ડોન્ટ થિંક, જસ્ટ સોલ્વ : જ્યારે હાથ મગજ બની જાય!

રાજ ગોસ્વામી

તમને રુબિક ક્યૂબ ખબર છે ને? 26 રંગબેરંગી ક્યૂબ્સને ઇલાસ્ટિકથી જોડીને બનાવેલી આ રમત મેજિક ક્યૂબ તરીકે પણ ઓળખાય છે. હંગેરીના શિલ્પકાર અને આર્કિટેક્ચર પ્રોફેસર એર્નો રુબિકે, વિધાર્થીઓને થ્રી ડાઈમેન્શલ જ્યોમેટ્રી ભણાવવા માટે 1974માં આ પઝલ બનાવી હતી. પછી તો એ એટલી લોકપ્રિય થઇ ગઈ કે તે ‘વીસમી સદીની 100 પ્રભાવશાળી શોધ’માં સામેલ થઇ ગઈ છે.

અત્યારે તો ઇન્ટરનેટના કારણે તેની ઘણી ડિજીટલ આવૃત્તિઓ છે, તેને સોલ્વ કરવાની અનેક રીત બની છે અને ઘણા લોકો તેના નિષ્ણાત પણ છે, પરંતુ 80ના દાયકામાં તેનું જે વિજ્ઞાપન આવતું હતું તેમાં એવું લખવામાં આવતું હતું કે, “3,000,000,000(100 કરોડ)થી વધુ કોમ્બિનેશન, પણ માત્ર એક જ સોલ્યુશન.” તે વખતે દુનિયાભરનાં માતા-પિતા તેમના સંતાનોની માનસિક ક્ષમતાને ધાર કાઢવા માટે તેમને આ પઝલ સોલ્વ કરવા પ્રોત્સાહિત કરતાં હતાં.

ખાસ તો, કોણ સૌથી ઓછા સમયમાં આ પઝલને સોલ્વ કરે છે એ તેની અસલી કસોટી હતી. તેને સ્પીડક્યૂબિંગ કહે છે. તેનું એક વર્લ્ડ ક્યૂબ એસોસીએશન પણ છે, જે તેની એક આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધા યોજે છે. તેમાં ભાગ લેનારા લોકોને રુબિક ક્યૂબ સ્પીડસોલ્વર કહે છે. આટલી માહિતી આપવાનું કારણ આ સ્પર્ધા જ છે. તેના એક સમાચાર આવ્યા છે.

અમેરિકાના કેલિફોર્નિયા રાજ્યના 21 વર્ષના સ્પીડસોલ્વર, મેક્સ પાર્કે, 3.13 સેકન્ડમાં આ પઝલ સોલ્વ કરવાનો નવો ગિનેસ વર્લ્ડ રેકોર્ડ સ્થાપ્યો છે. 3.13 સેકન્ડ એટલે તમે 12 ડગલાં ભરો એટલો સમય! આ અવિશ્વસનીય ગતિને બીજી રીતે પણ સમજી શકાય : એક સરેરાશ વ્યક્તિને રુબિક ક્યૂબને સોલ્વ કરતાં ત્રણ કલાક લાગી શકે, પાર્કને ત્રણ મિનિટ લાગી! 11મી જUને કેલિફોર્નિયાના લોંગ આઈલેન્ડ ખાતે યોજાયેલી આ સ્પર્ધામાં પાર્કે ચીનના યુશેંગ ડુનો અગાઉનો 3.47 સેકન્ડનો વિક્રમ તોડ્યો હતો.

આ મેક્સ પાર્ક બે વર્ષનો હતો, ત્યારે તેને તીવ્ર ઓટિઝમ હોવાનું નિદાન થયું હતું. ઓટિઝમ એક જિનેટિક બીમારી છે, અને તેનો સંબંધ બાળકની ન્યૂરોલોજી સાથે છે. ઓટિસ્ટિક બાળકની શિખવાની ક્ષમતા, બોલવા-જોવાની રીત, ચહેરાના હાવભાવ અને શરીર મુદ્રાઓ વગેરેમાં ત્રુટિઓ જોવા મળે છે અને તેનો સહજ વિકાસ રૂંધાયેલો હોય છે.

મેક્સ પાર્કની મોટર સ્કિલ્સની ત્રુટિઓથી ચિંતિત તેની માતા મિકિ પાર્કે તેના મગજને તેજ કરવા માટે રુબિક ક્યૂબની પઝલ કેવી ઉકેલવી તે શીખવાડ્યું હતું. એ ઉંમરથી પાર્કની એ રમતમાં દિલચસ્પી વધતી ગઈ. રુબિકની પઝલમાં માતા-પિતાને પાર્કનો ઈલાજ દેખાયો અને તેમણે તેને સ્પર્ધાઓમાં ભાગ લેવા પ્રોત્સાહિત કર્યો. આવી સ્પર્ધાઓમાં જવાનો બીજો  સૌથી મોટો ફાયદો એ થયો પાર્કને સાર્વજનિક સ્થળોએ કેવી રીતે વ્યવહાર કરવો તે પણ આવડતું ગયું.

તેનાં માતા-પિતાએ એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું, “એ જ્યારે નાનો હતો ત્યારે અમે તેની થેરાપિ માટે મથામણ કરતા હતા. ઓટિઝમની દુનિયામાં મુખ્યત્વે બાળક બીજા લોકો સાથે હળવા-મળવા માટે સક્ષમ થાય તેના પર ધ્યાન આપવા આવે છે, એટલે અમે પાર્કને ક્યૂબિંગ સ્પર્ધાઓમાં લઇ જવાનું શરૂ કર્યું જેથી તેને લોકોની ટેવ પડે. એ વખતે તેનામાં મોટર સ્કિલ્સ નહોતી. એ પાણીની બોટલ પણ ખોલી શકતો નહોતો. એટલે અમે એવું વાતાવરણ ઊભું કરતા હતા જ્યાં તેને મોટર સ્કિલનો ઉપયોગ કરવો પડે” (મોટર સ્કિલ એટલે ઈચ્છા અથવા વિચાર થકી શરીરના સ્નાયુઓને કોઈક કામ કરવા માટે સક્રિય કરવા).

પાર્ક સ્પર્ધાઓમાં જાય ત્યારે તેને લાઈનમાં ઊભા રહેવું પડે, કોઈને એવું કહેવું પડે, “હું તૈયાર છું,” હાથના ઈશારાથી ચીજો બતાવવી, હેન્ડ શેક કરવા, થેંક્યુ બોલવું વગરે. સામાન્ય વ્યક્તિ માટે આ સાધારણ બાબત છે, પણ ઓટિસ્ટિક વ્યક્તિ માટે એ એક મહેનતનું કામ હોય. આ બધી બાબતો ઓટિસ્ટિક મન માટે પડકાર બની જાય. એટલે ક્યૂબિક સ્પર્ધામાં જવાનો મૂળ હેતુ તો સામાજિક વ્યવહાર શીખવાનો હતો એમાં તેને પઝલમાં મજા આવતી ગઈ.

આ પઝલમાં ધીમે ધીમે પાર્કની એવી પકડ આવતી ગઈ કે તે સ્પર્ધાઓ જીતતો ગયો. 15 વર્ષની ઉંમરે તે રુબિક ક્યૂબની રમતમાં વિશ્વ ચેમ્પિયન બની ગયો હતો. આજે  તો તે રુબિકનો સત્તાવાર રીતે બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર છે. 2020માં નેટફ્લિક્સ પર તેના જીવન અને તેની રમત પર ‘ધ સ્પીડ ક્યૂબર્સ’ નામની એક ડોક્યુમેન્ટરી આવી હતી. એ પછી તો તેનું નામ દુનિયાભરમાં જાણીતું થઇ ગયું.

પાર્કે એકવાર તેની આ આશ્ચર્યજનક આવડત અંગે કહ્યું હતું કે, “મારો મંત્ર છે – ડોન્ટ થિંક, જસ્ટ સોલ્વ (વિચારો નહીં, ઉકેલો).” એટલે શું? વિચાર્યા વગર કેવી રીતે કશું કરી શકાય? તેના માટે તમારે ઓટિસ્ટિક બાળકો કેવી રીતે વર્તતાં હોય છે તે સમજવું પડે. મોટાભાગનાં બાળકો, ઘરના આરામદાયક વાતાવરણમાં ક્યૂબ સોલ્વ કરવાની પ્રેક્ટિસ કરતાં હોય છે, અને તે પણ અત્યંત ધીમે-ધીમે. સ્પર્ધાની વાત આવે ત્યારે ગતિ મહત્ત્વની બની જાય છે, કારણ કે હાર-જીત ઘડિયાળના કાંટે નક્કી થાય છે.

પાર્કનાં પેરેન્ટ્સ કહે છે કે પાર્કને ક્યૂબ ગોઠવતાં આવડી ગયેલું હતું. એટલે તેના શીખવા માટે કે ગોઠવવા માટે મગજ કસવાની જરૂર નહોતી. પાર્કને થયું કે સ્પર્ધાઓમાં વિજયી થવું હોય તો હાથ ચલાવવા પડશે, મગજ નહીં. તેણે હાથને એટલા ‘ટ્રેઈન’ કરી દીધા હતા કે તેનું મગજ હાથ ‘કહે’ તેમ કરતું થઇ ગયું હતું. આ જબરદસ્ત કહેવાય. સામાન્ય લોકોના કિસ્સામાં મગજ વિચારે તે પ્રમાણે હાથનું હલનચલન થાય. સહજ રીતે જ, વિચારવામાં સમય જાય. પાર્કે વિચારવાનું કામ હાથને સોંપી દીધું (તમે યુટ્યુબ પર તેનો એ વીડિયો જોજો, જેમાં પાર્ક જે રીતે 3.13 સેકન્ડમાં રુબિક ક્યૂબ પઝલ સોલ્વ કરે છે તે જોઈએ તમને પણ થશે કે તમને એ સમજવામાં જેટલી વાર લાગે તે પહેલાં તો તે પઝલ સોલ્વ કરી દે છે).

પાર્કની આ આવડત નોંધપાત્ર છે કારણ કે રુબિક ક્યૂબ વ્યક્તિની બુદ્ધિ નહીં, તેની સ્કિલ માપે છે. જે લોકો તે સોલ્વ નથી કરી શકતા તે બેવકૂફ છે એવું ન કહેવાય. એ જ રીતે, પાર્ક તેને સોલ્વ કરી શકે છે તેનો અર્થ એ નહીં કે બુદ્ધિશાળી છે. તેની ઓટિસ્ટિક સમસ્યાઓ તો ઠેરની ઠેર છે, પરંતુ તેને એકવાર એ પઝલ આવડી ગઈ પછી તે એટલી સરળ થઇ ગઈ કે તેને માત્ર હાથ ચલાવાની સ્કિલ પર જ ફોકસ કરવાની જરૂર હતી.

મહત્ત્વનું એ જ છે. 3x3x3ના રુબિક ક્યૂબમાં અલગ-અલગ 43 ક્વિન્ટીલિયન (1 ક્વિન્ટીલિયન એટલે 1 પછી 18 શૂન્ય) કોમ્બિનેશન છે. એટલે તેને ‘વગર વિચારે’ (ઇન્ટ્યૂઇશનથી-અંતર્જ્ઞાનથી) સોલ્વ કરવું અસંભવ છે. મેક્સ પાર્કની આ સિદ્ધિ અને તેના જીવન પરથી જો કશું શીખવા જેવું હોય, તો તે છે માનસિકતા. કોઇપણ પ્રકારની કસોટીમાં આપણો આપણી જાત સાથે પહેલો પ્રશ્ન એ હોય છે કે “હું આ કરી શકીશ?” આનો જવાબ એવો પણ હોઈ શકે કે “ના, આ મારથી નહીં થાય.” વાસ્તવમાં, આવો પ્રશ્ન પૂછીને આપણે આપણને નહીં કરવાનો વિકલ્પ આપી છીએ.

પાર્કના કિસ્સામાં સમજવા જેવું છે કે તે “હું આ કરી શકીશ?” ના સ્તરથી ઉપર ઊઠી ગયો હતો. તેનું ઓટિઝમ તો એક નક્કર કારણ હતું કે તે આ પઝલ સોલ્વ ન કરી શકે, પરંતુ તેણે જાતને “હું આ કરી શકીશ?” એવો સવાલ પૂછવાને બદલે “હું આ કેવી રીતે કરું?” એવો સવાલ પૂછ્યો હતો અને તે “રીતો”ને શોધવાની વૃતિમાંથી તે એવી સ્થિતિએ પહોંચ્યો જ્યાં તેણે 3.13 સેકન્ડમાં રુબિક પઝલ સોલ્વ કરી.

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 25 જૂન 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

આજકાલ મનોજ બાજપાઈ અભિનીત ‘સિર્ફ એક બંદા કાફી હૈ’ ફિલ્મ ચર્ચામાં છે. ચર્ચાનું એક કારણ ખુદ બાજપાઈ છે, જેણે રાજસ્થાનની જોધપુર કોર્ટના એક વકીલ, પી.સી. સોલંકી, તરીકે દમદાર અભિનય કર્યો છે. બીજું કારણ કહાનીનો કોર્ટરૂમ ડ્રામા છે. આપણે ત્યાં થોડા વખતથી રિયાલિસ્ટિક ફિલ્મોમાં દર્શકો અને ફિલ્મ સર્જકોનો રસ વધ્યો છે, એટલે અસલી ઘટનાઓ પર ફિલ્મો બની રહી છે. સ્વાભાવિક રીતે જ, એના વિષયો ખૂન-બળાત્કારના સમાચારો આસપાસ ફરે છે. ‘સિર્ફ એક બંદા કાફી હૈ’માં પણ વાર્તાનો વિષય આસારામ બાપુ સામે જાતીય શોષણના આરોપો અને કોર્ટમાં તેમને દોષી ઠેરવવાનો છે.

ખાસ તો, તેમાં કોર્ટરૂમની કાયદાકીય આંટીઘૂંટીઓને વાસ્તવિક રીતે રજૂ કરવાનો જે પ્રયાસ થયો છે તે દર્શકો માટે એક નવીન અનુભવ છે. બોલિવૂડમાં, કોર્ટરૂમ ડ્રામાવાળી ફિલ્મોનો લાંબો ઇતિહાસ રહ્યો છે. જેમ કે, 1960માં બલદેવ રાજ ચોપરાએ ‘કાનૂન’ ફિલ્મ બનાવી હતી. જેમાં એક એવા જજ(અશોક કુમાર)ની વાર્તા હતી, જે તેમની જ કોર્ટના વકીલ અને ભાવિ જમાઈ(રાજેન્દ્ર કુમાર)ની નજરમાં ખૂન કેસના સંદિગ્ધ આરોપી બની જાય છે.

ચોપરાના જ લઘુ બંધુ યશ ચોપરાએ 1965માં ‘વક્ત’ નામની ફિલ્મ બનાવી હતી. ફિલ્મ આમ તો નાનપણમાં છૂટા પડી ગયેલા પરિવારની હતી, પણ તેનો અંત કોર્ટમાં હત્યાના એક ખટલામાં આવે છે. કાયદા આંધળો છે અને તેને કેવી રીતે સફળતાપૂર્વક ગેરમાર્ગે દોરી શકાય છે તેવા ઉત્તેજક વિષય સાથે 1983માં દક્ષિણના નિર્દેશક ટી. રામારાવે અમિતાભ, રજનીકાંત અને હેમા માલિનીની સાથે ‘અંધા કાનૂન’ ફિલ્મ બનાવી હતી. આ ફિલ્મમાં અમિતાભનું અંતિમ કોર્ટરૂમ દૃશ્ય યાદગાર છે અને કંઇક અંશે ‘સિર્ફ એક બંદા કાફી હૈ’માં બાજપાઈના અંતિમ કોર્ટરૂમ દૃશ્યની પ્રેરણા બન્યું હતું.

એ સંદર્ભમાં, 1993માં આવેલી રાજકુમાર સંતોષીની ‘દામિની’ ફિલ્મ તેના સાહસિક વિષય અને કોર્ટરૂમ ડ્રામાને લઈને સીમાચિન્હરૂપ છે. ‘દામિની’ નોંધપાત્ર ફિલ્મ એટલા માટે છે કારણ કે એક તરફ તેમાં બળાત્કારનો સામાજિક મુદ્દો હતો અને બીજી તરફ તેનું કાયદાકીય પાસું હતું. કરુણતા એ હતી એ બંને મોરચે પીડિતાની મદદગાર દામિની ગુપ્તા(મીનાક્ષી શેષાદ્રી)ને સહન કરવાનું આવે છે.

સમાજ-પરિવાર અને કાયદાના હાથે પરેશાન દામિનીની એ વિવશતાને ઘાટી કરવા માટે જ, રાજકુમાર સંતોષીએ એન્ટી-થિસિસ રૂપે એડવોકેટ ગોવિંદ શ્રીવાસ્તવ(સની દેઓલ)નું પાત્ર સરજ્યું હતું, જે દામિનીને ન્યાય તો અપાવે છે, પરંતુ ફિલ્મ પૂરી થયા પછી દર્શકોને સમાજનાં બેવડાં ધોરણો અને કાયદાની રુક્ષતા અંગે વિચાર કરવા મજબૂર કરે છે. ગોવિંદનો એ આક્રોશભર્યો સંવાદ ‘તારીખ પે તારીખ’ અને ‘યે ઢાઈ કિલો કા હાથ’ આજે પણ એટલો જ યાદગાર છે. ફિલ્મોના દમદાર કોર્ટરૂમ ડ્રામાની જો યાદી બંને, તો ‘દામિની’માં ગોવિંદની કોર્ટની પેશી સૌથી ઉપર હોય.

રાજકુમાર સંતોષીએ ફિલ્મમાં ચાર મહત્ત્વના મુદ્દા ઊભા કર્યા હતા. 

1. ભારતીય કોર્ટોમાં બળાત્કારના કેસો બહુ લાંબા અને અસંવેદનશીલ રીતે ચાલે છે

2. સમાજમાં બળાત્કારને લઈને બેવડાં ધોરણો છે. તેમાં પીડિતાને જ અપરાધી માનવામાં આવે છે.

3. સમાજ અને કોર્ટની વ્યવસ્થા એવી છે કે સત્ય બોલવાનું મુશ્કેલ બની જાય છે.

4. ન્યાય અને સત્તા અમીર અને ગરીબ વચ્ચે તફાવત કરે છે.

ફિલ્મની નાયિકા, દામિની, સચ્ચાઈ અને સરળતાનું પ્રતિક છે. પરિવારની સમસ્યાઓ હોય, સાર્વજનિક મુદ્દાઓ હોય કે અંગત બાબતો હોય, દામિની નિષ્કપટ જીવન જીવવામાં માને છે અને ઈચ્છે છે કે તેની આસપાસ જે લોકો છે તે પણ એવું જ જીવે. તેની એ નિર્દોષતાના કારણે જ એક અમીર બિઝનેસમેન શેખર ગુપ્તા (ઋષિ કપૂર) તેના તરફ આકર્ષાય છે અને તેની સાથે લગ્ન કરે છે. વિડંબના કેવી કે દામિનીનો એ ગુણ જ પાછળથી તેમની વચ્ચે અણબનાવનું નિમિત્ત બને છે.

ફિલ્મની વાર્તા બહુ જાણીતી છે : શેખરનો ભાઈ અને તેના દોસ્તો હોળીની મજા-મસ્તીમાં કામવાળી ઊર્મિ (પ્રજકતા કુલકર્ણી) પર બળાત્કાર કરે છે. દામિની અને તેનો પતિ આ અપરાધના ચશ્મ-દીદ ગવાહ છે. દામિની ઊર્મિને મદદ કરવા માંગે છે પણ તેનાં અમીર સાસરિયાં ઈજ્જત બચાવવા માટે તેને રોકે છે. એમાં તેને ઘર-પરિવાર છોડવો પડે છે.

દામિની ગુપ્તા પરિવારના લોકોના અપરાધબોધ હેઠળ જીવી શકતી નથી અને બેબસ હાલતમાં એક શરાબી વકીલ ગોવિંદના શરણે જાય છે. ગોવિંદ, જે કાયદા અને વકાલતની સિસ્ટમ કેવી રીતે કામ કરે છે તે સારી પેઠે જાણે છે, તે દામિનીનો હાથ થામે છે અને અમીર લોકોના બેરિસ્ટર ઇન્દ્રજીત ચઢ્ઢા(અમરીશ પૂરી)નો સામનો કરવા માટે તૈયાર થાય છે. એ પછી કાનૂની આંટીઘૂંટીઓ ચાલુ થાય છે અને બળાત્કારના કેસોમાં લોકો કહેતાં હોય છે તેમ, કોર્ટમાં ઊર્મિ પર ‘બીજો બળાત્કાર’ શરૂ થાય છે.

‘દામિની’ એક તરફ ભારતની અસંવેદનશીલ કોર્ટ વ્યવસ્થાની ટીકા કરે છે, તો બીજી તરફ મહિલા સશક્તિકરણનું સમર્થન કરે છે. એક સીધી-સાદી અને ભોળી દામિની કેવી રીતે પુરુષપ્રધાન સમાજમાં અકસ્માતે નારી અધિકારની રખેવાળ બની જાય છે તે રસપ્રદ છે. એમાં એક દૃશ્ય નોંધપાત્ર છે. દામિની જે રીતે તેનાં સાસરિયાંના ફરમાનનું ઉલ્લંઘન કરે છે અને પરિવારની વહુની ફરજો ‘ભૂલી’ને પારકી સ્ત્રીને ન્યાય અપાવાનો ઝંડો પકડે છે, તે જોઇને ભડકેલો ચઢ્ઢા ગુપ્તા પરિવારને ‘આશ્વાસન’ આપે છે કે, “મૈં દામિની કો દુસરી ઔરતો કે લિયે કભી ભી મિસાલ બનને નહીં દુંગા.” એટલે જ તે દામિનીને પાગલ ઠેરવાની કોશિશ કરે છે. વાત તો બરાબર છે. પુરુષના વર્ચસ્વવાળા સમાજમાં જે સ્ત્રી પોતાની સ્વતંત્રતા બતાવે તે પાગલ જ કહેવાય.

90ના દાયકામાં જ્યારે રોમેન્ટિક અને એક્શન ફિલ્મો ચાલતી હતી, ત્યારે રાજકુમાર સંતોષીએ બળાત્કારને લઈને સમાજ અને ન્યાયતંત્રના નિરાશાજનક અભિગમ પર એક નાયિકાપ્રધાન ફિલ્મ બનાવાનું સાહસ કર્યું હતું. ‘અર્ધ સત્ય’(1982)વાળા ગોવિંદ નિહલાનીના સહાયક તરીકે કામ કરનાર સંતોષીએ 1990માં સની દેઓલ અને મીનાક્ષી સાથે ‘ઘાયલ’ ફિલ્મથી નિર્દેશન ક્ષેત્રે પદાર્પણ કર્યું હતું. ‘દામિની’ની તેમની બીજી ફિલ્મ. એવું કહેવાય છે કે સંતોષીને ફિલ્મ બનાવાની સરખી તક મળતી ન હતી અને સનીએ જ તેમણે પહેલાં ‘ઘાયલ’ અને પછી ‘દામિની’માં ફાયનાન્સની વ્યવસ્થા કરી આપી હતી.

એક ઇન્ટરવ્યૂમાં તે કહે છે કે, “ઘાયલ પછી મેં તેની સિકવલ બનાવીને પૈસા છાપ્યા હોત, પરંતુ દામિનીની વાર્તા મને ગમી ગઈ હતી. મને લાગ્યું કે આ વાર્તા ઘણી પ્રાસંગિક છે. ઘણા લોકોએ મને સૂચન કર્યું હતું કે ફિલ્મમાં મીનાક્ષીની બહેન સાથે બળાત્કાર બતાવશો તો દર્શકોની સહાનુભૂતિ વધુ મળશે. મેં કહ્યું કે પોતાની મા કે બહેન માટે તો બધા લડે. મારે તો દામિનીને નોકરાણી માટે લડતી બતાવવી હતી અને તે નોકરાણી માટે તેના પતિ, સાસરિયાં અને બીજા બધા સાથે લડી પડે છે. મારે એવી નાયિકાનો દાખલો બેસાડવો હતો.”

અને મીનાક્ષીએ પણ દામિનીની એ ભૂમિકાને તેના નામ મુજબનો જ ન્યાય કર્યો હતો. દામિનીનો અર્થ થાય છે ‘વીજળી,’ અને ફિલ્મની નાયિકા વીજળી બનીને બધા પર એવી ત્રાટકી હતી કે આજે પણ તેના કડાકાભડકા સંભળાતા રહે છે.

(પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”; 21 જૂન 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

ઇઝરાયેલી ઇતિહાકાર યુવલ નોઆ હરારીના વૈશ્વિક બેસ્ટ સેલર પુસ્તક ‘હોમો સેપિયન્સ: માનવજાતિનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ’નો, આ લખનારે ગુજરાતીમાં અનુવાદ કર્યો છે. તે નિમિત્તે થોડો અધિક અભ્યાસ કરતી વખતે, હરારીના ઇન્ટરવ્યૂમાં એક દિલચસ્પ વચન વાંચવામાં આવ્યું હતું: “મનુષ્યો તેમના પગ વડે મત જાહેર કરે છે. દુનિયાભરમાં મારા પ્રવાસ દરમિયાન અસંખ્ય દેશોમાં હું એવા અનેક લોકોને મળ્યો છું જેમને અમેરિકા જવું હોય, જર્મની જવું હોય, કેનેડા જવું હોય અથવા ઓસ્ટ્રેલિયા જવું હોય. થોડા એવા લોકોને પણ મળ્યો હતો જેમને ચીન કે જાપાન જવું હોય, પણ હું હજુ એકપણ એવા માણસને મળ્યો નથી જેને રશિયામાં સ્થળાંતર કરવાનું સ્વપ્ન હોય.”

સોવિયત રશિયામાં જન્મીને અમેરિકા સ્થળાંતર કરનાર કાનૂનવિદ્ય ઈલ્યા સોમિને કહ્યું હતું કે એક હુકૂમતમાંથી બીજા હુકૂમતમાં સ્થળાંતર કરવું (પગ વડે મત આપવો) એ રાજકીય સ્વતંત્રતાનું પ્રતિક છે. રશિયન સામ્યવાદી નેતા વ્લાદિમીર લેનિને, રશિયન ઝારની સેના છોડીને ભાગી રહેલા સૈનિકો અંગે કહ્યું હતું કે, “તેમણે તેમના પગ વડે મત વ્યક્ત કર્યો હતો.” અમેરિકન રાષ્ટ્રપતિ રોનાલ્ડ રીગને પણ આ વિચારનું સમર્થન કરતાં કહ્યું હતું કે પ્રતિકૂળ સ્થાનિક પરિસ્થિતિઓના ઉપાય તરીકે લોકોએ એક રાજ્યથી બીજા રાજ્યમાં સ્થળાંતર કરવું જોઈએ.

કંઇક આવી જ રીતે, ભારતીય લોકો પગ વડે મત વ્યક્ત કરી રહ્યા છે. દુનિયાભરમાં સમૃદ્ધિ અને ઇન્વેસ્ટમેન્ટના પ્રવાહો પર નજર રાખવાનું કામ કરતી સંસ્થા હેનલી પ્રાઈવેટ વેલ્થ માઈગ્રેનશનનું તાજું અનુમાન કહે છે વર્ષ 2023માં 6,500 કરોડપતિ ભારતીયો વિદેશમાં કાયમી સ્થળાંતર કરી જશે. ગયા વર્ષ કરતાં આ આંકડો થોડો ઓછો છે. 2022માં, કુલ 7,500 અમીર ભારતીયો વિદેશોમાં જઈને વસી ગયા હતા. દસ લાખ ડોલર જેટલી ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ક્ષમતાવાળા લોકો ‘કરોડપતિ’ અથવા હાઈ-નેટવર્થ ઇન્ડિવિઝ્યુઅલ (એચ.એન.આઈ.) ગણાય છે.

આટલી મોટી સંખ્યામાં સ્થળાંતર કરી જનારા દેશોમાં ભારત વિશ્વમાં બીજા નંબરે છે. આ વર્ષે ચીન 13,500 અમીર લોકોને ગુમાવશે. ત્રીજા નંબરે યુ.કે. (3,200) અને ચોથા-પાંચમા સ્થાને (3,000ની સામે યુક્રેન યુદ્ધ પછી 8,500 સ્થળાંતર સાથે) રશિયા છે.

હેનલી એન્ડ પાર્ટનર્સમાં પ્રાઇવેટ ગ્રાહકોના ગ્રુપ હેડ ડોમિનિક વોલેકે કહ્યું છે કે, “તાજેતરની નિયમિત ઉથલપાથલોથી વિસ્થાપન આવ્યું છે – સલામતી, શિક્ષણ, સ્વાસ્થ્ય, પર્યાવરણમાં પરિવર્તન અને ક્રિપ્ટો કરન્સીની ઉપલબ્ધિ સુધ્ધાં જેવાં કારણોથી વધુને વધુ ઈન્વેસ્ટરો તેમના પરિવારોનું સ્થાનાંતર કરવાનું વિચારે છે.”

ભારતમાં ટેક્સ કાનૂન અને તેની જટિલતાઓના કારણે પણ કરોડપતિ ભારતીયો દેશમાંથી પલાયન થઇ રહ્યા છે. આ રિપોર્ટ આવ્યો તે પછી તરત જ ઇન્ફોસિસ બોર્ડના ભૂતપૂર્વ સભ્ય ટી.વી. મોહનદાસ પાઈએ ટ્વીટ કરીને અમીરોના પલાયન માટે સરકારની નીતિઓને દોષી ઠેરવી હતી. તેમણે લખ્યું હતું કે નાણાં મંત્રાલયે હાઈ-નેટવર્થ વાળા લોકોનું જીવવાનું દુષ્કર કરી નાખ્યું છે.

એ ઉપરાંત, આઉટબાઉન્ડ રેમિટેન્સનો પણ એક મુદ્દો છે જેનાથી ભારતીયો તેમના ઇન્વેસ્ટમેન્ટને બીજા દેશોમાં લઇ જવા મજબૂર બન્યા છે. ભારતીય અમીર પરિવારોનાં પસંદગીનાં સ્થળ દુબઈ અને સિંગાપોર છે. તેના ગોલ્ડન વિઝા પ્રોગ્રામ, અનુકૂળ ટેક્સ તંત્ર, મજબૂત વ્યાપારી માહોલ, સુરક્ષા અને શાંતિ જેવાં પરિબળો તેમાં આકર્ષણનાં કારણો બન્યાં છે.

એસ.કે.વી. લો ઓફિસના સિનિયર એસોસિયેટ સુહેલ બુતાને ‘બિઝનેસ સ્ટાન્ડર્ડ’ સમાચાર પત્રને કહ્યું હતું કે, “ભારતના સ્ટાર્ટઅપ સાહસિકો દુબઈ કે સિંગાપોર ઉડી રહ્યા છે તેનું એક મુખ્ય કારણ એ છે કે ત્યાં, ખાસ કરીને દુબઈમાં, ભારતની સરખામણીમાં સ્ટાર્ટઅપનો ટેક્સ ઘણો ઓછો આવે છે. દુબઈને ઘર બનાવાનું બીજું કારણ એ છે કે ત્યાં ઘરેલું/વાણીજ્ય પ્રોપર્ટીના લીઝ પર 5-10 ટકાનો જ ટેક્સ આવે છે.”

વિદેશ જવાનું આ વલણ નવું નથી. નવું એટલું જ છે કે તેમાં ઉત્તરોતર વૃદ્ધિ થઇ રહી છે. તેની પાછળ આર્થિક કારણો તો છે જ, સાથે સામાજિક કારણો પણ છે. અમીરોના પરદેશ સ્થળાંતરને ભારતીયોમાં પશ્ચિમ માટેની ઘેલછાના સંદર્ભમાં જોવું જોઈએ. 2021માં, ભારતીય મૂળના અમેરિકન પરાગ અગ્રવાલની ટ્વિટરના ચીફ એક્ઝીક્યુટીવ ઓફિસર (સી.ઈ.ઓ.) તરીકે નિમણૂક થઈ, ત્યારે ટ્વિટર પર જ એક મીમ વાઈરલ થયું હતું; તેમાં એક મધ્યમ વર્ગના ઘરની સ્ત્રી એક હાથમાં ચપ્પલ લઈને બીજા હાથે તેના બેરોજગાર દીકરાના વાળ પકડીને ગરજી રહી હતી, “ઉધર અગ્રવાલજી કા બેટા ટ્વિટર સી.ઈ.ઓ. બન ગયા, ઔર તુ બસ ડેઈલી ટ્વિટર પે બોયકોટ ધીસ ધેટ વાલા ટ્રેન્ડ ચલાતા હૈ.”

ભારતમાં હજારો-લાખો બેરોજગાર લોકો સોશ્યલ મીડિયા પર નફરતની રાજનીતિમાં વ્યસ્ત છે ત્યારે, અમુક ભારતીયો ચૂપચાપ વિદેશ જતા રહીને તેમનું ભવિષ્ય બનાવી રહ્યા છે તેની કડવી વાસ્તવિકતા આ જોકમાં હતી. જે દિવસે અગ્રવાલની નિમણૂક થઇ, તે જ દિવસે લોકસભામાં કેન્દ્ર સરકારે માહિતી આપી કે છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં છ લાખથી વધુ ભારતીયોએ તેમનું નાગરિકત્વ ત્યજી દીધું છે. વિદેશી બાબતોના મંત્રાલયે એક લેખિત જવાબમાં કહ્યું કે સપ્ટેમ્બર 2021માં એક લાખથી વધુ ભારતીયોએ ભારતનું નાગરિકત્વ છોડી દીધું હતું. મંત્રાલયે કહ્યું કે 1,33,83,718 ભારતીયો વિદેશોમાં વસે છે. 2022માં, આ સંખ્યા 2,25,620 થઇ હતી.

આપણે એક તરફ વૈશ્વિક ટેક કંપનીઓમાં કેવી રીતે ભારતીયો સી.ઈ.ઓ. બની રહ્યા છે તેની ખુશી મનાવી રહ્યા છીએ, ત્યારે બીજી તરફ ભારતીયો તરીકે આપણે એ પણ વિચારવું જોઈએ કે આપણા શ્રેષ્ઠ લોકો શા માટે દેશ છોડી જાય છે. જે દેશની ઉત્તમ પ્રતિભા બહાર જતી હોય, તે દેશ કેવી રીતે મોટી સફળતા મેળવશે?

ભારતની આઝાદી પહેલાંથી ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવવા માટે લંડન જવાનું ચલણ હતું અને આઝાદી પછી ઘણા પ્રતિભાશાળી ભારતીય ડોકટરો અને એન્જિનિયરો ઉત્તમ જીવન-કારકિર્દીની તલાશમાં લંડન, યુરોપ અને પાછળથી અમેરિકા ઉપડી જતા હતા. તેના માટે બ્રેઈન ડ્રેઈન શબ્દ હતો. એ જાણે એક બીમારી હતી. આજે પણ એક ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગનાં ગુજરાતી છોકરા-છોકરીઓ લંડન, ન્યુયોર્ક, કેનેડા, ઓસ્ટ્રેલિયા કે ન્યુઝીલેન્ડ જતા રહેવાનાં સપનાં સેવતાં હોય છે.

આઝાદી પછી ઘણા સમય સુધી વિદેશ જવું સામાજિક ગૌરવની નિશાની હતું. મોટાભાગનાં સંતાનો અને પેરન્ટસનું એ સ્વપ્ન રહેતું હતું, કારણ કે ભારત એ જીવન અને કારકિર્દી આપી શકતું ન હતું, જે બીજા દેશો આપી શકતા હતા, પરંતુ ૧૯૯૧ના ઉદારીકરણ પછી આપણે દુનિયાનું જે પણ શ્રેષ્ઠ છે તેને ભારતમાં આવકાર આપ્યો છે છતાં, બ્રેઈન ડ્રેઇનમાં રુકાવટ નથી આવી, તે એક વિચારવા જેવો મુદ્દો છે.

જાહેરમાં કોઈ એકરાર કરે કે ન કરે, ઘરની ચાર દીવાલોમાં બધાં એકબીજાને કહેતાં હોય છે કે, “આના કરતાં તો ફોરેન જતા રહેવું જોઈએ.” આપણા સામાજિક, રાજકીય અને આર્થિક વાતાવરણની આ કરુણ વાસ્તવિકતા છે કે ભારતના એક સામાન્ય નાગરિકથી લઈને એક અમીર બિઝનેસમેનને વિદેશની ભૂમિ પર જે સુખ-સુવિધા અને શાંતિ દેખાય છે, તે ભારતમાં નજર નથી આવતી.

“સારે જહાં સે અચ્છા હિન્દોસ્તાં હમારા” એવું વર્ષમાં એકાદ બે પ્રસંગોએ બોલી લેવાથી દેશભક્તિનું સાર્વજનિક કેથાર્સિસ થઇ જાય એટલું જ, બાકી મોટાભાગના લોકો પહેલી ફ્લાઈટ પકડીને ન્યુયોર્ક જતા રહેવાની ફિરાકમાં હોય છે. તેમને ખબર છે કે ત્યાં તેમની મહેનત અને આવડતની કદર વધુ થાય છે. આવી ફિરાક સાધારણ લોકોને જ છે એવું નથી. ભણેલા-ગણેલા અને સાધન-સંપન્ન ભારતીયો પણ બહેતર ભવિષ્ય માટે પરદેશી બનવા તત્પર છે.

યુવલ નોઆ હરારીએ તેમના પુસ્તક ‘હોમો સેપિયન્સ’માં જ લખ્યું હતું, “પૈસો પૈસાને ખેંચે છે. ગરીબી ગરીબીને ખેંચે છે. શિક્ષણ શિક્ષણને ખેંચે છે અને અજ્ઞાન અજ્ઞાનને ખેંચે છે. જે લોકોને ભૂતકાળે પીડ્યા હતા તે ફરીથી પીડાનો ભોગ બનવાના છે, અને જેમને ઇતિહાસે સૌભાગ્ય બક્ષ્યું હતું તેમને ફરીથી સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થશે.”

આ એક વિષચક્ર છે જે સદીઓ સુધી ચાલતું રહે છે. ઇતિહાસની ફૂટપટ્ટી પર આવા ચક્રની ગતિ એટલી બહુ ધીરી હોય છે કે આપણને સ્થિરતાનો ભ્રમ થઇ જાય. સમાજો અને રાષ્ટ્રોને પાયમાલ થતાં કે સમૃદ્ધ થતાં સદીઓ નીકળી જાય છે, અને તેની શરૂઆત આપણા વર્તમાનમાં, આપણી આંખ સામે થતી હોય છે. એટલાં માટે જ, જેની પાસે દૂરંદેશી હોય તે જીતે છે, જે ‘સબ ચંગા હૈ’માં રાચે છે તે હારે છે.

લાસ્ટ લાઈન :

“બ્રેઈન ડ્રેઈન(નાળા)માં પડ્યું હોય તેના કરતાં બ્રેઈન ડ્રેઈન થઇ ગયું તે સારું.”

— રાજીવ ગાંધી

(પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 18 જૂન 2023

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર