનાં દેખી ન શકાય તેવાં કિરણોને કારણે કૅન્સરનો ભોગ બન્યા હોય તેવા અનેક આરોગ્યકર્મીઓ મળી આવશે. ઑપરેશન થીએટરમાં શીશી સુંઘાડવા માટે નાઇટ્રોજન વાયુ વપરાય. અમારી હૉસ્પિટલમાં એક જુવાનિયો આવ્યો હતો. બે-ચાર વર્ષ નોકરી કરી. તે એનેસ્થેશિયાનું ભણેલો તબીબ હતો અને તેને બિચારાને આખો દિવસ ઑપરેશન થીએટરમાં જ બેસી રહેવું પડતું. કારણ એક પછી એક ઑપરેશન ચાલ્યા જ કરે. તેને શ્વાસમાં એ વાયુઓ ગયા, કારણ કે વૅન્ટિલેશન વ્યવસ્થા ખરાબ હતી. તેને કરોડરજ્જુમાં તકલીફ થઈ અને ઑર્થોપેડિક ડૉક્ટરને બતાવતાં તેમણે વાયુઓને લીધે તકલીફ થયાનું કહીને સારવાર આપી. એ દરમિયાન તેને રજા પર રહેવું પડ્યું. સાજો થઇને એ આવ્યો, પછી એને મૅનેજમૅન્ટ સાથે ઝઘડો થયો અને એ નોકરી છોડીને ચાલી ગયો. પણ અસરકારક વૅન્ટિલેશન માટે કશું થયું નહીં. તેના માટે કોઈ કાનૂની જોગવાઈ પણ નહીં. છૂટાંછવાયાં સ્ટાન્ડર્ડથી જ ચલાવવાનું અને કોઈ જોનાર નહીં. કોર્ટમાં ફરિયાદ કરવાની કે સજાની કોઇ જોગવાઈ નહીં.

ડોક્ટરો, નર્સોને ટી.બી. થાય, એચ.આઇ.વી. થાય, લીવરની બીમારી હિપેટાઇટીસ થાય તે તો તમે સાંભળ્યું જ હશે. આરોગ્યકર્મીઓનાં આરોગ્યનું રક્ષણ કરવા કોઈ કાયદો ન હોય તે તો બેહૂદી વાત ન કહેવાય? એ જવાબદારી સરકારની ન હોય? ભારતમાં તો મોટા ભાગની આરોગ્યસેવાઓ ખાનગી ક્ષેત્ર દ્વારા અપાય છે અને કૉર્પોરેટ હૉસ્પિટલો તો તગડો નફો કરતી હોય છે. ત્યારે તેમને માટે કાયદાનું બંધન કેમ નહીં? સાહેબ, પેલા મૌનીબાબા નામે તમે જેને ચિડવતા એ તમારા પહેલાંના વડા પ્રધાને વર્ષ  ૨૦૦૯માં કામના સ્થળે સલામતી, આરોગ્ય અને પર્યાવરણ અંગેની રાષ્ટ્રીય નીતિ જાહેર કરી હતી. તે સમયે દેશવાસીઓને એવી ખાતરી આપવામાં આવી હતી કે તમામ આર્થિક પ્રવૃત્તિઓના તમામ કામદારોનાં કામને સ્થળે તેમની સલામતી અને આરોગ્યની સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરાશે, પણ એવા અચ્છે દિન હજુ આવ્યા નથી.

એમ તો અમને અટલ બિહારી વાજપેયી માટે પણ બહુ આશા હતી. તેમણે સમાજવાદી વિચારધારાના નિષ્ઠાવાન આગેવાન રવીન્દ્ર વર્માના વડપણ હેઠળ બીજું મજૂરપંચ નીમ્યું હતું અને પંચે પોતાના અહેવાલમાં તમામ કામદારોનાં કામને સ્થળે સલામતી અને આરોગ્યનાં રક્ષણ માટે અલાયદો કાયદો ઘડવાની ભલામણ કરી હતી. એટલું જ નહીં, કાયદાનો મુસદ્દો પણ અહેવાલ સાથે જોડ્યો હતો. તે વાતને ૧૩ વર્ષ વીતી ગયાં અને એ બધું કાગળ પર રહ્યું.

આપના શ્રમમંત્રીએ OSH કોડ (ઑક્યુપેશનલ સેફ્ટી, હૅલ્થ એન્ડ વર્કિંગ કન્ડિશન્સ કોડ) નામનો ખરડો સંસદ સમક્ષ વિચારણા માટે મુક્યો છે. જો આ કોરોના કાળ બનીને આવ્યો ન હોત તો કદાચ એ ખરડો પસાર પણ થઈ ગયો હોત. હવે પાડ માનો કરુણામાતાનો કે તેણે આપણને માત્ર સમય જ નથી આપ્યો, પણ આરોગ્યકર્મીઓનાં જોખમો તરફ જોવાનો દૃષ્ટિકોણ અને સમય પણ આપ્યો છે. હવે તો સાહેબ, આપ જ આ કામ કરી શકો તેમ છો. વાજપેયીજીને ઉચિત અંજલિ આપ જ આપી શકો. તેમનાં આદરેલાં અને અધૂરાં રહેલાં કામ તમે પૂરાં કરો અને ભારતના મજૂરકાયદાઓના ઇતિહાસમાં અમર બની જવાની તક કુદરતે આપને અનાયાસે આપી છે. આપ OSH કોડમાં સુધારા કરો અને એથી પણ વધુ યશના ભાગીદાર થવું હોય તો આઇ.એલ.ઓ.નો ૧૫૫ નંબરનો ઠરાવ સ્વીકારી લો. તેનાં મીઠાં ફ્ળ ભારતના શ્રમયોગીઓને તો મળશે જ, તેનાથી અનેક નવી નોકરીઓના દરવાજા ખુલશે અને અર્થતંત્ર પણ મજબૂત થશે.

આરોગ્યકર્મીઓને આપ આજે કશું પણ આપશો તો તેનો વિરોધ સમાજ નહીં કરી શકે, તેવું અનુકૂળ સામાજિક વાતાવરણ છે. તેનો લાભ તમે લેશો તેવી આશા રાખું છું.

ફરી એક વાર આપને સલામત અંતર જાળવીને જ સાષ્ટાંગ …

આપનો

આરોગ્યકર્મી શ્રમયોગી

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 ઍપ્રિલ 2020

એમનું નામ એમ. ચંદ્રકુમાર છે. લોકો તેમને 'ઑટો ચંદ્રન' તરીકે ઓળખે છે. તે લેખક છે અને કોઈમ્બતુરમાં ઑટો રિક્ષા ચલાવે છે. તેમણે સાત નવલકથાઓ લખી છે. તેમની 'લોક-અપ' નામની નવલકથા પરથી તમિલમાં 'વિસારનાઇ' ફિલ્મ બની હતી, જેને ઓસ્કાર માટે ભારત તરફથી નોમિનેટ કરવામાં આવી હતી.

16મી એપ્રિલે 58 વર્ષના ચંદ્રકુમારે સાબિત કર્યું કે તે રિયલ લાઈફ હીરો છે. શુક્રવારે, લોકડાઉનમાં ઓડિશાની એક સગર્ભા મહિલા કોઈમ્બતુરમાં એક પાર્ટીના કાર્યાલય બહાર અસહ્ય પીડામાં ફસડાઈ પડી. આજુબાજુના લોકો ભેગા થઈ ગયા, પણ કોરોના વાઇરસના ખોફના કારણે કોઈએ તેને હૉસ્પિટલમાં લઈ જવાની હિંમત ના કરી. તેમાંથી એક પાર્ટી કાર્યકરે ચંદ્રકુમારને ફોન કર્યો. ત્યારે ચંદ્રકુમાર જરૂરતમંદ લોકોને જીવનજરૂરી ચીજો પહોંચાડવામાં વ્યસ્ત હતા, એટલે તેમણે પહેલાં તેમની દીકરી જીવાને ફોન કરીને મહિલા પાસે દોડવા કહ્યું, અને પછી ખુદ ત્યાં પહોંચ્યા. સગર્ભા સ્ત્રીએ ત્યાં સુધીમાં ખાસુ લોહી ગુમાવી દીધું હતું અને તે તે પીડાથી આક્રંદ કરતી હતી. લોકોએ એમ્બ્યુલન્સ બોલાવી હતી, પણ કોઈ કારણસર તે પહોંચી ન હતી, એટલે ચંદ્રકુમારે જાતે જ મહિલાને સહાય કરવાનું નક્કી કર્યું. શરૂમાં, બીજી સ્ત્રીઓએ તેને રોક્યો, પણ તેણે ખાતરી આપી કે તેને ડિલિવરીની જાણકારી છે. મિનિટોમાં સ્ત્રીએ પુત્રને જન્મ આપ્યો અને ચંદ્રકુમારે તેને પગેથી પકડીને પીઠ થપથાપાવી, જેથી તે શ્વાસ લેવાનું ચાલુ કરે. દરમિયાનમાં, એમ્બ્યુલન્સ પણ આવી ગઈ હતી અને દીકરી જીવાએ ડોક્ટરોને પરિસ્થિતિની જાણકારી આપી.

પછીથી જીવાએ તેની ફેસબૂક પોસ્ટમાં લખ્યું હતું, "બાળપણથી પિતાએ મને લેસન આપ્યું છે અને નવા અનુભવોની તકો આપી છે, પણ આ તો સાવ જ અનોખો અનુભવ હતો." ચંદ્રકુમારે કહ્યું હતું, "મેં મારા જીવનમાં ઘણી પ્રસૂતિ જોઈ છે. મેં ઑટો રિક્ષામાં એક ડિલિવરી કરાવી હતી અને તે અનુભવ પરથી 2013માં મેં એક વાર્તા પણ લખી હતી. મને ઓડિશાની મહિલાને જોઈને જ ખબર પડી ગઈ હતી તે ટૂંક સમયમાં બાળકને જન્મ આપવાની છે. એ નૉર્મલ ડિલિવરી હતી. મારે કશું કરવું પડ્યું ન હતું."

એમ. ચંદ્રકુમાર બચપણમાં ઝઘડો થતાં ઘરેથી નાસી ગયા હતા અને અનેક શહેરોમાં ફરીને મોટા થયા હતા. એમાં એક વાર ચોરની ગેંગના સભ્ય હોવાની શંકા પરથી પોલીસ તેમને ઉઠાવી ગઈ હતી અને 13 દિવસ સુધી તે 'નર્ક'માં રહ્યા હતા. તેમની 'લોક-અપ' નવલકથા આ અનુભવ આધારિત હતી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 ઍપ્રિલ 2020

What would the Mahatma have done now, with Covid-19 upon us

Vallabhbhai Patel and M.K. Gandhi with Manibahen Patel

Two questions have been put to me over these weeks: one, is it true that Gandhi was laid up with the Spanish flu in 1918? Two, what would he have been doing now, were he alive?

To answer the first: he was, it is true, ill, grievously ill, within a faltering heart-beat of death, when the pandemic was sweeping across the world. But he was not down with that deadly flu. A brief thumbing down history’s pages would be in order here.

Gandhi had been busy in Gujarat’s district of Kheda that year, with his new-found and invaluable associate, Vallabhbhai Patel, asking peasants hit by a crippling crop failure not to pay land taxes. His success in Champaran the previous year in the Indigo satyagraha had encouraged him to come to Kheda’s aid with the weapon of satyagraha. Frederick Pratt, the commissioner of the northern districts of Bombay Presidency, told Gandhi to desist. “In India,” said the Gujarat-knowing and Gujarati-knowing civil servant, “to defy the law of revenue is to take a step which would destroy all administration.” But the Gandhi-Patel duo persisted with the satyagraha and over 3,000 peasants signed a pledge not to pay the land tax and, despite severe penalties, most of them kept to the pledge. At the same time, with World War I’s shadow extending by the hour, a massive recruitment campaign had begun. The viceroy, Lord Chelmsford, who had come to know and grudgingly, perhaps, to respect Gandhi from the Champaran Indigo satyagraha, invited Gandhi to a war conference that he had called in Delhi in April. Gandhi made a one-sentence speech saying he supported the recruitment effort. But he spoke that sentence in Hindustani and by that simple and single gesture interlaced his support with India’s honour. And he did not suspend the Kheda satyagraha. Chelmsford seemed to understand Gandhi’s nuanced cooperation but Sir William Vincent, Home Member, saying to Gandhi that he had “given a lot of trouble to the local administration”, asked pointedly, “Well… have you brought a single recruit?” That was a taunt. But it worked. Gandhi plunged into an intense recruitment drive in the same district where he was conducting the satyagraha — Kheda. The raj reciprocated by accepting the Gandhi-Patel demand and in June the two leaders were able to announce that the peasants’ demands had been accepted by the raj. With that, being true to his word to the viceroy, Gandhi intensified his recruitment campaign. If Vincent had taunted him in Delhi, some of his ashram colleagues demanded from him a reconciling of ahimsa with army recruitment. His reply was more clever than convincing: first, ahimsa was often a screen for cowardice. Second, discipline — such as military discipline — can create a new self-confidence among Indians to cultivate a higher ahimsak vitality with which “we may even fight the [British] Empire should it play foul with us” and Kheda’s peasants could take India towards Dominion Status and one of them could even “aspire to the Viceregal office”. Plunging, for Gandhi, meant exactly that. He plunged into recruitment — also into exhaustion, breakdown.

The success that attended his satyagraha in Kheda eluded him completely in the recruitment drive. On August 11, in Kheda’s Nadiad, he simply collapsed. It was not just the failure to recruit but, one must here say with all objectivity, the conflict within him about ahimsa versus army recruitment took its toll. His own clever reply was not working within him. And he also managed to get into a vicious abdominal infection. “I have suffered indeed,” he wrote to C.F. Andrews on August 29. And to his son, Devadas, “It was all my fault.” Moving from Nadiad to Ambalal Sarabhai’s home in Ahmedabad and then to the Sabarmati Ashram, Gandhi thought his end was near and on October 1, got his oldest son, Harilal, in Calcutta and Devadas, then in Madras, sent for. Recuperation was painful, and painfully slow.

Curious being the ways of Fate and curiouser still, always, in its ways with Gandhi, even as he recovered with agonizing slowness, his grandson, Shanti, Harilal’s eldest son, and Harilal’s wife, Gulab, or Chanchal as she was also known, fell mortally ill. And in their case there was no doubt about the cause. Victims of the great influenza epidemic sweeping across the continent, they died in the last week of October, within days of one another in the village of Patharada in Gujarat where they had gone, in vain, alas, for ‘health-change’. Kasturba had her three other motherless grandchildren from Gulab brought over to the ashram.

So, the Spanish flu that lasted about 15 months, making 500 million people sick worldwide and killing between 3 to 5 per cent of the world’s population, while not felling Gandhi, crippled his family.

Not far from where this tragedy was enacting itself, it struck another family that Gandhi was to become inseparable from. Hitting equally hard and poignant in a different, almost epic way. Abdul Ghaffar Khan, later to be known as Badshah Khan and Frontier Gandhi, had his son Ghani gripped by the Spanish flu. As the boy seemed to slip into its labyrinth, his mother, Ghaffar Khan’s wife, Mehr Qandh, prayed that god should spare her son and, if substitution was acceptable, take her life instead. Not to placate unreason but to place a historical fact on the table, as Ghani began to recover, Mehr began to sink and, very rapidly, Crossed Over. Ghani was to become an artist and poet, studying for a while at Santiniketan’s Kala Bhavana.

The second question, namely, “What would Gandhi have done now, with Covid-19 upon us?” is far more difficult to address for it deals not with facts but with suppositions. Yet it must not be dodged.

Gandhi was at his intense best when dealing with illness and epidemics, finding some quirky but very specific, practical and demanding ‘solutions’, in which the enforcing of hygiene regimes was central. Though actuated by his own sharply developed sense of the physical body’s working, he was very consultative — seeking and considering the advice of medical practitioners, both ‘Western’ and ‘Traditional’, but keeping well away from superstitious, ritualistic or irrational nostrums. He did not always heed medical advice but he did not ever dismiss it ab initio or without mature reflection.

Today, who can claim to know or say with any confidence what Gandhi would have done? No one. But Gandhi’s recorded example of coping with such situations tells us what he may and very likely would have done. These may yield the following pointers not as his, but as those of a vigilant and humble common sense:

1. Recognizing the legitimate authority and inherent conscientiousness of governments, we the governed should treat expert and official advice, especially about hygiene and disinfection, with respect and observe it scrupulously.

2. Similarly and simultaneously, recognizing the integrated experience and inherent good sense of us, the governed, the government should keep a helpline open — not from but to us — to seek public counsel on the measures particularly as related to restrictions. These must see who and how and where the restrictions hurt the people they are intended to help. Rules are best observed when they have louvres for genuine exceptions and exemptions such as for the space-less, job-less, family-less, the elderly, the physically and mentally challenged. If Chelmsford could hearken to the Kheda satyagraha in the midst of World War I, this is not asking too much of our administrations.

3. We should replace utterly useless commercial, political, sectarian icons with the real heroines and heroes of this human crisis — doctors and medical workers like nurses and lab technicians who are the brave and endangered Fire Brigade for this conflagration. And those providers of essential services who are working with unflagging and hazardous zeal.

4. Responding to Palagummi Sainath’s reminder on his PARI portal of heroism among the delicately interwoven economies of rural India weavers, toymakers, other artisans and craftspeople, farmers, labourers urban and rural, sanitation workers, displaced labourers, cancer patients from rural areas lying outside major hospitals, nomadic pastoralists, daily wagers, folk artists, fisherfolk, barbers, Dalits and adivasis in various occupations, offer to all of them, whose livelihoods have been cut off at this time, not just salutation but genuflection and — assistance.

Finally and most pertinently, in Gandhi’s spirit, we must de-throne, un-crown, and dismiss from its High Seat the cult of blind materialist goals that is decimating our collective lung and converting the human species into the planet’s Hitler, killing us in the gas chambers of our greed, our own Final Solution.

courtesy : “The Telegraph”, 19 April 2020