તમે તો હંમેશાં અહીં જ હતા

તમે પાછા આવ્યા 

પછી કોણે  કર્યા હતા તમને તડીપાર?  

તમે તો અહીં પણ 

અને ત્યાં પણ 

અને પેલે ખૂણે 

અને અમારે ઘરે 

અને નજીક

અને દૂર 

તો જો તમે ગયા જ નહોતા, 

તો આવ્યા ક્યાંથી?

તમને જ્યારે વનવાસ મોકલ્યા 

ત્યારે તમારાં પગરખાં 

બેઠાડેલા સિંહાસને, 

અને અયોધ્યાનો કારોબાર સંભાળ્યો 

તમારી ચરણરજે 

તો તમે ગયા ક્યાંથી? 

અને આવ્યા ક્યાંથી? 

તમે બન્યા મર્યાદા પુરુષોત્તમ કઈ રીતે?

તમે શબરીના બોર ખાધા, 

તમે શબરીને ઠળિયા કાઢતી જોઈ 

પણ રોકી નહીં 

તમે કરવા દીધું એને એનું કર્મ 

તમે વાલી અને સુગ્રીવના 

વિવાદમાં કર્યો પક્ષપાત 

અને ક્યારે ય ન અનુભવ્યો 

એનો આઘાત 

તમે શૂર્પણખાનું નાક કપાવા દીધું – 

એનો ગુનો? એણે કર્યો તમને પ્રેમ. 

તમે ના વઢ્યા લક્ષ્મણને 

ન અનુભવી સહાનુભૂતિ, કે આવું કેમ?   

અને અફવાના નશામાં 

ચકનાચૂર ધોબીએ જ્યારે 

પોતાની પત્નીને 

ઘરમાંથી કાઢી મૂકી 

ત્યારે તમે 

ન દીધો ધોબીને ઠપકો,

ન આપ્યો બેઘર પત્નીને આશરો, 

પણ જબરજસ્તીથી કરાવી સીતાની

અગ્નિપરીક્ષા. 

મોકલી દીધી સીતાને ફરી એક વાર વનવાસ! 

અને વર્ષો પછી 

જ્યારે શક્ય હતું પુનર્મિલન 

ત્યારે પણ 

લાદી દીધી નવી એક કસોટી

સીતા પણ ગઈ ત્રાસી, 

કહ્યું પોતાની ધરતીમાને,

તિરાડ પાડ આ જમીનમાં, 

લઇ લે મને ભીતર, 

બાઝી લે મને, 

લઇ લે મને તારી કૂખમાં – 

અને તો ય તમારા પેટનું પાણી ય ન હલ્યું 

જવા દીધી તમે સીતાને 

તો ય તમને અમે પૂજીએ? 

તમારી આરતી કરીએ? 

તમને પાછા આવકારીએ? 

તમારે નામે ભગવા ઝંડા ફરકાવીએ? 

તમે જ્યારે નહોતા

અમે થઇ શક્યા મોટા

હવે આવ્યા તમે 

ચડ્યો દેશને નશો 

યાદ કરાવ્યું અમને 

ભૂલ્યા નહોતા તમને 

એવાજ  છીએ અમે 

એવોજ  અમારો વારસો 

અમે હનુમાનને અવગણીએ 

અમે વડીલોને માનીએ 

અમને સીતા પર અવિશ્વાસ 

અમે બનીએ તમારા દાસ 

રાખો તમે તમારી મર્યાદા –

ભૂસાડી દે છે એ  

બુદ્ધની શાશ્વત શાંતિ, 

ઈશુની અપાર કરુણા, 

મુહમ્મદની મુત્સદ્દી, 

ઝરતુષ્ટ્રની સાદગી, 

કૃષ્ણની લીલા, 

મીરાંની ભક્તિ,

શિવનો આક્રોશ, 

ગણપતિની કુશળતા,

અને – 

ગાંધીની અહિંસા,

મંડેલાની ક્ષમા,

લિઉ ઝિયાબોની નિર્ભયતા,

હાવેલની સત્યનિષ્ઠા.

તમારે માટે અમે દઈશું પ્રાણ 

આપો અમને ધનુષ્યબાણ 

તીવ્ર બનાવીયે અમે આ તીર 

બનાવી દો અમને શૂરવીર!

e.mail : salil.tripathi@gmail.com

જુઓ ગાંધીજીનો ચરખો
સામે બેઠો છે એક મૂરખો
ગમે નહિ એને કોઈ મહિલા
જો એણે પહેર્યો હોય બુરખો
નિર્વાસિતોને કાઢી મૂકે 
પણ વહાલો એને વીર ગુરખો
પોતાને કહે એક મહાન અંગ્રેજ
પણ એના પૂર્વજોમાં છે કેટલા ય તુર્કો!

e.mail : salil.tripathi@gmail.com

એવા તે કેવા લેખક કે જે એક લોકશાહીના નાગરિક હોય અને પોતાની સરકાર વાણીસ્વાતંત્ર્યતામાં માને છે એવા ભ્રમમાં હોય, અને સરસ મજાની સરકારના આશીર્વાદે મેળવેલો ઉચ્ચ હોદ્દો પણ ધરાવતા હોય અને તે છતાં ય જ્યારે એક સરકાર વિરોધી કવિતા લખાતી જુએ તો એને વખોડતી વખતે કવિનું નામ લેતાં અને પોતાનું નામ લખતા અચકાય? બેનામી કમ્પનીઓ તો કાળા બજારિયા ચલાવે, અને સહી કર્યા વગર ધમકી દેતા અને ટીકા કરતા જાસાચિઠ્ઠી જેવા પત્રો તો કાયર લોકો લખે. જો સંપાદકે પોતે કશું લખ્યું હોય તો એને ‘સંપાદકીય’ તો કહેવાય, ને?

પણ નનામા પત્રનું શું કરવું?

તે છતાં શબ્દસૃષ્ટિમાં “ના, આ કવિતા નથી; ‘કવિતા’નો અરાજકતા માટે દુરુપયોગ છે”  શીર્ષક હેઠળ એક નોંધ છપાઈ તો ખરી, જેમાં પારુલ ખખરની કવિતા, ‘શબ વાહિની ગંગા’ એક વિવેચકે ભભૂકતી આંખે વાંચી, થર થર કાંપતા હાથે એને વિષે એક નોંધ લખી છે. એ લેખમાં પારુલનું નામ નથી લીધું, પણ એમની કવિતાને કવિતા કહેતા સંકોચ બતાવ્યો છે, અને કવિતાની આસપાસ અવતરણ ચિહ્નો મુક્યા છે. એટલે આપણે પણ એમના વિવેચન ને ‘વિવેચન’ કહેવું રહ્યું.

એ ‘વિવેચન’ વાંચતા પહેલો વિચાર તો એ આવે કે ‘વિવેચક’ને પુષ્કળ ઈર્ષા થઇ હશે. સરકારની અહર્નિશ સેવા કરી હોય, પણ તે છતાં એમનું નામ સરકારના સમર્થકોના વર્તુળો સિવાય ક્યાં ય જાણીતું ન થયું હોય, તો દુઃખ થાય એ સ્વાભાવિક છે; વળી પાછી અદેખાઈ પણ આવે જ્યારે અમરેલી જેવા નાના શહેરનાં એક બહેન માત્ર ભારતભર નહિ, વિશ્વભર પ્રસિદ્ધિ પામી ચૂકે. કોઈ ગુજરાતી સાહિત્યકૃતિની બીજી ભાષામાં પ્રશંસા થાય ત્યારે ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીને તો થવો જોઈએ આનંદ, પણ આમના પેટમાં તો જાણે તેલ રેડાયું હોય એમ લાગે છે!

આ ‘વિવેચન’મા કવિતાને ‘વિવેચક’ મહાશયે બંદૂક સાથે સરખાવી છે. એ તો ખરું કે બંદૂકની કિંમત તો બંદૂકનો ઉપયોગ કરનારા જાણે. આપણે યાદ કરવું રહ્યું કે 2019ના મે મહિનામાં અકાદમીના પ્રમુખ વિષ્ણુ પંડ્યાએ સાફસાફ કહ્યું હતું કે નથુરામ ગોડસે ગાંધી જેવા જ દેશપ્રેમી હતા. જે વ્યક્તિ ગાંધી અને ગોડસે વચ્ચેનો તફાવત સમજી ન શકે, એને વળી કલમ અને તલવાર, કે પેન અને હથોડી વચ્ચેનો ફરક કદાચ ન પણ જણાય.

વળી પાછું કહે છે કે પારુલની રચના કવિતા નથી પણ આક્રોશ છે. હવે એમાં કઈંક ગેરસમજ થઇ લાગે છે. હજારો નિર્દોષ લોકોનું મૃત્યુ જોઈ કોઈ પણ સંવેદનશીલ વ્યક્તિ ઉત્તેજિત તો થાય જ, પણ એ આક્રોશ અભિવ્યક્ત કરવા કવિ પાસે હોય છે શબ્દ; બંદૂક તો નથુરામ જેવા લોકો વાપરે, કવિ નહિ. પણ જે પક્ષના નેતાઓ અને સમર્થકો દશેરાને દિવસે શસ્ત્રપૂજન કરતા હોય, એમને શબ્દ કે સરસ્વતી સાથે શું સંબંધ? એ તો એમના મંતવ્યનો વિરોધ કરનારને દુશ્મન જ સમજી બેસે!

જો કે આ ‘વિવેચક’ થોડા ખાનદાની છે. કવયિત્રીને દોષ નથી દેતા, એ એમની મહેરબાની. દોષ તો પ્રજાનો જ રહ્યો, કે લયબદ્ધ રૂંવાડા ઊભા કરી દે એવા શબ્દોથી ઉત્તેજિત થઇ લોકોએ આ કવિતા ઘેર ઘેર પ્રસરાવી. જેમ કાજલ ઓઝા વૈદ્યે એમની કટારમાં કહ્યું હતું ને, કે મહામારીમાં થયેલાં મૃત્યુનો વાંક સરકારનો થોડો કહેવાય? એ તો પ્રજાનો વાંક કારણ કે આપણે હાથ ન ધોયા, માસ્ક ન પહેર્યાં અને ગરદી કરવા મંડ્યા. એમાં બિચારી સરકાર શું કરી શકે? એ જ રીતે, પારુલે લખ્યું તે લખ્યું, આપણે જો એને ઈન્ટરનેટ પર ન ફેલાવત તો આ પ્રશ્ન જ ઊભો ન થાત. એટલે વાંક કોનો? તાળીઓના ગડગડાટ કરતી પ્રજાનો.

‘વિવેચક’શ્રીએ ઉદારતા પણ દાખવી છે, અને કહ્યું છે કે ભવિષ્યમાં જો પારુલ ‘વિવેચક’ની દ્રષ્ટિએ સુંદર કવિતા લખશે, તો ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ જરૂર છાપશે. પણ એવી રચનાને  કવિતા કહેવી કે જોડકણું એ તો રામ જાણે! કાવ્ય માત્ર પ્રકૃતિ, પ્રેમ, અને પરમાત્મા જેવા ‘સુંદર’ વિષયો પર નથી લખાતું. કાવ્ય તો ભૂખ્યાજનોના જઠરાગ્નિ જગાડે છે, યાહોમ કરી ને આગળ પડવાની હાકલ દે છે, ઝેરનો છેલ્લો કટોરો પીવાની વિનંતી કરે છે, અને અન્યાય ન સાંખે એ દિવસને ગાંધી જયંતી ગણે છે. રાજાની પ્રશસ્તિ કરવી એ કવિનું કામ નથી; રાજાને અસ્વસ્થ કરવો – એ છે કવિનું કામ. પૂછી જુઓ ઓસિપ માંડેલશતામને, એના આખમાતોવાને, કિમ ચી હાને, મંગેશ પાડગાંવકરને, દારિન તાતુરને, લિઉ શીઆઓબોને, નઝીમ હિકમતને, કે સ્ટેલા ન્યાન્ઝીને. 

પારુલની કવિતામાં ધાર્મિક સંદર્ભનો ઉલ્લેખ છે, અને અન્યાય પ્રત્યે હતાશા છે, અને વ્યંગભર આક્રોશ પણ છે. એવી કવિતાને વામપંથી કહી ઉતારી પાડવી, કે લિબરલ જેવા ઉમદા શબ્દનો અપમાનરૂપે દુરુપયોગ કરવો, અને ‘લિટરરી નક્સલ’ જેવા હાસ્યાસ્પદ આક્ષેપ મુકવા, એ તો આ ‘વિવેચક’ની નબળાઈ, લઘુતાગ્રંથિ, અને બાલિશતા બતાવે છે. આવી ભાષા ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ને શોભે નહિ.

જે દેશ મૃતદેહની ગણતરીનો હિસાબ ન રાખી શકે, જ્યાં અમીર પ્રજા માટે ડ્રાઇવ ઈન ટેસ્ટિંગ સેન્ટર રાતોરાત ઊભા થતા હોય, જ્યાં હોસ્પિટલને દરવાજે હાંફતા દરદીઓનું મૃત્યુ થાય, અને લોકો દવા, પ્રાણવાયુ, અને એમ્બ્યુલન્સ માટે રઘવાયા થઇ કાકલૂદી કરી ઇન્ટરનેટ પર વિનંતી કરતાં હોય, અને ત્યારે એ લોકોને સરકાર ધમકી દે, એવા  દેશ માટે શું કહેવું?

એ દેશની ખાજો દયા.

એવો તે કેવો તકલાદી સમાજ કે જે 14 પંક્તિના કાવ્યથી ધ્રુજી જાય અને ‘વિવેચક’શ્રીના શબ્દોમાં કહીએ તો “છિન્નભિન્ન” થઇ જાય?

જ્યારે અકાદમીની સ્વાયત્તતા વિષે ચર્ચા ચાલતી હતી, ત્યારે દૂર બેઠા મને થતું કે આ તો એક એકેડેમિક મુદ્દો છે. સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્રે આપણને ચેતવ્યા હતા અને એમની દીર્ઘદ્રષ્ટિ સચોટ નીકળી. એમની ચેતવણી સાચી પડી. આ પૅન્ડેમિકને સમયે આપણે જોઈ લીધું કે સ્વાયત્તતા કોઈ એકેડેમિક મુદ્દો નથી.

કવિ તો આપણી સમક્ષ મૂકે છે એક અરીસો. અને એ અરીસામાં દેખાય છે આપણું સાચું પ્રતિબિંબ. કવિતા કઈં સેલફોન નથી, કે જેમાં તસ્વીર પાડ્યા પછી રંગની કે તડકા છાંયડાની ફેરબદલી કરી શકાય. જેવા હોઈએ તેવા દેખાઈએ.

“સેતાનિક વર્સીસ” નવલકથામાં સલમાન રુશ્દીએ લખ્યું હતું : “જેનું નામ લેતા બીક લાગે કે સંકોચ થાય એને દેવું નામ, જ્યાં થાય છેતરપિંડી ત્યાં દેવુ ધ્યાન, જ્યાં ઉપજે વિવાદ ત્યાં દેખાડવું વલણ, વિશાળ જગતને આપવો આકાર, અને દુનિયાને ઊંઘવા ન દેવી – એ છે કવિનું કામ.”

શબવાહિની ગંગા વાંચ્યા પછી જો વાચક વર્ગ ચોંકીને જાગે તો એને કહેવાય સવાર.

e.mail : salil.tripathi@gmail.com