ગણતરીના કલાકોમાં ગૌતમ અદાણી વિશ્વના સૌથી ધનિક લોકોની યાદીમાં નીચે ઉતરી ગયા

શાણા માણસો એટલે કે જેમને ડહાપણની ભેટ હોય તે હંમેશાં એમ કહે કે માણસની પ્રગતિ જેટલી ઝડપથી થાય એટલી જ ઝડપથી એની અધોગતિ પણ થાય. સડસડાટ ઉપર ચઢેલા ભફાંગ દઇને પડે અને એમણે પોતે ધાર્યુ હોય તેના કરતાં પહેલા પડે. ગૌતમ અદાણીને કદાચ આ ખબર નહીં હોય. છેલ્લા કેટલાક વખતથી ગૌતમ અદાણી એશિયાના અને વિશ્વના સૌથી ધનિકોની રેસમાં મોટા માથાઓને પાછળ રાખીને સડસડાટ આગળ વધી રહ્યા હતા. એમાં

ચિરંતના ભટ્ટ

યુ.એસ. શોર્ટ સેલર હિન્ડનબર્ગ જે એક ફાઇનાન્શિયલ રિસર્ચ ફર્મે અદાણી ગ્રૂપના સ્ટોક મેન્યુપલેશન (ચેડાં) પર રિપોર્ટ રજૂ કરીને તેમને સવાલ કર્યા. આમ તો ગૌમત અદાણીને એમ હશે જ કે આપણે જો વિશ્વના સૌથી ધનિક માણસ બનવાના માર્ગે હોઇએ તો આ બધું તો થવાનું પણ યુ.એસ.એ.ના ન્યુ યોર્ક સ્થિત શોર્ટ સેલર હિન્ડનબર્ગના રિપોર્ટે તેમના આ સપનાંને પત્તાનાં મહેલની માફક વિખેરી નાખ્યું. હિન્ડનબર્ગે આવા રિપોર્ટ પહેલાં બીજી કંપનીઝના પણ બનાવ્યા છે. વળી અદાણી જૂથના એવા બિઝનેસિઝ પણ છે જેના પરફોર્મન્સ સારા છે અને તે તેના બિઝનેસિઝ અને સર્વિસિઝના દેવા ભરપાઇ કરવા સક્ષમ છે, પણ અહીં સવાલ એ છે કે અપારદર્શક કોર્પોરેટ વર્કિંગમાં ખોટી રીતે શૅરને આસમાને પહોંચાડાયો અને કોઇએ તેની પર સવાલ પણ ન કર્યો.

હિન્ડનબર્ગનો રિપોર્ટ બહાર આવ્યો અને અદાણી ગ્રૂપના શૅરનો ભાગ ગગડ્યો. 66 બિલિયન ડૉલર્સનું નુકસાન થયું અને અદાણીની નેટ વર્થ પણ હતી ન હતી થઇ ગઇ. ગણતરીના કલાકોમાં ગૌતમ અદાણી વિશ્વના સૌથી ધનિક લોકોની યાદીમાં પણ નીચે ઉતરી ગયા. 20 હજાર કરોડની ફોલો ઓન પબ્લિક ઑફર(FPO)માં રોકાણકારોએ રોકેલા પૈસા પાછા આપવાની બુધવારની મોડી રાતની અદાણી જૂથની જાહેરાત કોર્પોરેટ વિશ્વની ઐતિહાસિક ઘટના જ કહેવાય. અદાણી જૂથે માર્કેટની અસ્થિરતા અને સંવેદનશીલતાને પગલે FPO રદ્દ કરવાનો નિર્ણય લીધો હોવાનું જાહેર કર્યું. વળી એમ પણ ઉમેર્યું કે આમ કરવું તેમને નૈતિક રીતે યોગ્ય લાગ્યું જો કે આ શૅરના મુદ્દે તેમની ભાવિ યોજનાઓમાં કોઇ ફેરફાર કરવામાં નથી આવ્યો.

અબુ ધાબીના ફંડ્ઝ અને અન્ય ભારતીય કરોડપતિઓની મદદથી ભંડોળ એકઠું કરીને જે યોજનાને સફળ બનાવાઇ હતી સફળતાના બીજા જ દિવસે 28 ટકાનો ફટકો ન ઝીલી શકી. હિન્ડનબર્ગે તો તેના રિપોર્ટમાં અદાણીને કોર્પોરેટના ઇતિહાસની સૌથી મોટી છેતરપિંડી કરનાર જૂથમાં ખપાવ્યું છે. જો કે હિન્ડનબર્ગ ગ્રૂપે આ પ્રકારના રિપોર્ટ પહેલા બીજી કંપનીઓ માટે પણ જાહેર કર્યા છે કારણ કે આ કરવું તેમનું કામ છે.

અત્યાર સુધી નરેન્દ્ર મોદી સાથેની ઘનિષ્ઠતાને કારણે અવાર-નવાર સમાચારોમાં ઝળકેલા ગૌતમ અદાણીને રાજકીય ફેવર્સ પણ મળી છે જે તે સ્વીકારતા નથી. રોકાણકારોથી માંડીને ફાઇનાન્શિયલ ઇન્સ્ટિટ્યૂશન્સની મદદ અદાણી ગ્રૂપને હંમેશાં મળી છે. બોર્ડરલેસ મની – એટલે ગોલ્બલ પેમેન્ટ સોલ્યુશન જેનાથી પૈસા ફેરવવા સાવ સહેલા થઇ જાય કારણ કે એ એક વિકેન્દ્રિત ફાઇનાન્સ પ્રોટોકોલ છે જેના મારફતે સોશ્યલ રોકાણો થાય છે. પરંતુ બોર્ડરલેસ મનીની આ જ તાકત છે – તે વિશ્વના સૌથી ધનિક ગણાતા માણસના પગ તળેથી 8,000 કિલોમીટર દૂરથી ય જમીન ખસેડી શકે છે.

અદાણી જૂથ સામે હિન્ડનબર્ગની આ લડાઇએ આપણને આર્થિક વૈશ્વિકરણના બોધપાઠ શીખવ્યા છે. હિન્ડનબર્ગનો રિપોર્ટ બહાર આવ્યો પછી થોડા દિવસ તો અદાણી જૂથ ‘ડિનાયલ’ એટલે કે અસ્વીકારમાં રહ્યું કે તેમને સ્ટૉક પ્રાઇઝને મામલે કોઇ પણ ચેડાં કર્યા છે, કોઇ પણ છેતરપીંડી પણ થઇ હોવાની વાતને રદિયો આપ્યો એમાં પછી ફોલો-ઓન પબ્લિક ઑફરનું પગલું તો લેવાયું જ.  અદાણી જૂથનો આ જ આત્મવિશ્વાસ અને શૅરનું વેચાણ હિન્ડનબર્ગના રિપોર્ટમાં કહેવાયેલી વાતોની નક્કરતા સાબિત કરવાનું માધ્યમ બની ગયા. ગૌતમ અદાણી પાસે બચાવના કીમિયા ખૂટી પડ્યા, રોકાણકારોને 400 પાનાંથી વધુ પાનાંની ચોખવટ પણ ગળે ન ઊતરી, અદાણી જૂથના ચિફ ફાઇનાન્શિયલ ઑફિસરે રાષ્ટ્રવાદનું ગાન ગાયું અને અદાણી જૂથ પર આંગળી ઉઠાવવી દેશ વિરોધી ગણાય પ્રકારની વાતો કરી, હિન્ડનબર્ગના રિપોર્ટને સામ્રાજ્યવાદી અંગ્રેજોએ કરેલા જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ સાથે સરખાવ્યો. આટલી બધી કાગારોળ પછી પણ સ્ટૉકનો ભાવ ગગડ્યો પણ અદાણીએ ફોલો ઓન ઓફર પાછી ન ખેંચી, ભાવ ઘટાડાનું જોખમ પણ વહોર્યું. બીજા ધનિકોની મદદથી જોર લગાડ્યું અને રિટેલ ઇન્વેસ્ટરે તેમને માટે અનામત રખાયેલા 12 ટકા શેર જ ખરીદ્યા. જરાક સફળ કહી શકાય તેવા શૅર વધારે મ્હોં ભેર પછડાયા જ્યારે ક્રેડિટ સુઇસ ગ્રૂપ એ.જી. અને સિટી બેંકે અદાણી કંપનીના બોન્ડ્ઝ ખાનગી બેંકિંગ ક્લાયન્ટ્સ માટેની માર્જિન લોન્સ માટે સ્વીકારવાનું બંધ કર્યું હોવાની જાહેરાત કરી. આખરે અદાણી એન્ટરપ્રાઇઝનો સ્ટૉક દિવસને અંતે 28 ટકા નીચે ધસી ગયો અને બંદરો – એરપોર્ટ્સના માલિક અદાણીએ ફોલો-ઓન ઑફર પાછી ખેંચી લીધી. અદાણીના ખાનગી ઑફ શોર ટ્રસ્ટ્સ, ઑફ શોર કંપનીઝ, મોરેશિયસ ફંડ્ઝ અને શેલ એન્ટિટિઝમાં કઇ રીતે અદાણી જૂથના પૈસા ફરતા હતા તેની વાસ્તવિકતાઓ ઉઘાડી પડી ગઇ છે.

અદાણી અને વિવાદને સારી પેઠે બને છે એમ કહેવામાં કોઇ અતિશયોક્તિ નથી. તાજેતરમાં તો કેરળના માછીમારો અદાણીને માથે માછલાં ધોવા બેઠા હતા કારણ કે ત્યાં 900 મિલિયન ડોલર્સને ખર્ચે બંદરનું બાંધકામ ચાલી રહ્યું હતું અને આ વિરોધ પ્રદર્શનો સામે ગૌતમ અદાણીએ માછીમારોના નેતાઓ અને કેરળ રાજ્ય સરકાર સામે કેસ માંડ્યો. વળી ઑસ્ટ્રેલિયામાં પણ પર્યાવરણવાદીઓએ વર્ષો સુધી અદાણીના કારમાઇકલ કોલ માઇન પ્રોજેક્ટનો ભારે વિરોધ કર્યો જેના કારણે ગ્રેટ બેરિયર રીફને નુકસાન થઇ રહ્યું હતું અને કાર્બનનો ફેલોવા પણ મોટા પ્રમાણમાં થાય તેમ હતું.

એફ.પી.ઓ. પાછો ખેંચાયા પછી અબુ ધાબીના આઇ.એચ.સી.ને અદાણી ગ્રૂપના એફ.પી.ઓ.માં રોકાયેલા 400 મિલિયન ડૉલર્સ પાછા અપાયા, બાંગ્લાદેશે અદાણી પાવરને 2017ના એક્સેસિવ પ્રાઇસિંગના પેક્ટની પુનઃચકાસણી કરવા કહ્યું છે, અદાણીના શૅરની માર્કેટ વેલ્યુ અત્યાર સુધીની સૌથી નીચા સ્તરે છે, એસ.બી.આઇ. પાસેથી અદાણીને મળેલી 2.6 બિલિયન ડૉલર્સની લોન પણ ચર્ચામાં, રિઝર્વ બેંકે પણ બીજી બેંક્સ પાસેથી અદાણી ગ્રૂપ સાથેની તેમની કડીઓ જાહેર કરવા માંગ કરી છે – વિરોધ પક્ષે પણ હોબાળો કર્યો છે અને તપાસની માંગ કરી છે.

સત્યમ કૌભાંડ પણ તોતિંગ કૌભાંડ હતું અને તેના પ્રમોટર રાજુએ જેલવાસ પણ ભોગવ્યો. અદાણી જૂથનો આ ક્રેશ એશિયાનો સૌથી ઐતિહાસિક ક્રેશ ગણાય. આપણે ત્યાં કોર્પોરેટ ગવર્નન્સ પર સરકારી નિયમન એજન્સીની નજર હોવી જરૂરી છે. અદાણી જૂથના શૅરની કિંમતો ઇન્ફ્લેટેડ હતી તે બધા જાણતા જ હતા પણ આપણા દેશની નિયમનકારી સંસ્થાઓ હિન્ડનબર્ગના રિપોર્ટ પછી જાગે એની પાછળ કયા પરિબળો જવાબદાર છે? આ લખાઇ રહ્યું છે ત્યારે અદાણી જૂથના માર્કેટ લોસિઝનો આંકડો અંદાજે 100 બિલિયન ડૉલર્સ જેટલો થયો છે.

બાય ધી વેઃ

શૅરના વેચાણથી આવનારાં નાણાંથી અદાણી જૂથ જે નાણાંકીય ખર્ચ કે દેવાઓ ભરી દેવાનું પ્લાનિંગ કરીને બેઠું હતું તે અત્યારે હવામાં છે. કેન્દ્ર સરકાર અને અદાણી વચ્ચેના સંબંધો હવે કેવા હશે? નરેન્દ્ર મોદીને અદાણીને માથે ચડાવવાની ભૂલને લીધે કંઇ ભોગવવાનું આવશે? આ બધા સવાલોના જવાબ વખત આવ્યે જ મળશે. અદાણીનું જે થવાનું હશે એ થશે પણ વૈશ્વિક સ્તરે આંતરરાષ્ટ્રીય રોકાણકારો ભારતમાં રોકાણ કરતાં પહેલાં ચાર વાર વિચારશે એ ચોક્કસ, જેમણે રોકાણ કર્યા હશે તે પોતાની મિલકતોનું પુનઃમુલ્યાંકન પણ કરશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 05 ફેબ્રુઆરી 2023

દરેક રાષ્ટ્રની ટપાલટિકિટ તે રાષ્ટ્રના લોકોનાં આસ્થા અને તત્ત્વદર્શન, આકાંક્ષાઓ અને આશાઓ, કલા અને ઇતિહાસ, મહાપુરુષો અને તેમના પ્રદાનનું પ્રતીક છે. આ નાનકડો, સુંદર કરકરિયાં અને અર્થપૂર્ણ ચિત્રથી શોભતો ચોરસ ટુકડો – મોકલનારે ટપાલખર્ચ ભોગવ્યો છે એની સાબિતી આપવા સાથે ઘર-ઘરમાં, શેરીઓમાં, નગરો, મહાનગરો અને દેશોમાં ભ્રમણ કરે છે અને દેશના સાંસ્કૃતિક વારસાનો પરિચય આપે છે. 1947ની 21 નવેમ્બરે સ્વતંત્ર ભારતની પહેલી ટપાલટિકિટ બહાર પડી હતી …

આજે તો ટપાલ ટિકિટ પણ જાણે ઇતિહાસ બનવા જઈ રહી છે, પણ એનો એક રસપ્રદ ઇતિહાસ છે અને એ ઇતિહાસમાં 21 નવેમ્બરનો દિવસ મહત્ત્વનો છે કેમ કે એ દિવસે ભારતની પહેલી ટપાલટિકિટ બહાર પડી હતી. અનેક સ્મૃતિઓ તાજી થાય છે. એક વખત એવો હતો કે દરેક ઘરમાં એક ખાનું કે એક બૉક્સ પોસ્ટની ચીજો માટે રહેતું. એમાં પોસ્ટકાર્ડ, ઈનલૅન્ડ લેટર, એરોગ્રામ, પોસ્ટનાં કવર, સાદાં કવર, બેત્રણ મનીઑર્ડર ફૉર્મ, જેના જવાબ આપવાના બાકી હોય એવા પત્રો વગેરે રહેતું. આ પેટી ઘરના વડીલના કબજામાં રહેતી અને એમાંથી એકાદ પૉસ્ટકાર્ડ જોઈતું હોય તો તેઓ એવી કાળજીથી એ આપતા જાણે તિજોરીમાંથી કોઈ કીમતી રત્ન કાઢી આપતા હોય. મને તો સૌથી વધારે રસ ટિકિટોમાં પડતો. એની સાઈઝ, એનો સ્પર્શ, એના પરના ચિત્રો, એનાં કરકરિયાં – એના પર ટેરવાં ફેરવવાનું ખૂબ ગમતું. જો કે વડીલો ખિજાતા, ‘મૂકી દે. ડાઘા પડી જશે.’ દિવાળી આવે ત્યારે ઢગલાબંધ કાર્ડ અને એના પર લગાડવાની ટિકિટોનું પતાકડું મોટા થયેલા સંતાનને મળે ત્યારે એને જે મઝા પડતી! રેવન્યૂ સ્ટેમ્પનો દમામ વળી જુદો. અમૃતા પ્રીતમે પોતાની આત્મકથાનું નામ ‘રસીદી ટિકટ’ ભલે ખુશવંત સિંહના કહેવાથી આપ્યું પણ તેની પાછળ એક રોમાન્સ આવો પણ નહીં હોય?

આમ તો એક નાનકડો, સુંદર કરકરિયાં અને અર્થપૂર્ણ ચિત્રથી શોભતો ચોરસ ટુકડો – મોકલનારે ટપાલખર્ચ ભોગવ્યો છે એની સાબિતી. પણ એમાં વણાયેલાં હોય છે દેશનાં ઇતિહાસ, ભૂતકાળ, સંસ્કૃતિ, વિકાસયાત્રા, કલા અને વર્તમાન. આ નાનો કલાપૂર્ણ ઐતિહાસિક દસ્તાવેજ ઘર-ઘરમાં, શેરીઓમાં, નગરો, મહાનગરો અને દેશોમાં ભ્રમણ કરે છે અને દેશના સાંસ્કૃતિક વારસાનો પરિચય આપે છે. દરેક રાષ્ટ્રની ટપાલટિકિટ તે રાષ્ટ્રના લોકોનાં આસ્થા અને તત્ત્વદર્શન, આકાંક્ષાઓ અને આશાઓ, કલા અને ઇતિહાસ, મહાપુરુષો અને તેમના પ્રદાનનું પ્રતીક છે.

ટપાલસેવાના ત્રણથી પાંચ હજાર વર્ષ જૂના અને અત્યંત રસપ્રદ ઇતિહાસની વાત પછી ક્યારેક, આજે વાત કરીએ ટપાલટિકિટની. ટપાલટિકિટનો વપરાશ શરૂ થયો એ પહેલાં ટપાલખર્ચ પત્ર મોકલનાર અથવા જેને પત્ર મોકલ્યો હોય તેની પાસેથી વસૂલ થતું. આમાં ખૂબ ખોટ જતી કેમ કે મોકલનારે ખર્ચ ન આપ્યું હોય અને મેળવનાર પત્ર સ્વીકારે નહીં તો એને મોકલવાનો જે ખર્ચ થયો હોય તે પોસ્ટઑફિસ પર આવી પડે. સુધારાઓ થતા, છતાં ઘણા વખત સુધી કાર્યક્ષમ અને સસ્તી ટપાલસેવા જનતાને ઉપલબ્ધ થઈ નહીં. 

19મી સદીની શરૂઆતમાં ઇંગ્લૅન્ડમાં ટિકિટ પદ્ધતિનો વિચાર થયો અને ઉત્તમ ટિકિટ કેવી હોવી જોઈએ એવી એક સ્પર્ધા થઈ. શરતો એ હતી કે ટિકિટ વાપરવામાં સગવડભરી, બનાવટ ન થઈ શકે એવી, તપાસ અને ચકાસણી સરળતાથી થઈ શકે એવી અને ખર્ચનો આંકડો બતાવતી હોવી જોઈએ. રોલેન્ડ હિલ દ્વારા તૈયાર કરાયેલી દુનિયાની પહેલી ટિકિટ 6 મે 1840ના દિવસે બહાર પડી. તેના પર રાણી વિકટોરિયાની તસવીર હતી. એની કિંમત એક પેની હતી અને એનો રંગ કાળો હતો એટલે તે ‘ધ પેની બ્લેક’ નામથી ઓળખાઈ. આ ટિકિટની કિનારી સીધી હતી અને તેની પાછળ ગુંદર પણ ન હતો. પછીના પંદર વર્ષમાં તો ઘણાખરા દેશો ટપાલટિકિટો વાપરતા થઈ ગયા હતા. 

ભારતમાં સિંધના કમિશનર બાર્ટલ ફ્રેરે 1852માં કાગળની ટિકિટો દાખલ કરી. ‘સિંધ ડાક્સ’ તરીકે ઓળખાતી આ ટિકિટ આખા એશિયામાં ચાલતી. ટિકિટ ખૂલતા લાલ રંગની હતી અને તેની વચ્ચે ઈસ્ટ ઇંડિયા કંપનીની નિશાની રૂપ પહોળું તીર અંકિત હતું. પાતળા કાગળ પર મીણથી આકૃતિ ઉપસાવવામાં આવી હતી. અડધા આનાના મૂલ્યની આ ટિકિટ અત્યારે મળતી નથી. 1854માં કેપ્ટન તુરીયે લિથોગ્રાફીથી બ્નાવેલી ટિકિટો વપરાવી શરૂ થઈ. વાદળી રંગની આ ટિકિટ અડધા આનાના મૂલ્યની, ક્વિન વિક્ટોરિયાના ચિત્રવાળી હતી. 1856થી 1926ના ગાળામાં થોમસ દલ રું એંડ કંપની ભારતની ટપાલટિકિટો છાપતી. જેમાં રાણી વિક્ટોરિયા પછી એડવર્ડ સાત અને જ્યૉર્જ પાંચમા અને છઠ્ઠાનું માથું જુદા જુદા રંગમાં દેખાતું. 1926માં નાસિકમાં ઇન્ડિયા સિક્યોરિટી પ્રેસ ઊભું થયું અને ટપાલટિકિટો ત્યાં છપાવા લાગી. 

સ્વાતંત્ર્ય બાદ તરત જ ભારતે ત્રણ ટપાલટિકિટો છપાવી જેમાં અશોકસ્તંભ, રાષ્ટ્રધ્વજ અને એર ઇન્ડિયાની પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઈટનાં ચિત્રો હતાં. એનો વપરાશ 21 નવેમ્બરથી શરૂ થયો. એની કિંમત હતી સાડાત્રણ આના.

પછી તો ભારત સરકાર દ્વારા જીવન અને સંસ્કૃતિનાં વિવિધ પાસાંઓને આલેખતી ટપાલટિકિટોની શ્રેણીઓ પ્રસારિત થઈ જેમાં આપણાં પ્રાણીઓ, ધર્મો, પંચવર્ષીય યોજનાઓ સાથે સંબંધિત વિષયો, સામાજિક અને શૈક્ષણિક વિષયો, ઐતિહાસિક બનાવો, સિદ્ધિઓ વગેરે ચિત્રિત કરવામાં આવ્યા છે. તેને વધારે આકર્ષક બનાવવાના પ્રયત્નો પણ થયા છે. ભારતીય મહોરો, ભારતીય લઘુચિત્રો, ભારતીય નૃત્યો વગેરે શ્રેણીમાં રંગોનો વધારે ઉપયોગ થયો છે.

વિશ્વના 195 દેશોમાંથી 175 દેશોએ ગાંધીજીના ચિત્રવાળી કુલ 300 પોસ્ટલ સ્ટેમ્પ બહાર પાડી છે. આટલું માન વિશ્વના કોઈ નેતાને મળ્યું નથી. ગાંધીજીની ટિકિટ બહાર પાડનારો પહેલો દેશ પોલેન્ડ હતો. ભારતે મહાત્મા ગાંધીની 80મા જન્મદિને એમના ચિત્રવાળી પહેલી ટપાલટિકિટ બહાર પાડી હતી. આજ સુધીમાં ગાંધીજીના ફોટાવાળી 50 ટિકિટો ભારતમાં બની છે. ગાંધીજીના શતાબ્દીવર્ષે 40 જેટલા દેશે એમની ટિકિટો બહાર પાડેલી. ભારતમાં છેલ્લી ગાંધી-ટપાલટિકિટ 2020માં ગાંધી સાર્ધશતાબ્દી નિમિત્તે બહાર પડી, જે પાંચ, દસ અને પંદર રૂપિયાની કિંમતની છે. 2017માં મહાત્મા ગાંધીની દસ રૂપિયાની એક દુર્લભ ટિકિટ 2 લાખ પ હજાર ડૉલર(ત્યારના 89 લાખ રૂપિયા)માં વેચાઈ હતી, જે અત્યાર સુધીનો સૌથી મોટો આંકડો છે. ‘ભારત છોડો’ આંદોલન વખતે બ્રિટિશ સરકારે ગાંધીજીના ચિત્રવાળી અને બૉયકોટ બ્રિટિશ ગૂડ્સ આવું સ્લોગન છપેલી ટપાલટિકિટ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. 

ટપાલટિકિટ સંગ્રહનું પણ એક વિશ્વ છે. ટપાલટિકિટોના શાસ્ત્રીય અભ્યાસને અને હવે ટપાલટિકિટ સંગ્રહના શોખ/કલાને પણ ફિલાટેલી કહે છે. ટપાલ ટિકિટ સંગ્રાહકને ફિલાટેલિસ્ટ કહેવામાં આવે છે. ફિલિપ ફેરારીને ફિલાટેલીના પ્રણેતા માનવામાં આવે છે. કહે છે કે ફિલિપ ફેરારીનો પોસ્ટેજ સ્ટેમ્પ્સનો સંગ્રહ બેનમૂન હતો. આજ સુધી તે સૌથી અનોખો સ્ટેમ્પ કલેકશન લેખાય છે. ફિલિપ ફેરારી(1850-1917)નો જન્મ ફ્રાંસમાં, પણ પાછળથી તેમણે ઓસ્ટ્રિયાનું નાગરિકત્વ અપનાવ્યું હતું. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન ફિલિપને રાજકીય કિન્નાખોરીના ભોગ બનવું પડ્યું. એકથી બીજા દેશની રઝળપાટના અંતે 1917માં ફિલિપ ફેરારીનું સ્વિટ્ઝર્લેંડમાં અવસાન થયું.

ટિકિટસંગ્રહનો વિશ્વના સંગ્રહશોખોમાં સૌથી લોકપ્રિય અને વ્યાપક છે અને તેને ‘રાજાઓનો શોખ અને શોખનો રાજા’ કહે છે. એક બ્રિટિશ મહિલા સંગ્રાહકે પોતાના ડ્રૅસિંગ રૂમને શણગારવા માટે વપરાયેલી ટિકિટો મેળવવા 1841માં ‘ધ ટાઇમ્સ ઑફ લંડન’માં એક વિજ્ઞાપન છપાવેલું. ટિકિટસંગ્રહ કલા અને સંગ્રહનો એક વિશિષ્ટ શોખ ગણવામાં આવે છે. સંગ્રાહકો માટે ટપાલ કચેરીમાં ફિલાટેલિક બ્યૂરો અને તેનાં માહિતીપત્રક હોય છે. ભારતમાં પ્રથમ કૅટલૉગ જાલ કૂપર દ્વારા બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું.

ભારતમાં 1892માં મુંબઈમાં ‘બૉમ્બે ફિલાટેલિક સોસાયટી’ની સ્થાપના કરવામાં આવી. તેના દ્વારા ‘ઇન્ડિયન ફિલાટેલિસ્ટ’ નામનું માસિક બહાર પાડવાનું ચાલુ થયું. તેના તંત્રી જુલિયો રિબેરો હતા. ગુજરાતમાં ‘ગુજરાત ફિલાટેલિક ઍસોસિયેશન’ અમદાવાદ ખાતે કાર્યરત છે જે નિરંજન ઝવેરી દ્વારા 1972માં સ્થાપવામાં આવેલ અત્યારે માણેક જૈનનું કૅટલૉગ ખૂબ જ પ્રચલિત છે. આવા સંગ્રહોનાં સ્થાનિકથી લઈ આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાનાં પ્રદર્શનો થાય છે.

અને અંતે, એક રસપ્રદ કિસ્સો – 2015માં માયા એન્જુલુને શ્રદ્ધાંજલિ આપતી એક ટપાલટિકિટ અમેરિકામાં બહાર પડી. પણ બહાર પડતાંની સાથે વિવાદનો વિષય બની ગઈ કેમ કે એમાં એના ફોટા સાથે આપેલું અવતરણ એનું ન હતું! ગોટાળા આપણે ત્યાં જ નહીં, બધે થાય છે!!

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 20 નવેમ્બર 2022

રમેશ ઓઝા

દેશમાં જો હિંદુ રાષ્ટ્ર સ્થાપવું હોય તો બંધારણમાં મૂળભૂત માળખાકીય ફેરફાર કરવા પડે. મૂળભૂત માળખાકીય સુધારા કરવા હોય તો સર્વોચ્ચ અદાલતનો ૧૯૭૩નો શંકરાનંદ ભારતીવાળો ચુકાદો ઊલટાવવો પડે, જેમાં એમ કહેવામાં આવ્યું હતું કે સરકારને અને લોકપ્રતિનિધિઓને (સંસદને) બંધારણમાં સુધારા કરવાનો અધિકાર છે, પણ બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં સુધારા કરવાનો અધિકાર નથી. જો સર્વોચ્ચ અદાલતનો શંકરાનંદ ભારતીવાળો ચુકાદો ઊલટાવવો હોય તો સર્વોચ્ચ અદાલતમાં મોટાં પ્રમાણમાં અનુકૂળ જજો જોઈએ જે સર્વાનુમતીથી નહીં તો કમ સે કમ બહુમતી ચુકાદો આપીને બંધારણમાં ફાંકા પાડવાનો અધિકાર આપે. જો અનુકૂળ જજોને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં બેસાડવા હોય તો જજોની નિયુક્તિ અને બદલી કરવાનો અધિકાર શાસકો પાસે હોવો જોઈએ અને એ પણ નીચેથી વડી અદાલતો અને તેનાથી પણ નીચેના સ્તરેથી. સીધા સર્વોચ્ચ અદાલતમાં જજોની ભરતી કરવાની જોગવાઈ છે, પણ એ અપવાદરૂપે. મોટા ભાગના જજો નીચેથી બઢતી પામતા સર્વોચ્ચ અદાલત સુધી પહોંચે છે. આમાં એક ફાયદો પણ છે. જજના લક્ષણની ખબર પડે. જો વધારે પડતી ખુદ્દારી બતાવે તો તેને સીડી ચડતો રોકી શકાય, બદલી કરીને હેરાન કરી શકાય અને એ રીતે રવાના કરી શકાય. અને જો જજોની નિયુક્તિનો અધિકાર હાથમાં લેવો હોય તો અત્યારે જે કોલેજિયમ પદ્ધતિ અસ્તિત્વમાં છે તેને ખતમ કરવી પડે.

માટે તમે જોયું હશે કે છેલ્લા ઘણા સમયથી કોલેજિયમ પદ્ધતિ વિશે અને તેની બંધારણીયતા વિશે પ્રશ્નો કરવામાં આવે છે. કોલેજિયમ દ્વારા સૂચવવામાં આવતા જજોની નિયુક્તિ કરવામાં આવતી નથી. સર્વોચ્ચ અદાલતમાં અને વડી અદાલતોમાં જજોની જગ્યાઓ ખાલી પડી છે. સરકાર ન્યાયતંત્રને હંફાવે છે અને એ રીતે તેને નિરસ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. કેસોનો ભરાવો અભૂતપૂર્વ પ્રમાણમાં થઈ રહ્યો છે. શાસકો ન્યાયતંત્રને ઘૂંટણીયે પાડીને જજોની નિયુક્તિનો અધિકાર છીનવી લેવા માંગે છે કે જેથી બંધારણનું આખું માળખું બદલીને હિંદુ રાષ્ટ્ર સ્થાપી શકાય.

પણ તેમના પક્ષના અધ્વર્યુ લાલકૃષ્ણ અડવાણીએ તેમની આત્મકથામાં કહ્યું છે કે જે દિવસે બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં ફેરફાર કરવામાં આવશે એ દિવસે દેશમાં લોકતંત્રનો અંત આવશે એનું શું? તેઓ કેમ અત્યારે તેઓ ચૂપ છે? તેનું કારણ સ્પષ્ટ છે: દેશમાં જો સેક્યુલર ડિક્ટેટરશીપ આવે તો હિન્દુત્વવાદીઓ લોકતંત્રની સીડી ચડીને સત્તા સુધી ન પહોંચી શકે અને જ્યાં સુધી સત્તા સુધી ન પહોંચી શકે ત્યાં સુધી હિંદુ રાષ્ટ્ર સ્થાપી ન શકે. તેમને સત્તા સુધી પહોંચવા માટે લોકતંત્રનો ખપ હતો અને માટે બંધારણના મૂળભૂત માળખાનું મૂલ્ય હતું. હવે તેઓ સત્તા સુધી પહોંચી ગયા છે અને હિંદુ રાષ્ટ્ર સ્થાપવું છે જેમાં બંધારણ આડું આવે છે. હવે બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં ફેરફાર કરવામાં આવે, તેનો જો પ્રાણ હરી લેવામાં આવે તો તેનાથી તેમને કોઈ ફરક પડતો નથી. તેમની નિસ્બત લોકતંત્ર માટે નહોતી. બહુમતી રાષ્ટ્રવાદી શાસકો લોકતંત્ર વિરોધી હોય છે એમ જગતનો ઇતિહાસ કહે છે. અડવાણી મહારાજ આજે ચૂપ છે. આમ પણ સદ્દગુણની આરાધના કરવી એ વિકૃતિ છે એમ તેમના ગુરુ કહી ગયા છે.

બંધારણની મૂળ જોગવાઈ મુજબ સર્વોચ્ચ અદાલતમાં અને વડી અદાલતોમાં જજોની નિયુક્તિ રાષ્ટ્રપતિ કરે છે. પણ રાષ્ટ્રપતિ કઈ રીતે જજોની નિયુક્તિ કરે છે? રાષ્ટ્રપતિ સરકારની સલાહને અનુસરીને નિયુક્તિઓ કરતા હોય છે અને સરકાર એટલે કે કાયદા મંત્રાલય દેશના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સાથે સલાહમસલત કરીને તેમની ભલામણને અનુસરીને રાષ્ટ્રપતિભવનમાં નિયુક્તિ માટે નામ મોકલે છે. વડી અદાલતો માટે વાયા દેશના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ જે તે વડી અદાલતના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિની સલાહ લેવામાં આવે છે. આ રસમ દાયકાઓ સુધી અસ્તિત્વમાં હતી અને ક્યારેક એકાદ બે અપવાદને છોડીને કાયદા મંત્રાલય મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિઓની ભલામણોનો આદર કરતું હતું અને તેમની ભલામણ મુજબ નિયુક્તિઓ થતી હતી. ઇન્દિરા ગાંધી વડાં પ્રધાન બન્યાં ત્યાં સુધી સરકાર અને ન્યાયતંત્ર વચ્ચે ભાગ્યે જ અથડામણ થઈ હતી. જ્યારે અનુકૂળ ન્યાયમૂર્તિઓને શોધવાની, તેમની નિયુક્તિ કરવાની અને પ્રતિકૂળ હોય એવા ન્યાયમૂર્તિઓની બદલી કરવાની, તેમની સિનિયોરીટીની ઉપેક્ષા કરીને સુપરસીડ કરવાની શાસકોની પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ ત્યારે ન્યાયતંત્ર અને શાસકો વચ્ચે અથડામણ શરૂ થઈ હતી. દેખીતી રીતે વિરોધ પક્ષો અને નાગરિક સમાજ શાસકોની સામે પડ્યા હતા. અડવાણીનો લોકશાહીપ્રેમ એ સમય અને સંજોગોનો હતો.

દેશમાં ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા જળવાઈ રહે અને એ રીતે દેશમાં લોકશાહી ટકી રહે એ માટે જે પ્રયાસો થયા હતા તેની વિગતોમાં અહીં નથી જવું. માત્ર એટલું કહેવું પૂરતું છે કે સર્વોચ્ચ અદાલતે પોતાના ચુકાદાઓ દ્વારા ન્યાયમૂર્તિઓની નિયુક્તિનો અધિકાર પોતાની પાસે લઈ લીધો હતો. ૧૯૯૮ના નિયુક્તિ અંગેના ત્રીજા ચુકાદામાં સર્વોચ્ચ અદાલતે સ્પષ્ટ કહ્યું હતું કે ન્યાયમૂર્તિઓનું રચવામાં આવેલું કોલેજિયમ જે જજોની ભલામણ કરે તેની નિયુક્તિ કરવા સરકાર બંધાયેલી છે. શાસકો જે તે ઉમેદવારની યોગ્યતા વિશે ખુલાસા માગી શકે છે, પુનર્વિચાર માટે નામ પાછાં મોકલી શકે છે, પણ જો ફરી વાર કોલેજિયમ એ જ નામની ભલામણ કરે તો સરકાર પાસે કોઈ વિકલ્પ બચતો નથી. એ જ નામો નિયુક્તિ માટે રાષ્ટ્રપતિને મોકલવા પડે.

વિચક્ષણ વાચકોને ઉપરના ફકરામાં કહેલું એક વાક્ય ધ્યાનમાં આવ્યું હશે. “સર્વોચ્ચ અદાલતે પોતાના ચુકાદાઓ દ્વારા ન્યાયમૂર્તિઓની નિયુક્તિનો અધિકાર પોતાની પાસે લઈ લીધો હતો.” પોતે આપેલા ચુકાદાઓ દ્વારા, કોઈ બંધારણીય જોગવાઈનો આશ્રય લઈને નહીં. બંધારણમાં તો કોલેજિયમનો કોઈ ઉલ્લેખ જ નથી. સર્વોચ્ચ અદાલતે લોકતંત્રના અને સ્વતંત્ર ન્યાયતંત્રના વ્યાપક હિતમાં પોતે પોતાની જાતે નિયુક્તિનો ઉકેલ શોધી કાઢ્યો હતો જે શુદ્ધ અર્થમાં બંધારણીય નથી. વધુમાં વધુ એક કહી શકાય કે તે વ્યાપક હિતમાં વ્યાવહારિક ઉપાય છે. બીજું, બંધારણની જોગવાઈ મુજબ આખરે જજોની નિયુક્તિઓ તો સરકારની ભલામણને અનુસરીને રાષ્ટ્રપતિ જ કરે છે. જે અધિકાર ધરાવે એ અધિકૃત કહેવાય કે નહીં? અધિકૃત અધિકારી અને પોસ્ટમેનમાં ફરક છે. સરકારની દલીલ એવી છે કે કાયદા મંત્રાલય ન્યાયતંત્રનો પોસ્ટમેન નથી.

શાસકોની દલીલમાં દમ છે, પણ એ કેવળ ટેકનીકલ બંધારણીય છે. ન્યાયતંત્રની વ્યાપક હિતવાળી દલીલમાં વધારે દમ છે, પણ એ ટેક્નિકલી બંધારણીય નથી.

હવે આનો ઉપાય શું? વધુ ચર્ચા હવે પછી. 

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 05 ફેબ્રુઆરી 2023