રાજ ગોસ્વામી

23મી જૂને, પટનામાં 15 વિરોધ પક્ષની બેઠક મળી અને 2024ની લોકસભા ચૂંટણી માટે સહિયારો મોરચો ઊભો કરવા માટે પ્રારંભિક વાતચીત થઇ, તેના બે દિવસ પછી, રવિવારે, વડા પ્રધાન નરેદ્ર મોદી અમેરિકા-ઈજીપ્તની મુલાકાત લઈને પાછા દિલ્હી આવ્યા. તે પછી તેમણે ત્રણ બેઠક કરી. પહેલી બેઠક કેબિનેટની હતી, જેમાં તેમણે મણિપુરની પરિસ્થિતિનો ચિતાર મેળવ્યો. બીજી બેઠક મધ્ય પ્રદેશમાં મુખ્યમંત્રી શિવરાજસિંહ ચૌહાણ સાથે હતી. વડા પ્રધાન વંદે ભારત ટ્રેનને ઝંડી ફરકાવા માટે ભોપાલ આવ્યા હતા.

મંગળવારે, ત્રીજી બેઠક મધ્ય પ્રદેશ ભા.જ.પ.ના બૂથ સ્તરના કાર્યકરો સાથે હતી. તેમાં સંબોધન કરતાં તેમણે દેશમાં યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ (યુ.સી.સી.) લાગુ કરવાની વાત કરી. તેમણે કહ્યું કે એક ઘરમાં બે કાનૂન હોય તેવી બેવડી વ્યવસ્થા પર દેશ કેમ ચાલી શકે? તેમણે તેમના બયાનના સમર્થનમાં એમ પણ કહ્યું કે બંધારણ દરેક નાગરિકને સમાન અધિકાર આપવાની વાત કરે છે અને સુપ્રીમ કોર્ટે પણ સમાન ધારાઓની ભલામણ કરી છે.

તેમનું આ બયાન નોંધપાત્ર છે. મધ્ય પ્રદેશ સહિત, દેશમાં આ વર્ષે 7 રાજ્યોમાં ચૂંટણીઓ છે અને 24માં 3 રાજ્યોની અને એ પછી ‘મધર ઓફ ઓલ ઈલેકશન’ લોકસભાની ચૂંટણી છે. ભોપાલમાં વડા પ્રધાને જે ભારપૂર્વક સમાન નાગરિક ધારાનો મુદ્દો આગળ ધર્યો, તેના પરથી સ્પષ્ટ છે કે આગામી તમામ ચૂંટણીઓમાં, અને ખાસ તો લોકસભા ચૂંટણીમાં, ભારતીય જનતા પાર્ટી આ મુદ્દા પર જનતા સમક્ષ જશે.

સરકારો, હાલની કે અતીતની, ભાગ્યે જ તેમના પરફોર્મન્સ પર જનતા પાસે મત માગતી હોય છે. સંસદીય લોકતાંત્રિક પ્રણાલીમાં, દર પાંચ વર્ષે જનતામાં સત્તા વિરોધી ભાવના (એન્ટિ-ઇન્કમબન્સી સેન્ટીમેન્ટ) મજબૂત થતી હોય છે. વિરોધ પક્ષો સરકારના પરફોર્મન્સને લઈને જ તેને ઘેરે છે અને જનતામાં સત્તા વિરોધી લહેરને હવા આપવાનું કામ કરે છે. એટલા માટે સરકારો હંમેશાં એવા મુદ્દાઓ પર ચૂંટણીઓ લડતી હોય છે જે ભવિષ્યગામી હોય અને ભૂતકાળને ઢાંકી દે.

ભા.જ.પ. આમાં માહેર છે. તેણે તેની વિચારધારાની ફાઈલમાં એવા પ્રોજેક્ટ બનાવીને રાખ્યા છે જેને તે ચૂંટણીઓમાં ખુલ્લા કરે છે. 2019માં, લોકસભા જીત્યા પછી, નરેન્દ્ર મોદીની સરકારે દેશને એક નવી વૈચારિક દિશા આપવાના ભાગ રૂપે ત્રણ મહત્ત્વના સુધાર કર્યા હતા; 370ની કલમની નાબૂદી, નાગરિક ધારો અને ત્રિપલ તલાકનું અપરાધીકરણ. ત્રીજું વચન સુપ્રીમ કોર્ટે પૂરું કરી આપ્યું હતું; અયોધ્યામાં રામમંદિરનું નિર્માણ.

આ બધા જ મુદ્દાઓ પક્ષના એજન્ડામાં હતા. એમાં એક મુદ્દો સમાન નાગરિક ધારો પણ છે. 2024ની ચૂંટણી પહેલાં, હવે પાર્ટીએ તેનું બલૂન છોડ્યું છે. ભા.જ.પ. તેના ઘોષણાપત્રમાં લખે છે, “ભા.જ.પ. માને છે કે જેમાં તમામ સ્ત્રીઓના અધિકારોનું રક્ષણ થાય છે તેવા સમાન નાગરિક ધારાને ભારત ન અપનાવે ત્યાં સુધી લિંગ સમાનતા નહીં આવે અને ભા.જ.પ. સમાન નાગરિક ધારો બનાવાનો તેના નિશ્ચયનો પુનરોચ્ચાર કરે છે.”

મંગળવારના વડા પ્રધાનના બયાન પછી દેશમાં સમાન નાગરિક ધારાને લઈને ચર્ચાએ જોર પકડ્યું છે. વડા પ્રધાનના બયાન પછી થોડાક જ કલાકોમાં મુસ્લિમ પર્સનલ બોર્ડની બેઠક મળી હતી અને તેણે તેમના વિચારો-ચિંતાઓ લો કમિશનને રજૂ કરવાનું નક્કી કર્યું હતું.

વિરોધ પક્ષો તરફથી તીખી પ્રતિક્રિયા હતી. તેમણે વડા પ્રધાન પર આરોપ મુક્યો હતો કે ચૂંટણીઓ આવી રહી છે એટલે ભા.જ.પ. આ મુદ્દાને લાવી રહી છે, બાકી તેને લઈને સંસદમાં એક બિલ પડ્યું જ છે, પણ સરકાર અત્યાર સુધી તેના વિશે ગંભીર નહોતી.

કાઁગ્રેસે કહ્યું કે ફુગાવો, બેરોજગારી અને મણિપુરની સ્થિતિમાંથી ધ્યાન ભટકાવવા માટે ભા.જ.પ. સમાન ધારાને ચગાવે છે. અસસુદ્દીન ઓવૈસીએ કહ્યું કે વડા પ્રધાનને દેશની વિવિધતા અને બહુતાવાદથી સમસ્યા છે એટલે આવી વાતો કરે છે. તમિલનાડુની શાસક ડી.એમ.કે. પાર્ટીએ કહ્યું છે કે સમાન ધારાને પહેલાં હિંદુઓમાં લાગુ કરો અને તમામ જાતિના લોકોને મંદિરોમાં પ્રવેશવા દો.

અત્રે એ ઉલ્લેખનીય છે કે વિરોધ પક્ષોની છાવણીમાંથી આમ આદમી પાર્ટી અને ઉદ્ધવ ઠાકરેની શિવસેના સમાન નાગરિક ધારાના પક્ષમાં છે. આપ તો દિલ્હીમાં કેન્દ્રના નીમેલા લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર સાથે માથાકૂટ ટાળવા માટે ભા.જ.પ.ની પડખે રહે છે, પણ ઉદ્ધવ સેનાએ તો ઘણા વર્ષોથી સમાન ધારાની માંગણી કરેલી છે. જો કે વર્તમાનમાં તેણે સરકાર પાસે એ જાણવા માંગ્યું છે કે આ ધારાથી હિંદુઓને કેટલું નુકસાન થશે. તેમણે કહ્યું હતું, “એ લોકો (ભા.જ.પ.) જો આખા દેશમાં ગૌ હત્યા પર પ્રતિબંધ લગાવી શકતા ન હોય, તો સમાન ધારો કેવી રીતે લાગુ કરશે?”

લગભગ 30 જેટલાં આદિવાસી સંગઠનોએ ચિંતા વ્યક્ત કરી છે કે સમાન નાગરિક ધારાથી તેમના આદિવાસી રિવાજ મુજબના નિયમો નબળા પડી જશે. ભારતમાં ધર્મ, રિવાજ અને પરંપરાઓના આધારે 5 મોટા પર્સનલ લો છે. તે અને આદિવાસી સમુદાયોના અમુક પરંપરાગત કાયદાઓ સમાન નાગારિક ધારો આવતાં ખતમ થઇ જશે. મતલબ કે દેશમાં તમામ સમુદાયોના લોકોની સંપત્તિ, લગ્ન, છૂટાછેડા, વારસાઈ, દત્તક લેવાની પ્રથાઓ પર એક જ સમાન કાનૂન લાગુ થશે.

સુપ્રીમ કોર્ટે તેના વિવિધ ચુકાદાઓમાં સમાન ધારાનું સુચન કરેલું છે. 2018માં, મોદી સરકારની વિનંતી પર, લો કમિશને ફેમિલી લોમાં સુધારા કરવા માટે 185 પાનાંનો અહેવાલ સુપ્રત કર્યો હતો. ત્યારે લો કમિશને કહ્યું હતું કે “સમાન ધારો અત્યારે ન તો જરૂરી છે કે ન તો ઇચ્છનીય.”

તો હવે એ કેમ જરૂરી અને ઇચ્છનીય બની ગયો? કારણ કે ભા.જ.પ. જે પ્રકારનું ભારત જોવા માંગે છે તેમાં તેના ત્રણ મુખ્ય પ્રોજેક્ટ છે. એમાંથી રામ મંદિર અને 370 પૂરા થઇ ગયા છે. સમાન ધારો બાકી છે. પહેલાં બે 2019ની જીત પછી પૂરા કરવામાં આવ્યા હતા, જેથી ‘ભા.જ.પ. જે કહે છે તે કરે છે’નો તેના મતદારોમાં વિશ્વાસ પેદા થાય.

સમાન ધારાનો મુદ્દો લોકસભા ચૂંટણી પહેલાં ફોકસમાં લાવવામાં આવ્યો છે. ભા.જ.પ.ને ખબર છે કે ચૂંટણીમાં વિરોધપક્ષો અર્થતંત્ર, બેરોજગારી, મોંઘવારી, સામાજિક ભેદભાવ, સીમા વિવાદ જેવા પરફોર્મન્સ સંબંધી મુદ્દાઓ ઊછાળશે. એમાં સમાન ધારાનો મુદ્દો પૂરા દેશમાં ભા.જ.પ.ના સમર્થકો અને કાર્યકરોમાં એક જુસ્સો ભરી દે તેવો છે, કારણ કે એ અત્યંત ભાવનાત્મક અને ધ્રુવીકરણ ઊભું કરે તેવો છે, જે ચૂંટણીમાં ફાયદાકારક રહેશે તે ભા.જ.પ.ને ખબર છે.

એ યાદ રાખવા જેવું છે કે 2022માં, ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણીની તારીખો જાહેર થઇ તેના થોડા જ દિવસો પહેલાં, રાજ્ય સરકારે રાજ્યમાં સમાન નાગરિક ધારો લાગુ કરવા માટે કમિટીની રચના કરી હતી. તે વખતે કેન્દ્રીય મંત્રી પુરુષોત્તમ રૂપાલાએ કહ્યું હતું, “અમે રામ જન્મભૂમિ, 370ની નાબૂદી અને સમાન ધારાની માંગણી કરી રહ્યા છીએ. હું મુખ્યપ્રધાન ભુપેન્દ્રભાઈ પટેલને અભિનંદન આપું છું કે તેમણે ભા.જ.પ.ની જૂની માંગણી સંતોષવા માટે પગલું ભર્યું છે.” એ દાવ કારગત નીવડ્યો હતો. ભા.જ.પ.ને જબ્બર બહુમતી મળી હતી.

ભા.જ.પ. સમાન નાગરિક ધારાને એકતા અને સમાનતાનો કાનૂન કહે છે, પરંતુ દેશમાં એવી એક વ્યાજબી ચિંતા પણ છે કે તેનાથી લઘુમતીઓ અને આદિવાસીઓના ‘બંધારણીય-અધિકાર’ આધારિત પર્સનલ લો છીનવી લેશે. અમુક લોકો કહે છે કે દેશમાં સાંપ્રદાયિક અને સમકક્ષ ધારાની જરૂર છે. બંધારણના ઘડવૈયાઓએ સમાન નાગરિક ધારાની સાંપ્રદાયિક સંહિતા તરીકે કલ્પના કરી હતી.

અમુક રાજકીય નિરીક્ષકોનો મત એવો પણ છે કે સમાન નાગરિક ધારાની વાત નવી નથી, અને (ભા.જ.પ. સહિતની) ઉત્તરોત્તર સરકારોએ તેમાં રસ બતાવ્યો નથી. ભા.જ.પ.ના એજન્ડામાં પણ રામ જન્મભૂમિ અને 370ની કલમની પ્રાથમિકતા હતી. લોકસભામાં ભા.જ.પ.ના જ સાંસદનું બિલ પેન્ડિગ છે, પણ સરકારે એમાં કોઈ ઉતાવળ બતાવી નથી. હવે, 2024ની ચૂંટણીની પૂર્વસંધ્યાએ સમાન ધારાની વાત છેડીને ભા.જ.પ. તેને વાસ્તવમાં કેટલી આગળ લઇ જાય છે તે પણ જોવા જેવું છે.

લાસ્ટ લાઈન :

“મને વ્યક્તિગત રૂપથી એ સમજમાં નથી આવતું કે ધર્મને એટલું વિશાળ અને વ્યાપક અધિકાર ક્ષેત્ર શા માટે આપવું જોઈએ કે તે પૂરા જીવનને સમાવી લે અને વૈધાનિક અતિક્રમણને રોકે.”

— ડો. બી.આર. આંબેડકર

(પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ ડે”; 02 જુલાઈ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

13મી જૂને, ઉત્તરીય ગ્રીસના ભૂમધ્ય સાગરમાં મચ્છીમારીનું એક નૌકા ઉથલી ગઈ. તેમાં લગભગ 700 પ્રવાસીઓ સમુદ્રમાં ડૂબીને મરી ગયા. તેમાં 100 જેટલાં બાળકો પણ હતાં. આ નૌકા ઈજીપ્તથી નીકળી હતી અને ગ્રીસ અને ઇટલી જવાની હતી. રસ્તામાં તેણે લીબિયામાંથી પ્રવાસીઓને લીધા હતા. 21મી જૂને, સ્પેન પાસે આવેલા કાનેરી ટાપૂઓ પર જઈ રહેલા લગભગ 35 પ્રવાસીઓ તેમની નૌકા ડૂબી જતાં માર્યા ગયા હતા. 39 પ્રવાસીઓ હજુ લાપતા છે. એ લોકો આફ્રિકન દેશોના નાગરિક હતા.

આ બંને ઘટનાઓના પ્રવાસીઓ પોતાના દેશનાં આર્થિક, સામાજિક અને કારણોસર બીજા દેશોમાં સ્વર્ગની તલાશમાં જતા હતા. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘના આંકડા અનુસાર, ગયા વર્ષે 29,895 લોકો સમુદ્ર માર્ગે સ્પેન પહોંચ્યા હતા, જયારે 643 લોકો સમુદ્રમાં ડૂબી ગયા હતા. 2021માં, 418 લોકોએ જળસમાધિ લીધી હતી. ઉપર લખ્યા તે બે તાજા સમાચાર કે અગાઉના આ સમાચાર તમારા ધ્યાનમાં ના આવ્યા હોય તે સંભવ છે. મોટાભાગની દુનિયામાં પણ આ સમાચાર ઘણા લોકોની નજરમાં નથી આવ્યા.

સ્પેનની ઘટના બની તેના બીજા જ દિવસે, 22 જૂને, નોર્થ એટલાન્ટિકના એક ખૂણામાં, જ્યાં એક સદી પહેલાં ટાઈટેનિક જહાજ ડૂબી ગયું હતું, તેનો કાટમાળ જોવા ગયેલી એક સબમર્સીબલ કેપ્સુલ, ધ ટાઈટેનમાં, સ્ફોટ થયો, અને તેમાં સવાર પાંચ અમીર પ્રવાસીઓનાં મોત થઇ ગયાં. ટાઈટેનિકે જ્યાં જળસમાધિ લીધી હતી તે સમુદ્રનું પેટાળ પાછલાં ઘણાં વર્ષોથી ટુરિસ્ટ-કેન્દ્ર બન્યું છે અને લોકો અવારનવાર સ્કૂલવાન કદની સબમર્સીબલ કેપ્સુલમાં બેસીને ત્યાં જાય છે.

આ પાંચ લોકોમાં, આ કેપ્સુલ ડીઝાઇન કરનારી અમેરિકન કંપની ઓસિયનગેટના માલિક સ્ટોકટન રશ, બ્રિટિશ બિઝનેસમેન અને અન્વેષક હમિશ હાર્ડિંગ, ફ્રેંચ સમુદ્ર વિજ્ઞાની પોલ-હેન્રી નાર્ગેઓલેટ, બ્રિટિશ-પાકિસ્તાની બિઝનેસમેન શહઝાદા દાઉદ અને તેમનો દીકરો સુલેમાન હતા. 

આ સમાચાર દુનિયાભરનાં સમાચાર માધ્યમો અને સોશિયલ મીડિયા પર છવાઈ ગયા હતા. છવાવા પણ જોઈએ. પાંચ અગ્રણી બિઝનેસમેન, 1,500 લોકોના જીવ લેનારુ ટાઈટેનિક જ્યાં ડૂબી ગયું હતું, તે જ જગ્યાએ જળસમાધિ લે તો ઇતિહાસના એ ગમખ્વાર દુર્ઘટનાના જખ્મ તાજા થઇ જાય તે સ્વાભાવિક છે. લોકોએ આઘાત અને દુઃખ સાથે આ સમાચાર વાંચ્યા. આ લખનારનું ધ્યાન નહોતું તો એક મિત્રએ જેવા બ્રેકિંગ ન્યૂઝ આવ્યા કે તરત જ દુઃખ સાથે કહ્યું, “અરેરે, બહુ ખોટું થયું!” આવું ઘણા લોકોને એ દિવસે થયું હશે.

સમજવા જેવું એ છે કે સમુદ્રમાં માણસોના ડૂબી જવાની આગળ-પાછળ બનેલી ઘટનાઓમાં આપણી પ્રતિક્રિયા તદ્દન ભિન્ન હતી. બે એક સરખી ટ્રેજેડી હતી. બંનેમાં નિર્દોષ લોકો અકસ્માતે મોતને ભેટ્યા હતા. બંનેમાં તેમના પરિવારો નોધારા થઇ ગયા હતા, અને છતાં આપણને એક દુર્ઘટનનું દુઃખ લાગ્યું અને બીજા દુર્ઘટનનું દુઃખ તો છોડો, આપણે જાણવા-સમજવાની પણ તમા નથી લીધી. સમાચાર માધ્યમોએ એક દુર્ઘટનની શું થયું, ક્યાં થયું, ક્યારે થયું અને કેવી રીતે થયું તેની બેઝિક માહિતી આપી. એક દિવસ પછી એ સમાચાર ભુલાઈ ગયો.

ટાઈટનની દુર્ઘટનામાં કેપ્સુલ ગાયબ થયાના સમાચારથી લઈને ઘટના બની તેના ફોલો-અપ સમાચારો આપ્યા, તસવીરો જારી કરી, પરિવારજનો તેમ જ નિષ્ણાતોના ઈન્ટરવ્યું કર્યા, કેપ્સુલ બનાવનારી કંપનીનો ઇતિહાસ લખ્યો, કેપ્સુલની ડિઝાઈની સમજ આપી, ટાઈટેનિકનો ઇતિહાસ યાદ કર્યો.

આ ઘટના બની ત્યારે, ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ બરાક ઓબામા એથેન્સમાં એક કાર્યક્રમમાં હાજર હતા. તેમણે ટીપ્પણી પણ કરી હતી કે, “700 માણસો ડૂબી ગયા તેની સરખામણીમાં સબમર્સીબલની ઘટના તરફ લોકોનું વધારે ધ્યાન ખેંચાયું તે બરાબર નથી.”

આવું કેમ? આપણને સ્વીકારતાં અઘરું પડે, પણ હકીકત એ છે કે અમુક લોકોનાં જીવન વધુ કિંમતી હોય છે અને અમુકનાં ઓછાં. નોર્થ એટલાન્ટિકમાં જે પાંચ લોકો ડૂબી ગયા તે અમીર હતા અને પશ્ચિમના વિકસિત દેશોના નાગરિક હતા. સ્પેન (અથવા ગ્રીસ) પાસે જે લોકો મરી ગયા તે ગરીબ અને અવિકસિત દેશોના નાગરિક હતા.

જોવા જેવી વાત એ છે કે પાકિસ્તાનની અંદર પર આ ભેદભાવ હતો. નૌકા ડૂબી એ ઘટનામાં પાકિસ્તાની નાગરિકો પણ હતા, પરંતુ લોકોને સબમર્સીબલમાં માર્યા ગયેલા લંડનના પાકિસ્તાની બિઝનેસમેન બાપ-દીકરા પ્રત્યે વધુ દુઃખની લાગણી હતી. દરેક મનુષ્ય સમાન છે એવી નૈતિકતા સૌ માને છે, પરંતુ વ્યવહારમાં અમીર-ગરીબ માણસોનો ભેદભાવ થતો હોય છે. જેમ કે આપણે ત્યાં કહેવાય છે કે તોફાનો થાય ત્યારે ગરીબ લોકોનાં છોકરાઓ જ મરે છે, ક્યારે ય નેતાઓના છોકરાઓ મારતાં નથી, અને આ તોફાનો પાછળ કોનો હાથ હોય છે? નેતાઓ કે તેમની પાર્ટીનો.

મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ એનાં બે કારણો છે. પહેલું કારણ છે કામના માણસો અને નકામા માણસોનો ભેદ. ધારો કે એક નૌકામાં ત્રણ માણસો છે. એક યુનિવર્સિટીનો યુવાન વૈજ્ઞાનિક છે, બીજો જેલ પૂરી કરીને છૂટેલો હત્યારો છે અને ત્રીજા તમે છો. નૌકા ડૂબવાની અણી પર છે અને તમે બેમાંથી એકને જ બચાવી શકો તેમ છો. કોને બચાવશો? તમે એ ભાવિ વૈજ્ઞાનિકને બચાવશો જે ભવિષ્યમાં કેન્સરની દવા શોધવાનો છે કે પછી એ હત્યારાને બચાવશો જે ન તો ભણ્યો છે કે ન તો તેનો પરિવાર છે?

જવાબ સ્વયં સ્પષ્ટ છે. એક કામનો છે, અને બીજો નકામો છે. તમે કામના માણસને જ બચાવશો. ધારો કે એ નૌકામાં 80 વર્ષનો એક વૃદ્ધ છે અને 18 વર્ષનો એક છોકરો છે. કોને બચાવશો. આનો જવાબ પણ સ્વયં સ્પષ્ટ છે. આપણે વ્યક્તિના જીવનની કિંમત સમાજમાં તેના સ્થાન કે ઉંમર જોઈને નક્કી કરીએ છીએ. ફેવરિટિઝમ એ આપણો મૂળભૂત સ્વભાવ છે અને તે સ્વાર્થમાંથી આવે છે. હું બીજા પરિવાર કરતાં મારા પરિવારની, બીજાના બેબી કરતાં મારા બેબીની કે અજાણ્યા રાહદારી કરતાં મારા મિત્રની ફેવર કરીશ.

બીજું કારણ પરિચિતતાનું છે. બીજા દેશોમાં ઘુસણખોરી કરતાં માણસોના મરી જવાના સમાચારો બહુ કોમન છે. રોજ હજારો લોકો યુરોપ-અમેરિકામાં ગેરકાયદે ઘૂસે છે અને વારેતહેવારે તેમના અકાળે મરવાના સમાચારો આવે છે. આપણને આવા સમાચારોની ‘ટેવ’ પડી ગઈ છે એટલે તેની ‘શોક-વેલ્યુ’ ઘટી ગઈ છે. એક અત્યાધુનિક અને સુરક્ષિત સબમર્સીબલમાં બેસીને ટાઈટેનિકનો કાટમાળ જોવા ગયેલા લોકો છેક સમુદ્રના પેટાળમાં જઈને મરી જાય એવી ઘટના રોજ નથી બનતી. એટલે એમાં આપણને આધાત અને નવીનતા બંને લાગે છે.

એક વર્ષ પહેલાં રશિયાએ યુક્રેન પર આક્રમણ કર્યું, ત્યારે દિવસો સુધી તેના સમાચારો આવતા હતા અને લોકો યુદ્ધની ટ્રેજેડીની વાતો કરતા હતા, પરંતુ એક વર્ષ પછી એ ટ્રેજેડી એટલી પરિચિત થઇ ગઈ છે કે લોકોએ તેના પર ધ્યાન આપવાનું બંધ કરી દીધું છે.

આપણું દિલ એ જ ટ્રેજેડીથી આઘાત પામે છે જે અચાનક બની હોય અને જેમાં ‘નજીક’માં અથવા ‘કામના’ લોકો ભોગ બન્યા હોય. છાસવારે બનતી અને આપણને ભાવનાત્મક કે બીજી કોઈ રીતે સ્પર્શતી ના હોય તેવી ટ્રેજેડીથી આપણે એટલા ઘવાતા નથી. મારી પાસે એક જ રૂપિયો હોય તો તેનું મૂલ્ય મારા માટે વધુ હોય, પણ મારી પાસે એક લાખ રૂપિયા હોય, તો એક રૂપિયાનું મૂલ્ય ઓછું હોય. માણસોના જીવનની કિંમતનું પણ એવું જ છે. નૈતિકતાનું વર્તુળ નાનું હોય ત્યાં સુધી જ આપણામાં બીજા માટે સહાનુભૂતિ રહે છે. એનો દાયરો હજારો લોકો સુધી પહોંચી જાય પછી સહાનુભૂતિ નબળી પડતી જાય. માત્ર મહાપુરુષો જ આખી માનવજાતનું દર્દ અનુભવી શકે છે. એટલા માટે જ તેમને મહાપુરુષ અને આપણને પામર જીવ કહેવાય છે.

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 02 જુલાઈ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

પહેલી ગુજરાતી બોલતી ફિલ્મ કઈ? લગભગ તમામ સ્રોત પ્રમાણે, ગુજરાતના પ્રખ્યાત સંત ભજનિક નરસિંહ મહેતાના બાયોપિક સાથે બોલતી ગુજરાતી ફિલ્મોની શરૂઆત થઇ હતી. નાનુભાઈ વકીલ (1904-1980) નામના નિર્દેશકે ‘નરસિંહ મહેતા’ નામની ફિલ્મ બનાવી હતી. તે 9મી એપ્રિલ 1932ના રોજ રિલીઝ થઇ હતી. આ ફિલ્મ બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ હતી (પહેલી રંગીન ગુજરાતી ફિલ્મ ‘લિલુડી ધરતી’ 1968માં આવી હતી).

મૂળ વલસાડના, નાનુભાઈ વકીલે લગભગ 55 ફિલ્મો બનાવી હતી. તેમની પહેલી ફિલ્મ ‘મૃગનૈની’ 1929માં અને અંતિમ ફિલ્મ ‘ઈદ કા ચાંદ’ 1964માં આવી હતી. મુંબઈમાં કાયદાનું ભણેલા નાનુભાઈએ શારદા ફિલ્મ નામની કંપનીમાં દૃશ્યો લખવાના કામમાંથી ફિલ્મી કારકિર્દી શરૂ કરી હતી. ‘નરસિંહ મહેતા’ તેમણે સાગર મૂવીટોનના બેનર તળે બનાવી હતી.

ફિલ્મો સમાજમાંથી પ્રેરણા લે છે તે વાત સાચી છે. 40 અને 50ના દશકમાં હિન્દી અને અન્ય ભાષી ફિલ્મોમાં સંતોનો વિષય લોકપ્રિય હતો. જેમ કે, 1935માં હિન્દી અને મરાઠીમાં (મહારાષ્ટ્રના સંત એકનાથ પર) ‘ધર્માત્મા,’ 1936માં મરાઠીમાં ‘સંત તુકારામ,’ 1941માં હિન્દી-મરાઠીમાં ‘સંત ધ્યાનેશ્વર,’ 1964માં હિન્દીમાં ‘સંત જ્ઞાનેશ્વર’ વગેરે.

એવું કહેવાય છે કે નાનુભાઈએ મહાત્મા ગાંધીના પ્રભાવમાં આવીને ગુજરાતીમાં ‘નરસિંહ મહેતા’ બનાવી હતી. એટલા માટે તેમાં ભજનો પર જોર વધુ હતું, નહીં કે નરસિંહએ કરેલા ચમત્કારો પર (આ ફિલ્મમાં જાણીતા ચિત્રકાર રવિશંકર રાવળે સેટ્સ બનાવ્યા હતા). તેમાં માસ્ટર મનહર નામના હિરોએ મહેતાનો, ઉમાકાંત દેસાઈએ કૃષ્ણનો અને ખાતૂને કુંવરબાઈની ભૂમિકા કરી હતી. આ ફિલ્મ ના ચાલી.

એટલે આઠ વર્ષ પછી, 1940માં, બીજા એક મશહૂર ગુજરાતી નિર્માતા-નિર્દેશક વિજય ભટ્ટે, તેમની પ્રકાશ પિક્ચર્સ ફિલ્મ કંપની માટે, ભજનિક નરસિંહ મહેતાના જીવન પર ફિલ્મ (‘નરસી ભગત’) બનાવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે તેમણે ભજનોને બદલે ચમત્કારો પર ધ્યાન આપ્યું હતું. ‘નરસી ભગત’ ફિલ્મ ચાલી. નરસિંહ મહેતા પર કુલ ત્રણ ફિલ્મો બની છે. એક તો નાનાભાઈની, બીજી વિજય ભટ્ટની ‘નરસી ભગત’ અને એ બંને પહેલાં 1920માં ‘નરસિંહ મહેતા’ નામની એક મૂંગી ગુજરાતી ફિલ્મ આવી હતી. એટલે તેનો વિષય ‘સંત ફિલ્મો’ માટે ઉપયુક્ત હતો.

આ વિજય ભટ્ટ એટલે જેમણે ‘રામ રાજ્ય’ (જે ગાંધીજીએ જોઈ હતી), બૈજુ બાવરા, ગુંજ ઊઠી શહેનાઈ અને હિમાલય કી ગોદ મેં બનાવી હતી તે. ગુજરાતના પાલીતાણામાં રેલવે ગાર્ડની નોકરી કરતા જનેશ્વર ભટ્ટના દીકરા વ્રજલાલ ભટ્ટ એટલે વિજય ભટ્ટ. તેમના ભાઈ સાથે એ મુંબઈ આવેલા અને સેન્ટ ઝેવિયર્સ કોલેજમાં ઇન્ટરમીડિયેટ કાર્યપ પછી બેસ્ટ બસ સર્વિસમાં ઈલેક્ટ્રીશિયન તરીકે જોડાયા હતા. શોખથી ગુજરાતી નાટકો લખતા હતા. એમાં તે પહેલી બોલતી હિન્દી ફિલ્મ ‘આલમ આરા’ના નિર્માતા-નિર્દેશક અરદેશર ઈરાનીની આંખે ચઢ્યા અને એ રીતે હિન્દી ફિલ્મોમાં તેમની કારકિર્દી શરૂ થઇ.

વિજય ભટ્ટના જીવન અને કામને સમર્પિત વેબસાઈટ ‘વિજયભટ્ટ ડોટ ઇન’માં આપેલી માહિતી અનુસાર નરસિંહ મહેતા પર ફિલ્મ બનાવાનું સૂચન મહાત્મા ગાંધી તરફથી આવ્યું હતું, જેમનું ભજન ‘વૈષ્ણવ જન તો તેને રે કહીએ’ ગાંધીજીનું પ્રિય હતું. વલસાડમાં વિજય ભટ્ટ અને એમના મિત્રો ગાંધીજીને મળવા ગયા હતા. એમાં ગાંધીજી એ પૂછ્યું હતું કે શું કામ કરો છો ત્યારે ભટ્ટે કહ્યું હતું કે ફિલ્મો બનાવું છું. “નરસી મહેતા પર ફિલ્મ બનાવાનું ક્યારે ય વિચાર્યું છે?” ગાંધીજીએ બીજો પ્રશ્ન પૂછ્યો. “બાપુજી, બનાવા પ્રયાસ કરું,” ભટ્ટે જવાબ આપ્યો હતો.

તેમની પ્રકાશ પિક્ચર્સ ત્યારે જામેલી કંપની હતી અને તેમની ‘સંત તુકારામ’ ફિલ્મ સારી એવી લોકપ્રિય થઇ હતી. ભટ્ટે નરસિંહ મહેતા પર હિન્દી-ગુજરાતીમાં ફિલ્મ બનાવાનું નક્કી કર્યું. તેમાં મુખ્ય ભૂમિકા માટે મરાઠી રંગભૂમિના અભિનેતા વિષ્ણુપંત પાગનીસ(1892-1943)ને લીધા હતા. પાગનીસ સંત વિદુર, સંત તુલસીદાસ અને સંત તુકારામની ભૂમિકા કરીને ‘સંત અભિનેતા’ તરીકે જાણીતા થયા હતા. નરસિંહ મહેતાનાં પત્ની માણેકબાઈની ભૂમિકામાં દુર્ગા ખોટે હતાં.

નરસી ભગત કે ભક્ત નરસૈયો જેવા લોકપ્રિય નામથી આપણે જેને ઓળખીએ છીએ તે ગુજરાતી ભાષાના આદિકવિ કે ભક્તકવિ નરસિંહ મહેતાએ 500 વર્ષ પહેલાં ઊર્મિકાવ્યો, આખ્યાન, પ્રભાતિયાં અને ચરિત્રકાવ્યો રચીને ઇતિહાસમાં અમર સ્થાન મેળવ્યું છે.

૧૫મી સદીમાં ભારતમાં જે ભક્તિ અંદોલનની શરૂઆતમાં નરસિંહ મહેતાએ ભક્તિમાર્ગ અને જ્ઞાનમાર્ગના રહસ્યોને સૌપ્રથમ વાર કવિતાઓ અને ભજનો દ્વારા સરળ ભાષામાં લોકો સુધી પહોંચાડ્યા હતા. ઉચ્ચ નગર જ્ઞાતિમાં જન્મ્યા હોવા છતાં તે લોકોમાં સૌ હરિના જન છે તેવું સમજણ આપતા હતા અને એટલે જ ગાંધીજીના સામાજિક વિચારોમાં મહેતાનું સ્થાન ઊંચું છે. અસ્પૃશ્યો માટે ગાંધીજીએ ‘હરિજન’ શબ્દ પ્રયોજ્યો હતો તેની પ્રેરણા નરસિંહ મહેતા હતા.

ફિલ્મમાં, ભાવનગર પાસેના તળાજા ગામના બેરોજગાર અને કૃષ્ણપ્રેમી નરસિંહ મહેતાને તેમની પત્ની માણેકબાઈ, પુત્રી કુંવરબાઈ અને પુત્ર શામળશા સાથે તેમના ભાઈ (બંસીધર) અને ભાભી(ઝવેરબાઈ મહેતી)ને ત્યાં રહેતાં બતાવ્યા હતા. એક રાતે તેઓ કોઈ ગરીબ દુ:ખિયારાને મદદ કરવા ઘર બહાર જાય છે, ત્યારે ભાભી કાયમ માટે તેમનો દરવાજો બંધ કરી દે છે.

નરસિંહ નજીકના શિવ મંદિરમાં આશરો લે છે અને સાત દિવસ સુધી ખાવા-પીવાનું છોડીને તપસ્યા કરે છે. તેમના તપથી ખુશ થઇને શિવજી તેમને ગોલોક(સ્વર્ગ)માં કૃષ્ણ પાસે મોકલે છે. ત્યાં ગોપીઓ અને ગોપીઓ સાથે નૃત્ય કરવાનું નરસિંહનું સ્વપ્ન પૂરું થાય છે. પૃથ્વી પર આવીને તે અસ્પૃશ્યો વચ્ચે કૃષ્ણનો સંદેશો લોકોને આપે છે. એ કહે છે, ‘ભાઈઓ ડરશો નહીં, તમે મારા જેવા જ છો, હું તમારી વચ્ચે સમાનતા અને ડહાપણનો સંદેશ લઈને આવ્યો છું.’ એ કપાળ પર ‘વૈષ્ણવ’ લખીને ગામમાં ફરે છે અને લોકોના ઉપહાસનો ભોગ બને છે. એ ધરમશાળામાં આશરો લે છે અને કૃષ્ણ પર વિશ્વાસ રાખીને કુંવરબાઈના મામેરાની તૈયારી કરે છે.

લોકોને આ વાર્તા પસંદ આવી હતી અને એ અમુક ઠેકાણે તો સિલ્વર જ્યુબિલી (25 સપ્તાહ) ઉજવી હતી. કરાચી અને લાહોરથી પ્રગટ થતા ટ્રેડ પેપર ‘ધ ફિલ્મોત્સવ એન્યુઅલ’માં એક રિપોર્ટમાં લખવામાં આવ્યું હતું કે, ‘ફિલ્મ સોનાનો ખજાનો છે અને દરેક સ્ટેશન પર ધૂમ ધંધો કરી રહી છે.’

વિજય ભટ્ટે ફિલ્મમાં માનવજાતના કલ્યાણના ગાંધીવાદી વિચારને નરસિંહના સંતત્વ સાથે જોડ્યો હતો. ભગવાનની ભક્તિ માણસોની ભક્તિથી અલગ નથી એ એનો કેન્દ્રીય વિચાર હતો. વિજય ભટ્ટે નરસિંહ મહેતાને અમુક ઘટનાઓ અને દેખાવમાં ગાંધીજી જેવા રજૂ કર્યા હતા. કમનસીબે, ફિલ્મ માટે પ્રેરણારૂપ મહાત્મા ગાંધી આ ફિલ્મ જોઈ શક્યા નહોતા. જો કે વિજય ભટ્ટે 1943માં તેમની બીજી ફિલ્મ ‘રામરાજ્ય’નો વિશેષ શો જુહુમાં ગાંધીજી માટે યોજ્યો હતો.

(પ્રગટ : ‘સુપર હિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ” 28 જૂન 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર