આઠ સૈકા પુરાણા બૃહન્મઠે તેનું અતિપ્રતિષ્ઠિત બસવશ્રી સન્માન મરણોત્તર ધોરણે કલબુર્ગીને આપ્યું

હિતભાષી એટલાં જ સ્પષ્ટભાષી નયનતારા સહગલ અને યથાપ્રસંગ વાકચતુર એટલા જ મૌનમુખર નમો, કિયે છેડેથી વાત શરૂ કરીશું એ વિમાસણમાં જરી ઇદં તૃતીયમ જેવી મારી પસંદગી દેશની સાહિત્ય અકાદમીના અધ્યક્ષ વિશ્નાથ પ્રસાદ તિવારી ભણી ઢળતી હતી, કેમ કે નયનતારાએ એવોર્ડની રકમ ભલે પાછી વાળી પણ અમારે પ્રતાપે (મારા ને તમારાં નાણે ચાલતી અકાદમી થકી) એમને જે નફો (રિપીટ, નફો), વિશ્વસનીયતા અને શુભેચ્છાઓ મળી એનું શું એવું પ્રશ્નાસ્ર તિવારીજીએ ઉગામ્યું છે. એમ તો દાદરી ઘટના પછી ‘કેવળ શંકાથી થયેલી હત્યા’ ખરેખર જ ખોટી કહેવાય – એટલે કે ધારો કે આ વાત સાચી હોત તો તે હત્યા ખરેખર જ આતતાયીવધ રૂપે ધર્મ્ય લેખાત એવી સુફિયાણી સબબ ‘પાંચજન્ય’ના પૂર્વતંત્રી અને ભાજપ સાંસદ તરુણવિજયે પણ ઠીક ઉડ્ડાનબિન્દુ (‘ટેક ઑફ પોઇન્ટ’) પૂરું પાડ્યું હતું.-

– પણ આ લખવા બેસું છું ત્યાં ચિત્તનો કબજો ચિત્રદુર્ગનો આઠ સૈકા પુરાણો બૃહન્મઠ સહસા લઈ લે છે. એ સમાચાર પટ્ટી નજર સામે દોડતી જોઉં છું, કે આ મઠે એનું અતિપ્રતિષ્ઠિત બસવશ્રી સન્માન મરણોત્તર ધોરણે કલબુર્ગીને આપ્યું છે. આ એ કલબુર્ગી છે જેઓ એમની વિદ્વતા માટે અને રૂઢિદાસ્ય સામેની સક્રિયતા માટે કર્ણાટકમાં પોંખાયા અને એ જ ધારામાં ‘કદર’ રૂપે કથિત સામેવાળાઓ તરફથી આતતાયીરૂપે વધ પણ પામ્યા. પણ બૃહન્મઠનો સમ્યક, સુચિંતિત, સમુદાર મત જુઓ : બસવશ્રી પ્રશસ્તિમાં એણે કહ્યું છે કે કલબુર્ગી બસવેશ્વરની જેમ જ પોતાની સમજ પ્રમાણેના સમાજપરિવર્તન માટે સક્રિય જિંદગી જીવ્યા હોઈ સન્માનાર્હ છે.

વાચકને યાદ હોય જ કે દાભોલકર, પાનસરે અને કલબુર્ગી ‘સનાતન સંસ્થા’ પ્રકારના ધર્મઝનૂનીઓનો ભોગ બન્યા છે. રાજ્ય સરકારો અને કેન્દ્ર સરકાર આ બાબતમાં તપાસ તેમ જ ન્યાયને મુદ્દે જ્યારે નામકર ન હોય ત્યારે પણ આઘીપાછી તો અચૂક પેશ આવે જ છે. સરકારોનું વલણ આવાં સાંપ્રદાયિક તત્ત્વો બાબતે પનાહ આપવાથી માંડીને આંખ આડા કાન લગીની સાનુકૂળ ફ્રિકવન્સી પરનું રહેતું આવ્યું છે. અધૂરામાં પૂરું, હાલ જેઓ દિલ્હીમાં તખ્તનશીન છે એમની પાસે હિંદુત્વ વિચારધારા જેવા વાજબીપણાની એક સુવિધા પણ છે. આ સંજોગોમાં ચિત્રદુર્ગનો બૃહન્મઠ જ્યારે કલબુર્ગીને બસવશ્રી સન્માન આપે ત્યારે તે અવશ્ય જ એક વ્યાપકમતિ અર્થઘટનનો પથ પ્રશસ્ત કરે છે. બલકે, એમ પણ માનવાનું મન થાય કે, ‘હિંદુ વ્યૂ ઑફ લાઇફ’ (‘હિંદુ જીવનદર્શન’) પરનાં વિશ્વપ્રતિષ્ઠ વ્યાખ્યાનોમાં રાધાકૃષ્ણને હિંદુ ધર્મની જે વસંત કલ્પી હશે એનો એક હૃદ્ય સંકેત આ પણ છે. 

આરંભે જ મૌનમુખર નેતૃત્વની જિકર કરી. આવતી કાલે (રવિવારે) આ નેતૃત્વ એકદમ જ મુખર અને સોળે કલાએ વાકચતુર પેશ આવશે. 11મી ઑક્ટોબરના જેપી જયંતી પર્વ નિમિત્તે કટોકટીકાળે પોતે અને પક્ષપરિવારે કરેલા સંઘર્ષને બઢાવીચઢાવીને રજૂ કરવાની, કૉંગ્રેસને ઝૂડવાની, અને બિહારમાં ‘ભટકી ગયેલા’ જેપી અનુયાયીઓને બદલે ‘અસલી માલ’ ખપાવવાની એ ચેષ્ટા હશે. 

એક પક્ષપરિવાર તરીકે આ પક્ષ અને એના નેતાની જેપી આંદોલન તેમજ જેપી ચિંતન સંદર્ભે એવી તે શી હેસિયત છે વારુ, એમ કોઈ પણ પૂછી તો શકે. એટલું જ નહીં પણ ઈંતદરાઈ એકાધિકારવાદ બાબતે કરોડરજ્જુ વગરની પ્રજાતિ લેખે ઉભરેલી કૉંગ્રેસ જમાતને તે ચોક્કસ જ ઠમઠોરી પણ શકે. પણ સરસંઘચાલક દેવરસે જેલબેઠાં કરેલા વિષ્ટિપ્રયાસો (અને શરણાગતી ચેષ્ટા) વિશે મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાના રેકર્ડ પર પડેલ સામગ્રીનું શું કરીશું? જેલમાંથી જનસંઘની એક પછી એક હસ્તી સંદિગ્ધ સંજોગોમાં બહાર જવાવાળી ચાલી એ વિશે ભાજપસાથી સુરજિતસિંહ બરનાલાની સાહેદીનું શું કરીશું? દત્તોપંત ઠેંગડી અને માધવરાવ મૂળે જેવા અપવાદરૂપ પ્રચારકો બાદ કરતાં ઘણા બધા કોઈ જુદી જ પેરવીમાં હતા એવી તે વેળાના આર.એસ.એસ.ના કલૈયા કુંવર (બ્લુ આઇડ બૉય) સુબ્રમણ્યમ સ્વામીની સાફ વિશે શું કહીશું? (મૂળેએ સ્વામીને દર્દભરી અપીલ કરી કે તું દેશ છોડીને ભાગી જા – સંઘશ્રેષ્ઠીઓ લગભગ કાંડુ કાપી આપવાની અણી પર છે.) અને હા, કુમાર પ્રશાન્તે નોંધ્યું છે તેમ કોમવાદમાં ઘસડાવા સામે જેપીએ ચિંતા અને ચેતવણીનાં જે હિતવચનો (ખાસ જનસંઘને લક્ષમાં રાખીને) ટપકાવ્યાં હતાં તે હજારો પત્રિકા બિહારમાં પહોંચે એ પહેલાં જ જનસંઘની કડી મારફતે વચ્ચેથી વગે થઈ ગઈ હતી એ વિગતને કેવી રીતે જોશું? 

આખી વાતને આ રીતે જોવીમૂલવવી ગમતું નથી, પણ સમ્યક ચિત્રની દૃષ્ટિએ એની રજૂઆત કદાચ અનિવાર્ય છે. જનસંઘના જનતા અવતાર પછી ભાજપરૂપે શરૂનાં વર્ષોમાં ઠીક ચાલ્યા બાદ અયોધ્યજવર સાથે પલટી મારીને આ પક્ષપરિવારે જે રીતે દેશની યથાસંભવ એકંદરમતી તોડી છે એ ઈતિહાસતપાસ માગી લે છે. કોંગ્રેસના વિકલ્પની રાજનીતિ, લોહિયા-જેપી અભિગમમાં રાષ્ટ્રીય ચળવળની ધારામાં હતી. અયોધ્યાજ્વર સાથે આ એકંદરમતી તૂટી. આ તૂટન…અને 1991થી શરૂ થયેલી નવી આર્થિક નીતિ! ભલા ભાઈ, જેપીનું નામ લેતાં જરી તો લાજો. 

અહીં આટલી લાંબી ચર્ચામાં નહીં જતાં એક એટલો જ મુદ્દો કરીશું કે કટોકટી સામેની એક પ્રમુખ ફરિયાદ સેન્સરશિપ કહેતાં અભિવ્યક્તિ સ્વતંત્રતાને ધોરણે હતી. જાણે કે નિ:શેષ, નિ:શંક વિચારધારાકીય સંમતિ સાથે આજે ગુજરાત અને ભારતનો સત્તાપક્ષ જે રીતે ચાલી રહ્યો છે એમાં અભિવ્યક્તિ સ્વતંત્રતા બિલકુલ સવાલિયા દાયરામાં છે. શિવસેના ગુલામઅલીને ગાવા ન દે અગર તો અમદાવાદમાં ‘ફના’ કે ‘પરઝાનિયા’ (સેન્સર બોર્ડની રજા છતાં) બતાવી ન શકાય તે શું સૂચવે છે? કટોકટી જેનું નામ તે ઘોષિત જ હોવી જરૂરી નથી.

ભાજપ અને સમાજવાદી પક્ષ પહેલાં મુઝફ્ફરપુરમાં વર્ત્યા હતા તેમ અત્યારે પણ દાદરીમાં વરતી રહ્યા છે. બિહારની ચૂંટણી હાલ તો ભાજપની પ્રત્યક્ષ હાજરી અને સામેવાળાની પ્રોક્સી પદ્ધતિએ કદાચ દાદરીમાં જ લડાઈ રહી છે… વિકાસના પેકેજિંગમાં એ જ કોમી ધ્રુવીકરણ, રાબેતા મુજબ! આ સંજોગોમાં એકાદ નયનતારા કે ઉદયપ્રકાશ અગર અશોક વાજપેયી જેવા નરવા અવાજો વચ્ચે સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનની ભેર તાણતા અકાદેમી અધ્યક્ષ તિવારી વિશે શું કહેવું, સૂઝતું નથી.

તમને કોઈ આ કે તે પક્ષના પ્રચાર માટે તો કહેતું નથી, વીરા મોરા. પણ એક સાહિત્યસેવી વીરગતિ પામીને અક્ષરશ: અક્ષરવાસી બને ત્યારે એને સારુ જેની કને બે ઉરબોલ પણ ન બચ્યા હોય તે સાહિત્યસંસ્થાઓ અને સંસ્થાપુરુષોને શું કહેવું, કોઈક તો કહો.

સૌજન્ય : ‘હિંદુ ધર્મની વસંતનો સંકેત’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 10 અૉક્ટોબર 2015

http://www.divyabhaskar.co.in/news/ABH-good-brother-jp-name-being-necessary-to-the-ashamed-5137199-NOR.html

પાટીદાર આંદોલન મુદ્દે કેટલાક વર્ગમાં આર્થિક માપદંડના આધારે અનામત આપવાની ચર્ચાએ જોર પકડ્યું છે. મણિલાલ એમ. પટેલ‘નિરીક્ષક’(તા.૦૧-૦૯-૨૦૧૫)ના એમના લેખ ‘અનામતના માપદંડની પુઃન વિચારણાનો સમય’માં  અંતે લખે છે, “રાજકીય પક્ષો માટે જ્ઞાતિને બદલે આર્થિક માપદંડ વિચારવાનો સમય પાકી ગયો છે.” સંઘપરિવારનો આ પ્રિય એજન્ડા છે, જે તાજેતરમાં સંઘના એક આગેવાન એમ.જી. વૈદ્યે પણ જણાવ્યો છે. પાટીદાર આંદોલનકારીઓ પણ આવું જ માનતા લાગે છે ત્યારે અનામતના માપદંડ વિશે સ્પષ્ટતા થવી રહી.

દલિતો-આદિવાસીઓ માટેની અનામત આઝાદી સાથે જ અમલી બની હતી. આઝાદી પછી ૧૯૫૩માં કાકાસાહેબ કાલેલકરના અધ્યક્ષસ્થાને પછાતવર્ગો માટેનું ખાસ કમિશન રચવામાં આવ્યું હતું. ૧૯૫૫માં કાલેલકરપંચે તેનો જે અહેવાલ આપ્યો હતો, તેમાં નીચો સામાજિક દરજ્જો, શિક્ષણમાં પછાતપણું, સરકારી નોકરીઓમાં અપૂરતું પ્રતિનિધિત્વ અને વ્યાપારઉદ્યોગમાં ઓછી ભાગીદારી જેવા ચાર માપદંડોના આધારે ૨૩૯૯ જૂથોને પછાત જ્ઞાતિઓ તરીકે ખોળી કાઢ્યાં હતાં. આ પંચે સરકારી નોકરીઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં અનામતની જોગવાઈ કરવા સહિતનાં વિવિધ કલ્યાણકારી પગલાં સૂચવ્યાં હતાં.

કાલેલકર પંચની ભલામણો અંગે સંસદમાં અને અન્યત્ર ચર્ચાઓ થઈ પણ કેન્દ્રએ તેના અમલ અંગે કોઈ નિર્ણય ન લેતાં પછાતવર્ગોના વિકાસની બાબત રાજ્યો પર છોડવામાં આવી. ઘણાં રાજ્યોએ તે પછી પછાતવર્ગો નક્કી કરવા પંચો રચ્યાં હતાં.

અન્ય પછાતવર્ગોમાં આવેલી સામાજિક-રાજકીય જાગૃતિને ધ્યાનમાં લઈને આઝાદીના ખાસ્સા ત્રણ દાયકા પછી, ૨૦મી ડિસેમ્બર, ૧૯૭૮ના રોજ મોરારજી દેસાઈના વડાપ્રધાનપદ હેઠળની જનતાપક્ષની સરકારે બિંદેશ્વરીપ્રસાદ મંડલના અધ્યક્ષપદે અન્ય પછાતવર્ગો માટે બીજું પંચ રચ્યું. ૧૯૮૦માં આ પંચે તેનો અહેવાલ આપ્યો. મંડલ પંચે સામાજિક, શૈક્ષણિક અને આર્થિક એવા ૧૧ માપદંડોના આધારે ૩૭૪૩ હિંદુ-બિનહિંદુ પછાત જાતિઓ નક્કી કરી. અન્ય પછાતવર્ગોની વસ્તી દેશમાં આશરે ૫૨% છે, પરંતુ અનામતની કુલ મર્યાદા ૫૦% જ હોવાથી પંચે સરકારી નોકરીઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં ૨૭ % અનામત અને ભૂમિકાયદામાં મૂળગામી ફેરફારો સહિતની ભલામણો કરી. ૧૯૮૦ની ઇંદિરા ગાંધીની કે ૧૯૮૪ની રાજીવ ગાંધીની કૉંગ્રેસી સરકારોએ તેનો અમલ ન કર્યો. ૧૯૮૯માં વી.પી.સિંહની સરકારે તેનો અમલ કરતાં ભારે વિરોધ થયો. તે પછી નરસિંહરાવની કૉંગ્રેસી સરકારે આર્થિક પછાતો માટે ૧૦% સાથે ૨૭%ના અમલની જાહેરાત કરી  વિરોધને ઠાર્યો. સુપ્રીમ કોર્ટે આ બંને નિર્ણયો સામે મનાઈ હુકમ આપ્યો. ૭ ન્યાયાધીશોની ખંડપીઠવાળા ઇન્દ્રા સાહની વિરૂદ્ધ ભારત સરકારના કેસનો ૧૬મી નવેમ્બર, ૧૯૯૨ના રોજ ચુકાદો આવ્યો, જેમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે પછાત વર્ગોમાંના સમૃદ્ધો (ક્રિમિલેયર) ને બાકાત રાખીને ૨૭% અનામતને બંધારણીય ઠેરવી. પરંતુ ૧૦% આર્થિક પછાતો માટેની અનામતોને ગેરબંધારણીય ગણાવી. આ ઐતિહાસિક હકીકતોના આધારે આર્થિક ધોરણે અનામતની માંગણી  ચકાસવી રહી.

જ્યાં સુધી ગુજરાતનો સવાલ છે, ૧૯૭૨માં નિવૃત્ત ન્યાયાધીશ એ.આર. બક્ષીના વડપણ હેઠળ સામાજિક-શૈક્ષણિક પછાત વર્ગો માટેનું પહેલું પંચ રચાયું હતું. તેના રિપોર્ટના આધારે ૮૨ જાતિઓ માટે ૧૯૭૮માં ૧૦ વરસ માટે ૧૦% અનામત અમલી બની. જસ્ટિસ સી.વી. રાણેના ૧૯૮૧ના બીજા પછાત વર્ગ કમિશને  આવક, વ્યવસાય, મિલકત અને શિક્ષણના માપદંડના આધારે ૨૭% અનામતની ભલામણ કરી હતી.

૧૯૮૧ અને ૧૯૮૫નાં અનામતવિરોધી રમખાણો વખતે પણ અનામતનો માપદંડ જ્ઞાતિને બદલે આર્થિક રાખવાની માંગ ઊઠી હતી. જ્યારે આવી માંગ થાય છે, ત્યારે એ હકીકત વિસારે પાડી દેવાય છે કે દેશના બંધારણના અનુચ્છેદ-૩૪૦માં ‘સામાજિક-શૈક્ષણિક પછાતવર્ગો’નો જ ઉલ્લેખ છે, તેમાં આર્થિક પછાતનો ઉલ્લેખ નથી.(જો કે તે માટે બંધારણ-સુધારો થઈ શકે) વળી મંડલપંચે પછાતપણાના માપદંડો તરીકે જે ૧૧ માપદંડોના આધારે પછાત વર્ગો તારવ્યા છે, તેમાં ૪ (ચાર) માપદંડો આર્થિક છે. એટલે માત્ર જ્ઞાતિના આધારે જ અનામત અપાય છે તે કહેવું  ઓબીસી અનામત માટે સાચું નથી.

મંડલ પંચના ૧૧ પૈકીના ૪ આર્થિક માપદંડો આ પ્રમાણે છે ઃ ૧. રાજ્યની સરેરાશ કરતાં જે કુટુંબની મિલકતની કિંમત ૨૫% કરતાં ઓછી હોય, ૨. રાજ્યની સરેરાશ કરતાં જે જ્ઞાતિઓના ૨૫% કરતાં વધુ કુટુંબો કાચાં મકાનમાં રહેતાં હોય, ૩. જે જ્ઞાતિઓનાં ૫૦% કરતાં વધુ કુટુંબોને પીવાનું પાણી મેળવવા અડધો કિલોમીટર ચાલવું પડતું હોય, અને ૪. રાજ્યની સરેરાશ કરતાં જે કુટુંબોના ૨૫% લોકોને દૈનિક જરૂરિયાત પૂરી કરવા લોન લેવી પડતી હોય. જો આટલા સ્પષ્ટ આર્થિક આધારો પછી મંડલ પંચે પછાતપણું નક્કી કર્યું હોય ત્યારે આર્થિક માપદંડની વાત કરવી નકરી બેઈમાની છે, બૅંકોમાંથી કરોડોની થાપણો ઉપાડી લઈ રાજ્યના અર્થતંત્રને અસ્થિર કરવાનો કાર્યકમ આપનાર પાટીદારો કયા મોઢે ગરીબોની અનામત માંગે છે?

છેલ્લા સામાજિક-આર્થિક વસ્તી ગણતરીના જે આંકડા ભારત સરકારે જાહેર કર્યા છે, તેમાં સ્પષ્ટ થયું છે કે દેશના દલિતો-આદિવાસીઓ-પછાતોનો મોટો સમૂહ ગરીબીમાં સબડે છે અને ગામડાંઓમાં બેહાલીમાં બદતર જિંદગી જીવે છે. ૭૪.૪૯% ગ્રામીણ કુટુંબોની માસિક આવક રૂ. ૫૦૦૦/- છે. ખેતકામદારો, સફાઈકામદારો, વેઠિયા અને અન્ય શ્રમિકો આ જ વર્ગના છે અને એટલે આર્થિક બાબત તેમની અનામત સાથે જોડાયેલી છે. વળી, સુપ્રીમ કોર્ટે ઓબીસી અનામતમાં ક્રિમિ લેયરનું ધોરણ દાખલ કરતાં અનામતનો લાભ પછાતોના સમૃદ્ધો લઈ જાય છે તે દલીલ પણ ટકતી નથી.

અહીં એ સ્પષ્ટ કરવું રહ્યું કે તમામ કોમોમાં ગરીબો છે, તેથી તે પછાત નથી. લોટ માંગતો ગરીબ બ્રાહ્મણ અને ગરીબ પછાત કોમના સભ્યની સરખામણી શક્ય નથી. જે વાતાવરણ, વગ અને પ્રોત્સાહન કહેવાતા ઉજળિયાતને મળે છે, તે પછાત કોમ માટે શક્ય નથી. અનામત નીતિ એ ગરીબી-નાબૂદી માટે નહીં, સામાજિક ન્યાય  અને અને સામાજિક સમાનતા માટે છે. ગરીબી-નાબૂદી માટેના કલ્યાણ-રાજ્યના કાર્યક્રમો બીજા હોઈ શકે, અનામત નહીં.

આર્થિક ધોરણે અનામતની માંગ કરનાર પાટીદારો કે તેમના સમર્થક તમામે મંડલ પંચની આ આર્થિક ભલામણ માટે પણ પોતાનો અભિપ્રાય આપવો પડશે. મંડલ પંચના અહેવાલના પ્રકરણ-૧૪(અહેવાલનો સારાંશ)ના વિભાગ-૧૩માં જણાવ્યું છે, “અત્યારે જે ઉત્પાદનના સંબંધો પ્રવર્તે છે, તેમાં અન્ય પછાત વર્ગો કે જે મોટે ભાગે નાના-સીમાંત ખેડૂતો, ગણોતિયા, ખેતમજૂરો, ગ્રામ કારીગરો વગેરે છે, તેઓ તેમના ગુજારા માટે સંપન્ન ખેડૂતો ઉપર ઘણો મોટો આધાર રાખે છે. આ કારણે, અન્ય પછાત વર્ગો પ્રભાવશાળી જ્ઞાતિઓ તથા વર્ગોના ભૌતિક તેમ જ માનસિક બંધનમાં જકડાયેલા રહે છે. જ્યાં સુધી આ ઉત્પાદનસંબંધો માળખાગત પરિવર્તનો તથા પ્રગતિશીલ ભૂમિકાયદા સુધારા દ્વારા મૂળગામી રીતે બદલાય નહીં, ત્યાં સુધી અન્ય પછાતવર્ગો સાચા અર્થમાં સ્વતંત્ર બની શકે નહીં. આ તથ્યને નજર સમક્ષ રાખીને બધાં રાજ્યોએ મૂળગામી ભૂમિકાયદા સુધારને અગ્રીમતા આપવી ઘટે.”

દેશના કુલ રોજદારમાં સરકારી નોકરીઓ માત્ર ૮% જ છે, ત્યારે અનામતના લાભાર્થીઓ અને વિરોધીઓએ  માત્ર સરકારી નોકરીમાં અનામત સિવાયના વિકલ્પો વિચારવા પડશે. આપણી ખરી માંગણી તો ખળાનો અર્ધો ભાગ કહેતાં દેશનાં કુદરતી સંસાધનો અને સંપત્તિની માલિકીની અને તેની ન્યાયી વહેંચણીની હોવી જોઈએ, નહીં કે અનામતના બટકાંની’.

e.mail : chandumaheriya@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉક્ટોબર 2015; પૃ. 05-06 

અમદાવાદ જેવા મહાનગરમાં શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ સાથે કામ કરતાં- કરતાં ડૉ. નાનકભાઈ ભટ્ટને મળવાનું થયું અને તેમની સાથે મુલાકાત દરમિયાન શ્રમિક વિકાસ સંસ્થાન-વડોદરા દ્વારા ગુજરાતના જુદા-જુદા જિલ્લાઓમાં વંચિતોની વેદનાને વાચા આપી અને સામાજિક ન્યાય સાથે ગ્રામીણ વિકાસની પ્રવૃત્તિઓ ચલાવતી સંસ્થા વિશે જાણી હું પણ આ પ્રકારની કામગીરી કરવા માટે પ્રેરાયો, ત્યારે ડૉ. નાનક ભટ્ટ સંસ્થાના નિયામક તરીકે સેવા આપતા હતા. સૌપ્રથમ વડોદરા સંસ્થાના મુખ્ય કાર્યાલયમાં તેઓના માધ્યમથી ૧૯૯૪માં મુ. સનત મહેતાસાહેબને રૂબરૂ મળવાનું થયું અને ત્યાર બાદ ત્રણેક માસ સુધી મુખ્ય કાર્યાલયમાં કામગીરી કરવાનો અને સંસ્થાની પ્રવૃત્તિઓ જાણવાનો અવસર મુ. સનત મહેતાના સાંનિધ્યમાં પ્રાપ્ત થયો. જેને હું મારા જીવનનો અમૂલ્ય સમય અને મોકો ગણું છું. તેઓની પાસેથી સમયબદ્ધતા, કામનો ત્વરિત નિકાલ, લોકોના પ્રશ્નોને સાંભળી યોગ્ય ન્યાય મળે તેવું આયોજન કરવું, વ્યક્તિની ભૂલ હોય તો તરત જ જણાવવું. સતત વાંચન, લેખન અને નવું વિચારવું, જે શીખવા મળે તે જોવા મળ્યું છે. હા, ચોક્કસ કહીશ કે મહેતાસાહેબ ગુસ્સો બહુ કરે પરંતુ થોડા સમય પછી ફરીથી આપણને બોલાવી સાચી સમજ આપે, ઉપરાંત અન્ય નવી વ્યક્તિઓ સાથે પરિચય કરાવે અને આપણું મિત્રવર્તુળ મોટું બનાવડાવે. આમ ત્રણ માસના ટૂંકા ગાળાના સમયમાં ઑફિસના તેઓના સાંનિધ્યમાં કામ કરવામાં ઘણું જાણવા અને શીખવા મળ્યું જે મારા માટે અસ્મરણીય રહેશે.

ત્યાર બાદ આ સંસ્થાના મોટી ધરાઈ, તા. વલભીપુર, જિ. ભાવનગર સેન્ટરમાં ફિલ્ડ કાર્યકર તરીકે ભાલ વિસ્તારનાં ગામોમાં સોનાજીભાઈ પંચાસરાની સાથે રહીને સામાજિક પ્રવૃત્તિ એક વર્ષ કરવાની તક મળી અને પછી તો ભરૂચ જિલ્લાના અંતરિયાળ એવા વાગરા તાલુકામાં ૧૯૯૫થી ૨૦૧૧ સુધી ૧૫ વર્ષ કરતાં પણ વધુ સમય મહેતાસાહેબના સતત માર્ગદર્શન હેઠળ આશ્રમશાળા આઈ.ટી.આઈ., લીગલ સેન્ટર, સંસ્કારકેન્દ્ર, સ્વાસ્થ્યલક્ષી પ્રવૃત્તિઓ જળસ્રાવ વિસ્તાર વિકાસ-કાર્યક્રમ, આંખોના નેત્રનિદાન કૅમ્પ, ખેડૂત સંમેલન અને લોકનાયક જયપ્રકાશ નારાયણની જન્મશતાબ્દી-વર્ષ નિમિત્તે વાગરા શૈક્ષણિક સંકુલને પ્રખર ગાંધીવાદી ચુનીકાકા વૈદ્યના અધ્યક્ષપદે પૂર્વ વડાપ્રધાન ચંદ્રશેખરજીના મુખ્ય મહેમાનપદે ‘લોકનાયક જયપ્રકાશ નારાયણ સંકુલ’ નામાભિધાન કરવામાં આવ્યું, ત્યારે મુ. સનત મહેતાએ જણાવેલ કે વાગરા મતવિસ્તારની વિધાનસભાની બેઠક પર સૌ પ્રથમ વખત સમાજવાદી પક્ષના ઉમેદવાર તરીકે ઉમેદવારી નોંધાવી હતી. ચૂંટણીમાં હું પરાજિત થયો છતાં પણ આ વિસ્તારના લોકોની લાગણી અને માંગણીને ધ્યાને લઈ અને ૧૯૮૮/૮૯થી ગંધાર તેલક્ષેત્રે વિસ્તાર વિકાસ-કાર્યક્રમ અંતર્ગત પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરી, જેના પાયાના કાર્યકર રમણભાઈ કે. ચૌહાણે તેઓની મહેનત-અથાગ પરિશ્રમ અને લોકો સાથેના બેઠક-પરિચય દ્વારા આઈ.ટી.આઈ., બક્ષી પંચ આશ્રમશાળા તેમ જ યુવકો, બાળકો, મહિલાઓ માટેની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ સરકારશ્રીની યોજનાઓના અમલીકરણ ચલાવવાની શરૂ કરી. ૧૦૦ કરતાં પણ વધારે કાર્યકરોને સામેલ કરી રોજગારી અને ગ્રામીણ વિકાસની પ્રવૃત્તિઓ સાથે જોડાયા જેમાં મારું યોગદાન પણ મહદ્દઅંશે રહ્યું, પરંતુ દરેક કાર્યક્રમમાં મહેતાસાહેબનું માર્ગદર્શન સતત મળતું રહ્યું અને તેના કારણે પાંચ એકર જમીનમાં સંસ્થાનું સ્વતંત્ર ઇન્ફાસ્ટ્રક્ચર સાથેનું સંકુલ ઊભું કરી શક્યા. હા, આ બધી પ્રવૃત્તિઓ કરવામાં અનેક આર્થિક, સામાજિક, રાજકીય મુશ્કેલીઓ આવી પરંતુ જેના લીડર (સેનાપ્રમુખ) બાહોશ અને અનુભવી હોય, તેને કોઈ આંચ આવતી નથી. આમ, અમો જાતે પણ અને કાર્યકરો પણ તૈયાર થયા. મહેતાસાહેબ કહેતા, આપણું કામ નર્સરી જેવું છે. રોપો તૈયાર કરવાનો, વટવૃક્ષ જાતે બની જશે અને આવા અનેક દાખલા છે કે સંસ્થાના કાર્યકરો આચાર્ય, ઇજનેર રાજકીય કાર્યકર વર્ગ-૧ના અધિકારી સુધી પહોંચ્યા છે અને સાહેબને યાદ કરશે તેમાં મારો પણ સમાવેશ થાય છે. ન જાણ્યું જાનકીનાથે સવારે શું થવાનું છે, તે ઉક્તિ અનુસાર તા. ૨૦-૮-૧૫ના સાહેબના અવસાનના સમાચાર જાણ્યા ત્યારે ખરેખર અમે એક વડીલની છત્રછાયા ગુમાવી છે, તેવું દુઃખ થયું, પરંતુ દુનિયામાં ખરેખર જરૂર છે, તેવી વ્યક્તિને આકસ્મિક આપણાં વચ્ચેથી આપણને છોડીને જવાના સમાચાર મળે છે ત્યારે ખૂબ જ આંચકો લાગે છે, પરંતુ તેઓનાં અધૂરાં કામો સાથે મળી પૂરાં કરીશું તે મહેતાસાહેબને સાચી શ્રદ્ધાંજલિ હશે.

‘જલ કી શોભા બૂંદ સે, ઉપવન કી શોભા ફૂલ,
હમારી શોભા આપસે, ઉસે ન જાયે હમ ભૂલ.’

એ-૯, પાવનપુરી વિભાગ-૧, જી.પી. કૉલેજરોડ, ભોલાવ, મુ. ભરૂચ – ૩૯૩ ૦૦૧

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉક્ટોબર 2015; પૃ. 16