કેટલાક લોકો કહેતા ફરે છે, વડાપ્રધાન મોદીએ તો કોરોના સામેની લડતમાં દુનિયાભરમાં ડંકા વગાડી દીધા. થાળી-તાળી-ઢોલ-પિપૂડાં વગાડ્યાં એ ડંકા વગાડ્યા ન કહેવાય; મૂર્ખામીનો તમાશો કર્યો કહેવાય. સતત બે મહિના લૉક ડાઉન રાખવું એ મહાન સ્ટ્રેટેજી ન કહેવાય, મજબૂરી કહેવાય. ભારત પાસે નથી પૂરતી હોસ્પિટલો, નથી સલામતીનાં સાધનો, નથી જે મૅડિકલ સ્ટાફ કામ કરે છે તેમના માટે માન-સન્માન, નથી સામાન્ય જનતામાં સમજદારી કે જાગૃતિ. પછી લૉક ડાઉન જ કરવું પડે ને! નથી ગરીબો, મજદૂરો, સ્થળાંતરિત મજદૂરો માટેની કોઈ યોજના કે સગવડો! આ લોકો જાતે વ્યવસ્થા કરવા બહાર નીકળે તો પોલીસના ડંડા પડે છે, ને તમે કહો છો દેશ-વિદેશમાં ડંકા પડે છે!

સરકાર તો ખાનગી હોસ્પિટલો અને હોટેલોમાં દરદીઓને ધકેલી રહી છે, નથી એમાં કોઈ સરકારી મદદ આપવાની વાત, નથી સરકાર પાસે પૂરતી વ્યવસ્થા (અને હજુ તો ભારતમાં હવે કોરોનાનો કેર વધી રહ્યો છે), નથી દરેક રાજ્યોના મુખ્ય મંત્રીઓ અને પ્રધાન મંત્રીનાં રાહત ફંડ અને PM Cares જેવા ખાનગી ફંડોમાં ઉઘરાવેલા રૂપિયાનો કોઈ ઉપયોગ કે હિસાબ. શેના ડંકા વગાડી દીધાં એ તો કહો?

નિષ્ણાતો ચેતવી રહ્યા છે કે ભારતમાં ચેપનાં લક્ષણ વગર કોરોના ફેલાય એવી શક્યતા ગંભીર છે. હજુ સાચવવાનો સમય છે અને સરકારને તો એમાં પણ હિન્દુ-મુસ્લિમ થાય તેમાં રસ છે! ડંકા જ વગાડો તમતમારે, બીજું કશું થાય તેમ નથી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020

ઇશ્કે ચબૂક

[સવાસો વરસ પહેલાં ભાવનગરમાં પ્રિય થઇ પડનાર બુકસેલર અબ્દુલહુસેન આદમજીનો એક રમૂજી પ્રસંગ ભાવનગરના જ એક લેખક રામુ ઠક્કરની કલમે]

મોટાં શહેરો ફરતા કોટ કે કિલ્લા હતા. એવો એક કોટ ભાવનગરની ફરતોયે હતો. કોટને ચાર દરવાજા. પૂર્વે રૂવાપરી દરવાજો. અંદરની સાંકડી સડક – આજે જે વોરા બજાર છે – ઉપર બન્ને બાજુએ નાગરોનાં અને વણિકોનાં મકાનો. ઉત્તર બાજુએ બે મજલાવાળું લીલા થાંભલાવાળું મકાન. ભોંયતળિયે ચોપડીની દુકાન હતી.

દુકાનના ઓટલાની દીવાલની લગોલગ એક લંબચોરસ તકિયે અઢેલીને દુકાનના માલિક અબ્દુલહુસેન એક મેલીદાટ, કાણાં પડી ગયેલી જાજમ પર બેસતા. સામે બાજઠ જેવું પડ્યું રહેતું. તેની ઉપર રૂશનાઇથી ભરેલો પિત્તળનો ખડિયો, એક-બે કલમો અને ચોપડો હોય.

ઓગણીસમી સદીના આઠમા-નવમા દસકામાં અબ્દુલહુસેન એક સાધારણ ફેરિયો હતો. આંકની ચોપડી, દેશી હિસાબ, ગજરામારુની વાર્તા, ગુલબંકાવલીની વાર્તા, સદેવંત સાવળીંગાના દસ અવતારની વાર્તા, શુકનાવળી વગેરે એ વખતમાં પૈસે-બે પૈસે વેચાતી ચોપડીઓની ફેરી કરતો. એમાંથી ધીમેધીમે ભજનસાગર અને મંગળા હાથીની વાર્તા જેવી બબ્બે આનાની ચોપડીઓ વેચતો થયેલો. એ ધીમેધીમે તેણે દુકાન નાખેલી. દુકાન જામતી ગઈ, અને થોડાં વરસ પછી તો અબ્દુલહુસેન ભાવનગરના સર્વથી મોટા ‘બુકસેલર ઍન્ડ સ્ટેશનર’ તરીકે ને પછીથી ‘પબ્લીશર’ તરીકે પ્રખ્યાત થયા. એની દુકાનમાં પઈની બેના હિસાબે મળતી સ્લેટપેનથી માંડીને સવા રૂપિયાના કમ્પાસ-બૉક્સ, આંકની ચોપડીઓથી માંડીને ‘યોગવાશિષ્ટ’, શેક્સ્પીઅર, ‘શાહનામા’ અને ‘ગુલિસ્તાન’ સુધીની ગુજરાતી, અંગ્રેજી, સંસ્કૃત, અને ફારસી ચોપડીઓના ઢગલેઢગલા નજરે પડતા. થોડે દૂરની વખારમાં વીસ-પચીસ હજાર ચોપડીઓનો ગંજ અબ્દુલહુસેનની જાહોજલાલીના સમયમાં ખડકાયેલો રહેતો.

એના ઘરાકોમાં એકડા ઘૂંટતા વિદ્યાર્થીથી માંડીને કૉલેજના પ્રિન્સીપાલ સુધીના તમામ શિક્ષિતોનો સમાવેશ થતો. 1880-85થી 1920-25 સુધીના ચાર દસકામાં આખા ભાવનગરમાં એક પણ ભણેલો-શીખેલો માણસ એવો ન મળે કે જેણે અબ્દુલહુસેનને જોયા-જાણ્યા ન હોય અને એમની દુકાનેથી એકાદ ચોપડી પણ ખરીદ કરી ન હોય.

વહેલી સવારે દુકાન ખુલે અને ઓટલા ઉપર પેલી મેલીદાટ જાજમ પથરાય, તકિયો મુકાય ને ઢળતું મેજ ગોઠવાય. અબ્દુલહુસેન આસન જમાવે ને બપોર સુધી ત્યાં બેસી રહે. તરેહ તરેહના ઘરાકો આવે. નિશાળિયાઓ, કૉલેજીઅનો, પંડિતો, શાસ્ત્રીઓ, કવિઓ, લેખકો, પ્રોફેસરો અને નિશાળના મહેતાજીઓ જાતજાતનાં પુસ્તકો લેવા આવે. અબ્દુલહુસેન ઘણાખરાનાં નામ જાણે.

‘ઍસિસ્ટન્ટ’ તરીકે બે દીકરા : કીકાભાઇ અને નાનાભાઇ. બન્ને જવાન, ખડતલ, મીઠાબોલા અને મહેનતુ. ખડે પગે.

અબ્દુલહુસેનના મોંમાંથી એક પછી એક હુકમ છૂટતો જાય : “કીકાભાઇ, આને નેસફીલ્ડનું ગરામર આપજે.” “નાનાભાઇ, એક ગુજરાતી મહાભારત લાવજે..” “એક માર્ગોપડેસિકા.” “એક લેમ ટેલ [‘લૅમ્બ્સ ટેલ્સ’], “એક ગોખલેનું એરિથમેતીક”, “કમલાશંકરનું વ્યાકરણ”, “સરસ્વતટીચંડરના ચાર ભાગ”, “વિકાર ઑફ વેકફીલ્ડ” : એ બોલતા જાય અને દીકરાઓ એવડી મોટી દુકાનમાં ઉપરાછાપરી ગોઠવેલી ચોપડીઓના ઢગલામાંથી માગેલી ચોપડીઓ પલવારમાં હાજર કરે. મોટા ભાગના ઘરાકો ઉધાર ખરીદી કરે. ખરીદી અબ્દુલહુસેન ચોપડામાં ટપકાવીને ઘરાકની સહી લે. બિલની પ્રથા હતી નહીં.

એક સવારે દુકાનના ઓટલા પર અને રસ્તા પર આઠ-દસ ઘરાકો ઊભા હતા. અબ્દુલહુસેન એક પછી એક હુકમ છોડ્યે જતા હતા ને ઘરાકો સાથે માથાફોડ કરતા જતા હતા.

એવામાં ભાનુશંકર માસ્તર દુકાને આવી ચડ્યા, પૂછ્યું, “કાં અબ્દુલહુસેન, તમારો આંકડો કેટલો થાય છે? હિસાબ ચૂકતે કરી નાખવો છે.”

“બેસ ટારે સામ્મો.” એમ કહી વોરાજીએ ખાતાવહી ખોલી. બોલવા લાગ્યા : “માગસર વડ બીજ ને ગરેઉ – લખ : મારગોપડેસિકા એક, સારા છ આના…”

“છ આના,” ભાનુશંકરે કહ્યું.

“અરે, હમનાં ટો લખ, પછી સરવાલા ઉપર હું ટુને થોરુંઘનું કાપી ડઈસ.”

“માગસર વડ આઠમ ને બુઢ… યાગ્નવલક્ય સમૃટિ, તન રૂપિયા બાર આના, જુલીઅસ સીઝર નોતવાલું, સવા રૂપિયો, ફૂતપતી એક, એક આનો. લઈખું?”

“ફાગન સુડ બારસ ને મંગલ, ગોખલે એરીઠમેતીક એક રૂપિયો છ આના, પઢિયારનું ‘સરગનું વિમાન’, દોર રૂપિયો, સસ્ટા સાહિતનું શાંટી પર્વ દોર રૂપિયો, ‘ઇશ્કેચબૂક’ સવા રૂપિયો.”

“ઊભા રહો, શું છેલ્લું શું?”

“’ઇશ્કેચબૂક’, સવા રૂપિયો.”

“એ શું? હું એવી કોઇ ચોપડી લઈ ગયો નથી.”

અબ્દુલહુસેને મોટો રોજમેળ કાઢ્યો, કહ્યું : “અરે જો, ટૂંએ આમાં સઈ કીઢેલી છે.”

“પણ, વોરાજી, ‘ઇશ્કેચબૂક’ને હું શું કરું?”

“ટે હું સું જાનું? હું ટો ટું ચોપરી લઈ ગીઓ એટલું જાનું. એ વલી ટારી સઈ બી છે.”

માસ્તર વિચારમાં પડ્યા. ‘ઇશ્કેચબૂક’ તેમને કોઇ ફારસી કે ઉર્દૂ ચોપડીનું નામ લાગ્યું. માસ્તરની સાત પેઢીમાં કોઇ ફારસી કે ઉર્દૂ ભણેલું નહીં. છતાં પોતે સહી કરેલી એ વાત પણ સાચી.

“અબ્દુલહુસેન, આ ચોપડી મેં લીધેલી નથી.” આખરે ભાનુશંકરે કહ્યું.

“ટારે મારો ચોપરો ખોતો, એમ? ટુંએ નઇ લીઢેલી ટો ચોપરામાં આવી કાંસી? ને ટુંએ સઈ કાંસી કીઢી?”

“પણ આ ચોપડી ઉતાવળમાં બીજાને બદલે મારા નામે મૂકી દીધી હશે ને મેં સહી કીધી હશે.”

“એવાં બાનાં નઈ ચાલે, ભાનુસંકર! ટારે જોઇએ ટો આનો ઓછો આપજે. ચાલ. પન ચોપરી ટુંએ લીઢેલી છે. કેમ, કીકાભાઇ, ટુંને યાડ છે કે? આ ભાનુને એક ‘ઇશ્કેચબૂક’ આપેલી ટે?”

“હા રે હા,” કીકાભાઇએ સાક્ષી પૂરી. “અંઇ હટી નઈ ટે હું વલી વખારેસી લઈ આવેલો.”

“બરાબર, ચાલ લખ આગલ…”

“પણ આ ‘ઇશ્કેચબૂક’નું શું?”

“ટારે માઠાફોડ કરવી હોય ટો બપોર પછી આવજે. અટ્યારે ઘરાગીના વખટે મને ફરસુત નઠી.”

“પણ અબ્દુલહુસેન, મારી વાત તો સાંભળો. મારા ઘરમાં કોઇને ઉર્દૂ કે ફારસી નામેય વાંચતા આવડતું નથી. એ ચોપડી હું કોને માટે લઈ ગયો હોઉં?”

“અરે, અક્કલના ઓઠમીર! ટને કોને કીઢું કે એ ફારસી કે ઉર્ડૂ છે? અરે ભલા આડમી, એ ટો અંગરેજી ચોપરી છે.”

“અંગ્રેજી? ’ઇશ્કેચબૂક’ અંગ્રેજી ચોપડી? તમારી પાસે છે બીજી?”

“સટાવન પરી હસે. નાનાભાઇ, એક ‘ઇશ્કેચબૂક’ લાવજે ટો!”

નાનાભાઇએ એક અંગ્રેજી ચોપડી હાજર કરી. વૉશિંગ્ટન અરવિંગની લખેલી ‘સ્કેચબુક’ હતી.

“આ તો ‘સ્કેચબુક’ છે.” માસ્તરે કહ્યું.

“ટો હું બી સું કહું છ! ‘ઇશ્કેચબૂક’ ટો હું બે કલાકઠી બોલું છ.”

ભાનુશંકર માસ્તરે પોતાની યાદીમાં લખી લીધું : ‘સ્કેચ બુક’, સવા રૂપિયો.”

કોરોના નિમિત્તે ભારતના બે વિશ્વપ્રસિદ્ધ અર્થશાસ્ત્રીઓ વચ્ચે થોડાં વર્ષ પહેલાં થયેલી ચર્ચાની અહીં યાદ આવે છે. ચર્ચામાં એક તરફ હતા અર્થશાસ્ત્ર માટેનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર ડૉ. અમર્ત્ય સેન જેઓ અર્થશાસ્ત્રી ઉપરાંત ફિલોસોફર પણ છે અને ચર્ચામાં બીજી તરફે હતા ડૉ. જગદીશ ભગવતી, જેમને હજુ સુધી નોબેલ પારિતોષિક મળ્યું નથી, પણ ઘણાં વર્ષોથી તેને માટે તેમનું નામ બોલાય છે. ઘણાં લોકો એમ માને છે કે ડૉ. સેન કરતાં ડૉ. ભગવતી વધારે મોટા, વધારે મૌલિક અને નોબેલ માટે વધારે લાયકાત ધરાવનારા અર્થશાસ્ત્રી છે. આમ છતાં નોબેલ કમિટિએ ડૉ. સેનને પારિતોષિક માટે પસંદ કર્યા હતા, કારણ કે તેમણે રોકાણ અને રળતર અંગે નવી વાત કરી હતી.

સેન-ભગવતી ચર્ચાને આપણે કોરોના નિમિત્તે; ચીન, અમેરિકા અને કેરળના અનુભવને આધારે મૂલવવાનો પ્રયત્ન કરીશું.

અમર્ત્ય સેન એમ માને છે કે ગરીબ અને વિકાસશીલ દેશોએ બને એટલું રોકાણ માનવીય વિકાસ પાછળ કરવું જોઈએ. માણસ અનેક પ્રકારની શક્તિઓ અને સંભાવનાઓ લઈને જન્મે છે અને એનો તાગ મેળવવો મુશ્કેલ છે. ગરીબનાં ઝૂંપડામાં રવીન્દ્રનાથ (કવિ), રસ્સેલ (ફિલસૂફ), આઇન્સ્ટાઇન (વિજ્ઞાની) કે પિકાસો (ચિત્રકાર) પેદા થઈ શકે છે. આવી અગાધ શક્તિ અને સંભાવના વેડફાઈ ન જાય એ માટે કે પછી ઓળખાયા વિના જ લુપ્ત ન થઈ જાય એ માટે તેને તક પૂરી પાડવી જોઈએ. એ કેવી રીતે શક્ય બને?

એ બની શકે જો કોઈ પણ બાળકને તકથી વંચિત રાખવામાં ન આવે તો. કોઈ પણ એટલે કોઈ પણ. એમાં સ્ત્રીનો સમાવેશ થાય છે એટલે લૈંગિક સમાનતાનો સમાવેશ થાય છે. એમાં હરિજન, આદિવાસી અને છેવાડાના માણસનો સમાવેશ થાય છે એટલે નાત-જાત અને વર્ગના ભેદભાવરહિત સામાજિક સમાનતાનો સમાવેશ થાય છે. એમાં ગરીબ જુલાહા મુસલમાનનો, ગરીબ હરિજન ખ્રિસ્તીનો, ગરીબ મઝહબી શીખનો અને ગરીબ દલિત બૌદ્ધનો પણ સમાવેશ થવો જોઈએ એટલે કોમી પૂર્વગ્રહોરહિત ધાર્મિક સમાનતાનો સમાવેશ થાય છે. આ સમાનતા એટલે માત્ર કાયદાકીય સમાનતા નહીં, પણ હમણાં કહ્યું એમ તકની સમાનતા. સમાન તક મળવી જોઈએ. જે તક અને વાતાવરણ બ્રાહ્મણના છોકરાને કે સુખી માણસના છોકરાને ઉપલબ્ધ હોય એ ગરીબ લોકોને પણ ઉપલબ્ધ હોવાં જોઈએ.

ના, આમાં કોઈ માનવતાનો દૃષ્ટિકોણ નથી. માનવતા તો હોવી જ જોઈએ, પરંતુ ડૉ. સેન કહે છે કે એ સૌથી વધુ પરિણામકારક અર્થશાસ્ત્ર છે. દેશને સૌથી વધુ ફાયદો કરાવનારું રોકાણ છે. માનવતાની એરણે નહીં, ફાયદા-નુકસાનની એરણે જોશો તો પણ એમાં ઘણો ફાયદો છે. આ સિવાય જાગૃત સજ્જ સમાજ ગમે તેવા સંકટનો સામનો કરી શકે છે.

પણ અહીં સવાલ એ આવે છે કે દરેકને એક સમાન તક અને જીવનમાં આગળ વધવા માટેનું એક સરખું ઉપજાઉ વાતાવરણ કેવી રીતે મળે? એને માટે બને એટલું વધુ રોકાણ શિક્ષણ અને આરોગ્ય પાછળ કરવું જોઈએ. કોઈ ઉત્તમ શિક્ષણ અને ઉત્તમ આરોગ્યથી વંચિત ન રહેવું જોઈએ. ગામડાંમાં ભણતા વિદ્યાર્થીને પણ પ્રયોગશાળાઓ અને તકનીકીશાળાઓ ઉપલબ્ધ હોવી જોઈએ. સામાજિક પ્રશ્નોની મુક્ત ચર્ચા થઈ શકે એવા મંચ ઉપલબ્ધ હોવા જોઈએ અને મોટા પ્રમાણમાં લોકશિક્ષણ કરનારી સ્વયંસેવી સંસ્થાઓને પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ. લોકશિક્ષણના અનેક માધ્યમો હોઈ શકે અને સમય સાથે નવાં નવાં માધ્યમો પેદા કરવામાં સરકારે મદદ કરવી જોઈએ. આ ઉપરાંત સરકારી તંત્ર જવાબદેહ અર્થાત્ લોકાભિમુખ હોવું જોઈએ અને એ માટે લોકતંત્ર મૂળ (ગ્રાસરૂટ) સુધી પહોંચવું જોઈએ. જો આવી અનુકૂળતા સાકાર કરી આપવામાં આવે તો કોઈ રવીન્દ્રનાથ કે રસ્સેલની અથવા આઇન્સ્ટાઇન કે પિકાસોની સંભાવના વેડફાશે નહીં.

ટૂંકમાં વિકાસ માનવકેન્દ્રી, માનવલક્ષી અને માનવસંચાલિત હોવો જોઈએ. અંતે માનવી પોતે પોતાને અને પોતાના દ્વારા સમાજને ઉપર લઈ જાય છે; સરકાર કે મૂડી નહીં. સરકાર અને મૂડીએ સહયોગીની ભૂમિકા ભજવવી જોઈએ. આવો મત ડૉ. અમર્ત્ય સેન ધરાવે છે.

ડૉ. જગદીશ ભગવતી જુદો મત ધરાવે છે. તેમનું કહેવું એમ છે કે મૂડી સહિતનાં કોઈ પણ સાધનો અમર્યાદિત નથી હોતાં. એનું પ્રતિ વ્યક્તિ (પર કેપીટા) સામાજિક વિકાસ માટે રોકાણ કરવામાં આવે તો એ ઊગી નીકળે જ એ જરૂરી નથી. એમાં જેમ દરેક રોકાણમાં વેડફાટ થાય છે એમ અહીં પણ થાય અને આમાં તો વળી વેડફાટનું પ્રમાણ ઘણું મોટું પણ હોઈ શકે છે. કારણ એ છે કે આવું રોકાણ કાં તો સરકાર દ્વારા કરવું પડે અથવા સ્વયંસેવી સંસ્થાઓ દ્વારા કરવું પડે અને તેમનો ઉદ્દેશ નફો કરવાનો હોતો નથી એટલે અંગત સ્વાર્થના અભાવમાં તકેદારી ઓછી હોવાની.

તો પછી ઉપાય શું? ડૉ. ભગવતીના મત મુજબ મૂડીએ મૂડીને પેદા કરવા દેવી જોઈએ અને સાધનોએ સાધનોને પેદા કરવા દેવા જોઈએ. એ બંને એની મેળે નીચે સુધી પહોંચશે. કમાઈને ખર્ચવાનું હોય, ખર્ચીને કમાવાનું ન હોય અને ડૉ. સેન કહે છે એમ એ ખર્ચો નહીં પણ રોકાણ હોય તો કમાતા જઈને પોરો ખાતા ખાતા રોકાણ કરવાનું હોય એક સાથે નહીં. રોકાણ ઉત્પાદક હોવું જોઈએ અને સામાજિક રોકાણ અર્થાત્ માનવીમાં કરેલું રોકાણ તાત્કાલિક ઉત્પાદક નીવડી શકે એવી સંભવના બહુ ઓછી છે.

અહીં બાય ધ વે એક વાત કહેવી જરૂરી છે. આ ચર્ચા ૨૦૧૨-‘૧૩નાં વર્ષોમાં થઈ હતી, જ્યારે ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી દિલ્હી જવાની તૈયારી કરી રહ્યા હતા. તેમણે તક ઝડપીને ડૉ. જગદીશ ભગવતીની આંગળી પકડી લીધી હતી અને પોતે જાણે કે તેમના પટશિષ્ય હોય એમ પોતાની જાતને ઝડપી વિકાસને વરેલા હોય એ રીતે પ્રોજેક્ટ કરી હતી. સામાજિક વિકાસના વેદિયાવેડા ડૉ. મનમોહન સિંહ જેવા માસ્તર કરે; ગુજરાતીનો બચ્ચો તો ઝડપી રોકાણ, ઝડપી વિકાસ, ઝડપી સમૃદ્ધિ અને એ પછી વહેંચણીની વાત કરે. ડૉ. ભગવતીએ નરેન્દ્ર મોદીને ત્યારે આશીર્વાદ આપ્યા હતા. જો કે તે ‘દિ ને આજની રાત એ પછી ભગવતીએ નરેન્દ્ર મોદીની તારીફમાં આજ સુધી મોઢું ખોલ્યું નથી એ જુદી વાત છે.

તો વિકાસના આ બે મોડેલ વિશે બે ભારતીય અર્થશાસ્ત્રીઓ વચ્ચે ચર્ચા થઈ હતી. ભૌતિક વિકાસ દ્વારા માનવીય વિકાસ એમ ડૉ. ભગવતી કહે છે અને માનવીય વિકાસ દ્વારા ભૌતિક વિકાસ એમ ડૉ. સેન કહે છે.

હવે આને કોરોનાના સંદર્ભમાં તપાસીએ. કોરોનાનું સંકટ કેરળે જે રીતે હાથ ધર્યું અને તેમાં કેરળે જે સફળતા મેળવી તેની આજે આખા જગતમાં તારીફ થઈ રહી છે. જગતમાં એવું કોઈ પ્રતિષ્ઠિત અખબાર કે સામયિક નહીં હોય અને એવી કોઈ આરોગ્યસંસ્થા નહીં હોય જેણે કેરળની પ્રસંશા ન કરી હોય. છેલ્લા કેટલા ય દિવસથી કેરળમાં કોરોના વાઈરસની વૃદ્ધિનો ગ્રાફ સીધો થઈ ગયો છે એટલે કે હવે નવા કેસો ઉમેરાતા નથી. ચીન આવો દાવો કરે છે, પણ ચીન પર જગતને ભરોસો નથી. આ પણ ડૉ. સેને કહ્યું છે એમ એક નિર્ણાયક પરિબળ છે. જો તમારા દાવાની સત્યતા ભરોસાપાત્ર ન હોય તો એની કિંમત કોડીની છે. સોવિયેત રશિયાની જે રીતે બાંધી મૂઠી ખુલ્લી ગઈ હતી એમ ચીનની પણ એક દિવસ ખુલ્લી શકે છે.

ચીને શું કર્યું એ જાણવામાં જગતને રસ નથી, કેરળે શું રસ્તો અપનાવ્યો એ જાણવામાં જગતને રસ છે. કારણ જગતને ખાતરી છે કે કેરળે માનવીય સભ્યતાને છાજે એ રીતે સંકટને હાથ ધર્યું છે, જંગલીપણું નથી અપનાવ્યું. એવી કઈ અનુકૂળતા હતી જેનો કેરળે લાભ લીધો છે?

એક તો એ કે ડૉ. અમર્ત્ય સેન કહે છે એમ માનવીય વિકાસના તમામ માપદંડોમાં કેરળ મોખરે છે. શિક્ષણ, આરોગ્ય, સ્ત્રી જાગૃતિ અને સ્ત્રીઓનો સહભાગ, પ્રતિ વ્યક્તિ અખબાર અને સામયિકોનું વાંચન, વૈજ્ઞાનિક મિજાજ, પ્રજાના પ્રશ્નોને વાચા આપતા ગ્રામીણ સ્તરના મંચો, સત્તાનું વિકેન્દ્રીકરણ અને ગ્રામીણ સ્તરે સુધ્ધાં લોકશિક્ષણ અને લોકજાગૃતિનું કામ કરનારો સ્વયંસેવી સંસ્થાઓનો સહભાગ એમ દરેક રીતે કેરળ આગળ છે. બીજું એ કે સરકાર અને કેરળ શાસ્ત્ર સાહિત્ય પરિષદ (શાસ્ત્ર અને સાહિત્યનો અર્થ મલયાળી ભાષામાં વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી અથવા પ્યોર સાયન્સ અને એપ્લાઇડ સાયન્સ એવો થાય છે) જેવી સ્વયંસેવી સંસ્થાઓ વચ્ચે સંકટ સમયે સહકાર હંમેશાં જોવા મળે છે. ૨૦૧૮માં કેરળમાં પૂર આવ્યું હતું ત્યારે પણ ભાગીદારીની આ તરાહ જોવા મળી હતી. ગયા વર્ષે નીપા વાઈરસ વખતે પણ ભાગીદારી જોવા મળી હતી.

બાકી રાબેતાના સમયમાં મોટા ભાગે તો કેરળની સરકાર અને કેરળ શાસ્ત્ર સાહિત્ય પરિષદ જેવી સંસ્થાઓ વચ્ચેનો સંબંધ બાખડવાનો જ હોય છે. સરકાર અને કર્મશીલો  લગભગ હંમેશાં સામસામે હોય છે, પણ ક્યારે ય તેમને ‘દેશદ્રોહી’ કે ‘કેરળદ્રોહી’ના લેબલો ચોડવામાં આવતા નથી. કેરળના શાસકોએ ભક્તોને પેદા નથી કર્યા અને કેરળમાં જાગૃતિ એટલી છે કે બહુ સહેલાઇથી ભક્તો પેદા પણ ન થઈ શકે. આ જે લોકસંગઠનોની શક્તિ છે એ ઘણી વ્યાપક છે અને છેક નીચે સુધી (ગ્રાસરૂટ) છે.

૩૧મી જાન્યુઆરીએ ત્રણ વિદ્યાર્થીઓ ચીનના વાહુન પ્રદેશમાંથી કોરોનાની બીમારી લઈને કેરળ આવ્યા. તેમના સંસર્ગથી ઉત્તર કેરળમાં કોરોનાના કેસ વધવા માંડ્યા. ત્યાં સુધીમાં જગતને જાણ થઈ જ ગઈ હતી કે આ કોરોના વાઈરસ શું છે અને કઈ રીતે સંક્રમિત થાય છે. પણ આ જાણકારી એ લોકો માટે ઉપલબ્ધ હતી જે જાણવા માગતા હતા. કેરળમાં જ્યારે કેસ વધવા માંડ્યા ત્યારે કેરળ શાસ્ત્ર સાહિત્ય પરિષદ, બીજી આરોગ્યના ક્ષેત્રમાં કામ કરતી સ્વયંસેવી સંસ્થાઓ, અને કેરળના આરોગ્ય પ્રધાન કે.કે. શૈલજાએ એક બેઠક યોજી અને કોરોનાની સંક્રમણપદ્ધતિનો અભ્યાસ કરીને નિર્ણય લીધો છે કે 'બ્રેક ધ ચેઈન’નું મિશન હાથ ધરવામાં આવે. આપણા વડા પ્રધાન ફેબ્રુઆરી મહિનામાં નમસ્તે ટ્રમ્પની ઇવેન્ટ યોજવામાં મશગુલ હતા ત્યારે કેરળમાં બ્રેક ધ ચેઈનનો કેમ્પેઈન ચાલતો હતો.

અહીં ‘બ્રેક ધ ચેઈન’ની વિગતો આપવાની જરૂર નથી, કારણ કે લેખનો મુખ્ય મુદ્દો સેન-ભગવતી અભિગમનો છે. અમેરિકા અને યુરોપના દેશોનો ભૌતિક વિકાસ ત્રણ ચીજોના અભાવને કારણે નિષ્ફળ નીવડ્યો છે. પહેલો અભાવ લોકજાગૃતિનો. બીજો અભાવ પ્રજાકીય પહેલનો અને ત્રીજો અભાવ રાજા-પ્રજા વચ્ચેની ભાગીદારીનો. કેરળમાં આ ત્રણેય ચીજ છે અને માટે કેરળની આજે આખા જગતમાં પ્રસંશા થઈ રહી છે.

કેરળના અનુભવે તમને એમ નથી લાગતું કે ખરું રોકાણ માનવમાં કરેલું રોકાણ છે અને ખરો વિકાસ માનવીય વિકાસ છે? જો ભગવતી અભિગમ યોગ્ય હોત તો જગતના સૌથી સમૃદ્ધ દેશ અમરિકાની જે હાલત થઈ છે એવી ન થઈ હોત. માટે ભારતે બુલેટ ટ્રેનના દેખાડા અને હિંદુ-મુસ્લિમ રમત રમવાનું બંધ કરીને કેરળમાં બન્યું એમ માનવવિકાસ પાછળ ધ્યાન આપવું જોઈએ. ૨૧મી સદીમાં હવે સંકટો છાશવારે આવવાનાં છે.

ટૂંકમાં જાગતો માણસ અને ઝઘડતો માણસ જ સંકટને તરી શકે. કેરળ આમ સૂચવે છે.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 23 ઍપ્રિલ 2020