કાશ્મીરમાં હિંદુ પંડિતો પર થયેલો અત્યાચાર, દિલ્હીમાં શીખો પર થયેલો અત્યાચાર, ગુજરાતમાં મુસ્લિમો પર થયેલો અત્યાચાર અને આવા બીજા બધા જ અત્યાચારોને એકબીજાની સામે મૂકીને, તેમના સામસામા છેદ ઉડાડી શકાય નહીં.

એક અત્યાચારની વાત થાય ત્યારે, નાગરિક તરીકે આપણે તેની સામે બીજા અત્યાચારનું પત્તું ઉતરીને, પહેલા અત્યાચારને નકારી શકીએ નહીં.

જેમ કે, કોઈ કાશ્મીરની વાત કરે ત્યારે 'તમે ૨૦૦૨માં ક્યાં હતા?’ અને કોઈ ૨૦૦૨ની વાત કરે ત્યારે 'તમે પંજાબમાં ક્યાં હતા?’ એવું નાગરિકો તરીકે ન પૂછાય. એ ધંધો રાજકીય પક્ષોનો છે, કારણ કે તેમને ન્યાય અપાવવામાં નહીં, મત અંકે કરવામાં રસ હોય છે.

નાગરિકો પર સામૂહિક કે સામુદાયિક ધોરણે થયેલા અત્યાચારના કિસ્સામાં ન્યાયની માગણી માટે, તમામ ન્યાયપ્રેમી નાગરિક સમુદાયોએ હાથ મિલાવવા પડે. બધા લોકો દરેક વખતે સક્રિય કે બોલકું સમર્થન આપી ન શકે તો કમ સે કમ, મૂક સમર્થન તો આપી જ શકે. તેની પાછળનો આશય એટલો કે કોઈ અત્યાચારને ઢાંકવા માટે બીજા અત્યાચારોનો ઉપયોગ ન થાય.

***

જુદા જુદા પ્રકારના અત્યાચારનો વિરોધ કરનારા પંજા લડાવવાને બદલે હાથ મિલાવે તો?

હું કાશ્મીરી પંડિતોને ન્યાય મળવો જોઈએ એ વાતમાં સંપૂર્ણપણે સંમત છું અને તે માટે બધી સરકારો પાસેથી જવાબ ઇચ્છું છું અને તેમની નિષ્ફળતાઓ પછી મોડે મોડેથી પણ ન્યાય થતો જોવા ઇચ્છું છું.

હું ૨૦૦૨માં જે લોકોની હત્યા થઈ તેમના માટે ન્યાયની માગણીમાં સામેલ છું. અને તે માટે તત્કાલીન રાજ્ય સરકાર, કેન્દ્ર સરકાર અને ત્યાર પછીની બધી સરકારો પાસેથી જવાબ ઇચ્છું છું અને મોડે મોડેથી પણ ન્યાય થતો જોવા ઇચ્છું છું. (આ બે પ્રસંગ તો જાણીતાં ઉદાહરણ તરીકે.)

મુશ્કેલી ત્યારે થાય છે, જ્યારે કાશ્મીરી પંડિતો માટે ન્યાય માગનારા આખી વાતમાં ભા.જ.પ.ની ભૂમિકા, જવાબદારી અને નિષ્ક્રિયતા પ્રત્યે આંખ આડા કાન કરે. ૨૦૦૨ માટે ન્યાય માગનારા કાઁગ્રેસની ભૂમિકા, જવાબદારીની અને નિષ્ક્રિયતા બાજુ પર રાખીને જ વાત કરવા ઇચ્છે.

આ લક્ષણ ન્યાયપ્રિય નાગરિકોનાં નહીં, પક્ષના 'વફાદાર’ કાર્યકરોનાં અથવા આખી કરુણતાની રાજકીય કે બીજી રીતે રોકડી કરી લેનારાનાં છે. (અહીં વફાદારનું વિશેષણ હકારાત્મક અર્થમાં નથી.) એવા અભિગમથી પીડિતોને ન્યાય નથી મળતો, પણ તેમની પીડાનો વેપાર થઈ જાય છે.

***

સામુદાયિક અત્યાચાર દર્શાવતી ફિલ્મોની વાત આવે ત્યારે, તે ફિલ્મ બનાવનારનો આશય શો છે, તે સૌથી અગત્યનું છે. આશય ફિલ્મ પરથી નક્કી કરી શકાય છે. દા.ત.

– સંવેદન જગાડતી ફિલ્મ : તેનો આશય દર્શકોને એક પ્રકારનો અત્યાચાર બતાવીને, એવા તમામ પ્રકારના અત્યાચારો સામે લોકોને સંવેદનશીલ બનાવવાનો હોઈ શકે. તેવી ફિલ્મ તમામ પ્રકારના અત્યાચારો સામે મક્કમતાથી લડવાની પ્રેરણા આપી શકે. 'શિન્ડલર્સ લિસ્ટ’ આવી એક ફિલ્મ છે, જેમાં ક્રૂરતમ વાતાવરણમાં પણ બે સમુદાયોને બ્લૅક ઍન્ડ વ્હાઇટમાં વહેંચી દેવાયા નથી. તે ફિલ્મમાં બધેબધા યહૂદી પીડિત નથી અને બધા જર્મન વિલન નથી. સંવેદના જગાડવા માટે બનાવાયેલી ફિલ્મની એ ખાસિયત હોય છે.

– દસ્તાવેજીકરણ ધરાવતી ફિલ્મ : તેમાં અન્યાય સામે ન્યાયની લડત જીવંત રાખવા માટે ઘટનાઓનું યથાતથ આલેખન કરાયું હોય છે. આખા ઘટનાક્રમનાં શક્ય એટલાં વધુ પાસાં રજૂ કરવામાં આવે છે. રજનીશ વિશેની સિરીઝ 'વાઇલ્ડ વાઇલ્ડ વેસ્ટ’ (નેટફ્લિક્સ) તેનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

– ધિક્કારકેન્દ્રી ફિલ્મ : કેટલાક મુસલમાન ધર્મગુરુઓ મુસલમાનવિરોધી હિંસાનાં ચુનંદાં દૃશ્યોનો ઉપયોગ મુસલમાન યુવાનોને તમામ હિંદુઓ સામે ઉશ્કેરવા માટે કરતા હોવાનું જાણ્યું છે. એવી જ રીતે, હિંદુવિરોધી હિંસાનાં દૃશ્યો બતાવીને હિંદુઓને બધા મુસલમાનો સામે ઉશ્કેરવાનો ધંધો પણ થાય છે. આ પ્રકારની ફિલ્મોનો આશય ન્યાયનો કે દસ્તાવેજીકરણનો નહીં, ધાર્મિક કે રાજકીય નેતાગીરીના લાભાર્થે સમાજમાં ધિક્કારની બોલબાલા કરવાનો હોય છે. આવી ફિલ્મ બનાવનારા દાવો તો પહેલા બે પ્રકારનો કરે છે, પણ તે પ્રકારોની મૂળભૂત શરતોનું તેમાં પાલન થતું નથી. આવી ફિલ્મોનો આશય ઘાની દવા કરવાનો નહીં, ઘા વકરાવવાનો હોય છે, જેથી રાજકીય, ધાર્મિક અને આર્થિક સહિતનાં અનેક સ્થાપિત હિતોનું કામ થઈ જાય.

***

વિશ્લેષણ માટે 'કાશ્મીર ફાઇલ્સ’ ને કોઈ અલગ નિયમ કે માપદંડથી માપવાની જરૂર નથી. ઉપર જણાવેલા સામાન્ય નિયમો પૂરતા છે.

E-mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 05

શાળાઓમાં છથી બાર ધોરણના અભ્યાસમાં ભગવદ્દ ગીતા દાખલ કરવાના સરકારના નિર્ણય વિશે સાવ પ્રાથમિક વાત.

— અને ‘????, ????’ અભિગમ પ્રમાણે તે શું છે તે સમજતાં પહેલાં, તે શું નથી તેની સમજ.

આ ચર્ચા –

–          ભગવદ્દ ગીતા મહાન ગ્રંથ છે કે નહીં, તે વિશેની નથી.

–          હિંદુઓ સિવાયના બીજા ધર્મના લોકોને ગીતાશિક્ષણ ઉપયોગી છે કે નહીં, તે વિશેની નથી.

–          હિંદુ બાળકોને નાનપણથી ગીતા ભણાવવી જોઈએ કે નહીં, તેની નથી.

–          નાનાં બાળકો માટે ગીતાનું શિક્ષણ ઉપયોગી છે કે નહીં, તે વિશેની નથી.

–          આ રીતે ગીતાનું યોગ્ય શિક્ષણ આપી શકાય કે નહીં, એ વિશેની નથી.

– ગુજરાતી, ગણિત, અંગ્રેજી, વિજ્ઞાન જેવા વિષયોમાં શિક્ષણની ગુણવત્તાના ગંભીર પ્રશ્નો છે, ત્યારે ગીતાનું ગુણવત્તાસભર શિક્ષણ અપાશે કે નહીં, તેની નથી.

– ભગવદ્દ ગીતાનાં ઘણાં અર્થઘટનો છે. તેમાંથી કયા અર્થઘટનનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે, તેની પણ નથી.

– કયા મહાનુભાવે ગીતાની તરફેણમાં કે તેના વિરોધમાં શું કહ્યું, તેની નથી.

– બીજા દેશોમાં ધાર્મિક શિક્ષણમાં સરકાર પડેલી છે કે નહીં, તેની નથી.

ઉપર જણાવેલા બધા મુદ્દા આ ચર્ચામાં પછીના ક્રમે આવે છે. તેમને મુખ્ય ચર્ચામાં ભેળવવાથી ગુંચવાડા થાય છે.

પહેલા નંબરનો મુદ્દો એક જ છે : સરકાર તેના અભ્યાસક્રમમાં કોઈ ધર્મપુસ્તક દાખલ કરી શકે નહીં અને ગીતા ધર્મપુસ્તક છે એ તો સિદ્ધ હકીકત છે.

અહીં વાત ખાનગી સંસ્થાઓની નહીં, સરકારની છે તે યાદ રહે.

એકેય ધર્મગ્રંથનું શિક્ષણ આપવાનું કામ રાજ્ય સરકારનું કે કેન્દ્ર સરકારનું નથી, કારણ કે હજુ સુધી ભારત (પાકિસ્તાનની જેમ) એક ધર્મને વરેલો દેશ બન્યો નથી.

દેશનું, ધર્મનું અને માનવતાનું હિત ઇચ્છતા હો તો આશા રાખો કે તે એવો બને પણ નહીં.

E-mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઍપ્રિલ 2022; પૃ. 06

ઃ આજનાં પરિણામથી તમને દુઃખ તો બહુ થયું હશે, નહીં? કાઁગ્રેસ ક્યાં ય જીતી નહીં …

ભા.જ.પ.ના ટીકાકારો કાઁગ્રેસી કે ‘આપ’વાળા જ હોય, એવું સમીકરણ તમને બહુ ફાવે એવું છે. તમને ય અંદરથી ખબર છે કે એ બધે લાગુ પડતું નથી. પણ તમે ય શું કરો? તમારે તો વફાદારીપૂર્વક લાઇન ચલાવવી પડે ને.

ઃ હકીકતમાં, કાઁગ્રેસ સહિતના કોઈ પણ પક્ષની જીતથી ખુશી થાય એવો પ્રશ્ન જ નથી. દેશને સડસડાટ નીચે લઈ જતી ભા.જ.પી. નેતાગીરી જીતી તેનું દુઃખ છે. એને તો હવે જાણે દેશને વધારે નીચે લઈ જવાનો પરવાનો મળી ગયો હોય એવું લાગશે.

ઃ અને સમાજવાદી પાર્ટી જીતી હોત તો દેશ ઊંચો ચડત?

ઃ ના, વધુ નીચો ઉતરતો અટકત અને ભા.જ.પી. નેતાગીરીની બિનધાસ્ત બેશરમી પર થોડો અંકુશ આવત. હાથરસ-લખમીપુર જેવાં ઠેકાણે પણ જીતી ગયા પછી બાકી શું રહ્યું?

ઃ તમને ભા.જ.પ. અને મોદી સામે આટલો બધો વાંધો કેમ છે?

ઃ તેમની કાર્યપદ્ધતિ, બિનલોકશાહી વલણ, વહીવટી આવડતના નામે લોચાલાપશી અને સત્તાના સંપૂર્ણપણે કેન્દ્રીકરણને કારણે. પણ એ તમને અત્યાર સુધી ન સમજાયું હોય તો હવે સમજાવું મુશ્કેલ છે. કોરોનામાં બધા પ્રકારની અગવડો વેઠ્યા પછી પણ લોકોને એ ન સમજાતું હોય, તો હવે ક્યારે સમજાશે?

ઃ તો શું ભા.જ.પ.ને મત આપનારા બધા મૂરખ છે?

ઃ ના, મૂરખ શબ્દ યોગ્ય નથી. ભા.જ.પ.ને મત આપનારામાંથી ઘણા એવા હશે, જેમને ધર્મના નામે અને/અથવા મુસ્લિમો પ્રત્યે ધિક્કારના નામે ઊઠાં ભણાવી શકાય – તેમનામાં રહેલા નકારાત્મક ભાવોને સુદૃઢ કરીને તેને પક્ષના ફાયદા માટે વાળી શકાય. ભા.જ.પી. નેતાગીરીને એ કામ બરાબર ફાવે છે અને એ કામ માટે તેમની પાસે અઢળક સંસાધનો, સંગઠન, શક્તિ તથા વૃત્તિ છે.

ઃ … અને વિપક્ષોની ભૂમિકા?

ઃ બેશક, વિપક્ષો તો જવાબદાર ખરા જ. કેમ કે, હજુ તે પોતપોતાના વ્યક્તિકેન્દ્રી વર્તુળમાંથી બહાર આવી શકતા નથી. મારા જેવા ઘણા લોકોને ખેદ અને ચિંતા એ વાતનાં છે કે ભા.જ.પ. સરકાર થકી સમાજ અને દેશને લાંબા ગાળાનું નુકસાન થઈ ચૂક્યું છે – હજુ થઈ રહ્યું છે. પણ વિપક્ષોને તેમની સત્તા અને કારકિર્દી સિવાય બીજી કશી ચિંતા નથી. સમાજ અને દેશ માટે ઊભાં થયેલા જોખમોની ગંભીરતા વિપક્ષોને અડતી નથી. એટલે તે અહમ્‌ મૂકીને ભા.જ.પ. સામે એક થઈ શકતા નથી.

ઃ પણ ઘણા વિશ્લેષકો કહે છે કે ભા.જ.પ.ને ધિક્કારના રાજકારણનો નહીં, તળિયાના સ્તરે કરેલી કામગીરીનો બદલો મળ્યો છે.

ઃ આવાં કારણો જીત પછી શોધવાનું વધારે સહેલું પડે છે. પણ ઉત્તર પ્રદેશમાં અને યોગીરાજમાં દેખીતા ધિક્કાર, ભય તથા કુશાસનના વાતાવરણને ઠંડા કલેજે નજરઅંદાજ કરીને, ‘તળિયાના સ્તરે કરેલી કામગીરી’ના વખાણ કરવા જેટલી 'સ્થિતિસ્થાપકતા’ મારામાં નથી અને તેનો આનંદ છે.

ઃ તો તમે હવે શું કરશો?

એ જ, જે ૨૦૦૨થી કરતો આવ્યો છું. સાચું લાગે તે લખવાનું, તક મળ્યે તેના વિશે વાત કરવાની અને સ્વસ્થતાની સાથોસાથ જુસ્સો ટકાવી રાખતા જીવનના બીજા આનંદો માણવાનું ચાલુ રાખવાનું.

ઃ ટૂંકમાં, તમે નહીં સુધરો, એમ ને?

ઃ સુધરવું એ તો બહુ મહત્ત્વનું કામ છે. મારા જેવા સામાન્ય નાગરિકને બદલે દેશના વડા પ્રધાન એ બાબતમાં પહેલ કરે તો દેશને બહુ ફાયદો થાય.

Email : uakothari@gmail.com

(લેખકના બ્લોગ urvishkothari-gujarati.blogspot.comમાંથી સાભાર, તા. ૧૦-૦૩-૨૦૨૨)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2022; પૃ. 01-02