આપણે ત્યાં લગ્ન ગમે તેટલાં વિચિત્ર કે શોષણખોર હોય; પતિપત્ની, કુટુંબ કે સમાજ સવાલ ઉઠાવ્યા વિના બધું ચલાવે જાય છે. પણ લગ્નબાહ્ય સંબંધ ગમે તેટલો જેન્યૂઈન હોય, તેના પર બીજા બધા તો સવાલ ઊઠાવે જ છે, પણ એ ધરાવનારના મનમાં પણ ક્યારેક સવાલો ઊઠે છે; અને કોઈક તબક્કે સમાજ કે કાયદાની ઓથ વગરનો આવો સંબંધ નબળો પડે, ગેરસમજ–અણસમજનો શિકાર બને કે માનવસહજ નિર્બળતાનો ભોગ બને એમ પણ બને છે. આવા નાજુક વિષય આજથી સાડાપાંચ દાયકા પહેલા બનેલી ફિલ્મ ‘ગાઈડ’ અને એના સર્જક વિજય આનંદને ઓળખીએ …

આપણે ત્યાં લગ્ન મહત્ત્વનાં છે, સંબંધ નહીં. એટલે લગ્ન ગમે તેટલાં વિચિત્ર કે શોષણખોર હોય, પતિપત્ની, કુટુંબ કે સમાજ સવાલ ઉઠાવ્યા વિના બધું ચલાવે જાય છે. પણ લગ્નબાહ્ય સંબંધ ગમે તેટલો જેન્યૂઈન હોય, તેના પર બીજા બધા તો સવાલ ઊઠાવે જ છે, પણ એ ધરાવનારના મનમાં પણ ક્યારેક સવાલો ઊઠે છે; અને કોઈક તબક્કે સમાજ કે કાયદાની ઓથ વગરનો આવો સંબંધ નબળો પડે, ગેરસમજ-અણસમજનો શિકાર બને કે માનવસહજ નિર્બળતાનો ભોગ બને એમ પણ બને છે.

આવા નાજુક વિષય આજથી સાડાપાંચ દાયકા પહેલા બનેલી ફિલ્મ ‘ગાઈડ’ અને એના સર્જક વિજય આનંદ વિશે આજે વાત કરવી છે. વિજય આનંદનો જન્મદિન 22 જાન્યુઆરીએ છે. ફિલ્મોમાં લગ્નબાહ્ય સંબંધો નવો વિષય નથી, પણ જે સમજ સાથે, જે હિંમતથી, જે ક્રાંતિકારી અપ્રોચથી અને જે દૃષ્ટિકોણથી આજથી લગભગ છ દાયકા પહેલા ‘ગાઈડ’માં એનું આલેખન થયું છે તે અભૂતપૂર્વ છે. ‘ગાઈડ’ને દસ અવૉર્ડ મળ્યા હતા. તેની અંગ્રેજી આવૃત્તિ ‘ધ ગાઈડ’ નામથી બની હતી.

વિજય આનંદનું મૃત્યુ થયું ત્યારે દેવ આનંદ ભાંગી પડ્યા હતા, ‘હી વૉઝ માય ટ્રુ ગાઈડ. બધું ખલાસ થઈ ગયું.’ આ વાક્યમાં ‘ગાઈડ’ શબ્દ પરનો શ્લેષ અર્થપૂર્ણ છે. ‘ગાઈડ’ આનંદ ભાઈઓ માટે નવો પડકાર હતી. વિજય આનંદ શહેરી અને સૉફેસ્ટિકેટેડ ફિલ્મો બનાવતા અને દેવ આનંદને જેમાં આધુનિક ઓપ ન હોય એવી ભૂમિકા ફાવતી નહીં. ‘ગાઈડ’માં દિગ્દર્શન અને અભિનયનાં પરિમાણો બદલાયાં હતાં અને એસ.ડી. બર્મનના અવિસ્મરણીય સંગીત અને વહીદા રહેમાનના સૌંદર્યનાં પરિમાણો ઉમેરાયાં હતાં.

વિજય આનંદ, આનંદ ભાઈઓમાં સૌથી નાના. 1957માં 23 વર્ષની ઉંમરે 40 દિવસમાં તેમણે ‘નૌ દો ગ્યારહ’ બનાવી ફિલ્મક્ષેત્રે પદાર્પણ કર્યું ત્યારે વિજય આનંદ માસ્ટર્સ કરતા હતા. ઝડપથી ફિલ્મ પૂરી કરી ભણવાનું પતાવવાનું મન હતું, પણ એમ થયું નહીં.’ એ વખતની ઓછી ટેકનિકલ સુવિધાઓ વચ્ચે એમણે ‘તીસરી મંઝિલ’, ‘જોની મેરા નામ’, ‘જ્વેલ થીફ’, ‘બ્લેક મેઈલ’ જેવી જકડી રાખનારી મ્યુઝિકલ થ્રીલર ફિલ્મો બનાવી અને સફળ થ્રીલર માટે હિંસા કે લાર્જર ધેન લાઈફ વિલન અનિવાર્ય નથી એ સાબિત કરી બતાવ્યું. પહેલી ત્રણે અત્યંત સફળ નીવડી, પણ જુદી જાતનો પ્રણયત્રિકોણ અને સુંદર ટેકનિકલ ઈફેક્ટ હોવા છતાં ‘બ્લેક મેઈલ’ બૉક્સ ઑફિસ પર સારો દેખાવ કરી ન શકી. કદાચ એ સમય કરતાં આગળ હતી. ગીતોનાં દિગ્દર્શનમાં વિજય આનંદની માસ્ટરી હતી. 30 વાર ‘ગાઈડ’ જોઈ ચૂકેલા મધુર ભંડારકર કહે છે કે ‘ઓ હસીના’ (તીસરી મંઝિલ), ‘કાંટોં સે ખીંચ કે’ (ગાઈડ), ‘હોઠોં પે ઐસી બાત’ (જ્વેલ થીફ) કે ‘મિલે દો બદન’ (બ્લેક મેઈલ) જેવું સોંગ-પિક્ચરાઈઝેશન મેં કદી જોયું નથી.

વિજય આનંદે સેન્સર બૉર્ડના વડા તરીકે આપી હતી અને એક તબક્કે ઓશોનું શિષ્યપદ પણ સ્વીકાર્યું હતું, પણ જરૂર લાગી ત્યારે એ બન્ને છોડી દેતાં વાર લગાડી નહોતી. તેઓ માનતા કે હોમોસેક્સ્યુઅલિટી જેવા વિષયો પર ફિલ્મ જરૂર બનાવી શકાય, પણ તેને ‘એડલ્ટ’ સર્ટિફિકેટ આપવા ઉપરાંત ‘સ્પેશ્યલ, સ્ટ્રિક્ટલી સુપરવાઈઝ્ડ’ એવા થિયેટર પર જ રજૂ કરવી જોઈએ, કેમ કે આપણા દેશમાં પુખ્ત ન હોય તેવા બાળકો પણ એડલ્ટ ફિલ્મો જોઈ લેતા હોય છે. ઓશોને તેમણે ‘ધર્મનો બિઝનેસ કરનાર અબજોપતિ ફ્રોડ’ કહેલા.

‘ગાઈડ’ 1965માં સિલિઝ થઈ. એની પહેલાં બે જ વર્ષે 1963માં નાણાવટી કેસ પર બનેલી ‘યે રાસ્તે હૈં પ્યાર કે’ પરિણીત સ્ત્રીના લગ્નબાહ્ય પ્રેમની વાર્તા લઈને આવેલી. દર્શકોએ પ્રેમીને દુષ્ટ ગણ્યો હતો ને પતિએ પોઈન્ટ બ્લેન્ક રેન્જથી નિ:શસ્ત્ર પ્રેમીની હત્યા કરી છતાં તેને નિર્દોષ માન્યો હતો. પછીના વર્ષે ‘સંગમ’ આવી, જેમાં પ્રેમીએ આત્મહત્યા કરી. લોકોને ગમ્યું. પતિ ઈર્ષાથી ગાંડો થાય એ ક્ષમ્ય છે પણ લગ્નસંસ્થા પર આક્રમણ કરનાર ‘બીજો પુરુષ’ તો મોતને જ લાયક છે. એ જ ગાળામાં બનેલી ‘દિલ એક મંદિર’માં પણ નાયિકાને ભૂતકાળના સંબંધના આળમાંથી મુક્ત કરવા પ્રેમીનું મૃત્યુ જરૂરી બન્યું હતું. 1963ની ‘ગુમરાહ’માં પત્ની, પોતાના પર જાસૂસી કરતા પતિને પગે પડે એ જોઈ પ્રેક્ષકો ખુશ થયેલા. પુરુષ પતિને પત્નીને ઠેકાણે લાવવા માટે બધું જ કરવાનો અધિકાર હતો.

ત્રીજું પાત્ર મરી જાય અને દંપતી પ્રેમથી જીવે – 60ના દાયકાનો અતિશય પિતૃસત્તાક પ્રેક્ષકસમાજ આ જ ઈચ્છતો. પતિનો પક્ષ લેતી અને પતિનું આધિપત્ય દર્શાવતી ફિલ્મો જ ચાલતી. ‘બીજો પુરુષ’ હંમેશાં દુષ્ટ લેખાતો. પ્રેમિકા અન્યને પરણે પછી પ્રેમી ‘બીજો પુરુષ’ જ ગણાય અને એ ગમે તેટલો સારો હોય, અદૃશ્ય થઈ જવા કે મરવા સિવાય કોઈ માર્ગ તેને માટે હોય જ નહીં. ફિલ્મસર્જકો આ માનસિકતાને અનુરૂપ ફિલ્મો જ બનાવતા – કમાણીનો સવાલ હતો. 

પણ ‘ગાઈડ’ અલગ હતી. દેવ આનંદને જોખમ ઉઠાવવાનું ગમતું. એને આ જટિલ અને પ્રતિબંધિત વિષય પસંદ પડી ગયો. પણ ‘ગાઈડ’ની સફળતાનું ખરું શ્રેય વિજય આનંદની પટકથા અને દિગ્દર્શનને જ મળે. અજાણ્યાં, પ્રતિબંધિત પાણી એમણે ખેડી બતાવ્યાં.

પ્રેમી રાજુ પહેલા તો એની મા, કાકા અને ગામ તરફથી બહિષ્કૃત થયો, પછીથી રોઝીએ એની બનાવટ પકડી પાડી અને એને છોડી દીધો એ ખરું – પણ રાજુનું પાત્ર વિલન બન્યું નહીં, ઊલટું એક ભૂતપૂર્વ દેવદાસી અને ઉપેક્ષિત પત્નીને મદદ કરતું મૈત્રીપૂર્ણ છતાં નિર્બળતાઓ ધરાવતું પ્રતીત થયું. પટકથા અને દિગ્દર્શનની જ એ કમાલ હતી પ્રેક્ષકોએ તેને સજાપાત્ર ગણવાને બદલે તેના પ્રત્યે સમસંવેદન અનુભવ્યું.

વિજય આનંદે પતિ માર્કોને પણ વિલન ચીતર્યો નથી, પણ એની જડતા અને ઉપેક્ષા રોઝીને ચેનથી જીવવા દેતી નહોતી એ અસરકારક રીતે બતાવ્યું છે. એ વખતે ‘બીજો પુરુષ’ એટલે કે રાજુ ગાઈડ રોઝીના કરમાયેલા મનને નવો પ્રાણ આપે છે. વિજય આનંદે કાળજીપૂર્વક એ વાતાવરણ તૈયાર કર્યું છે કે પ્રેક્ષક પ્રેમીને નહીં, પતિને નકારે. રોઝી આત્મહત્યાનો પ્રયાસ કરે છે ત્યારે રાજુ એને જે કહે છે તે વિજય આનંદના શબ્દો છે. માર્કો રોઝીને આત્મહત્યાના પ્રયાસની ઝાટકણી કાઢે છે. માર્કો અને રોઝી વચ્ચે શરીર કે મનની કોઈ નિકટતા નથી, પણ માર્કો એને કાબૂમાં રાખવા માગે છે, એના નૃત્યના શોખ પર પ્રતિબંધ મૂકે છે અને પાછી એને ત્રાસદાયક ગણે છે. રાજુને કહે પણ છે કે તું પરણ્યો નથી એ તારું સદ્દભાગ્ય છે. સંશોધન પાછળ ગાંડા માર્કોને માટે રોઝી માત્ર સામાજિક સ્વીકૃતિ આપતું લેબલ છે. સામે રોઝી પણ માર્કો સાથે પોતાના દેવદાસી તરીકેના અતીતથી છૂટવા માટે જ પરણી છે. આમ ફિલ્મમાં આ લગ્નની અર્થહીનતા પ્રતીતિજનક બની છે.

વિજય આનંદના ગરવા અને સમજપૂર્વકના દિગ્દર્શન અને પટકથાલેખનને પરિણામે પ્રેક્ષકો બહુ સહજ રીતે જૂની માનસિકતામાંથી બહાર આવી ગયા હતા. જો કે નારાજ થનારા રુઢિચુસ્તો પણ ઓછા નહોતા, પણ તેમને સમજાયું હતું કે માર્કો જરા ઓછો વર્કાહૉલિક ને જડ હોત અને રોઝી જરા વધારે ધીરજવાળી હોત તો પણ બંનેનાં લગ્ન ટકવાની શક્યતા ઓછી જ હતી, કેમ કે બન્નેને બાંધે કે સાંધે એવું કશું હતું જ નહીં.

ફિલ્મના ઉત્તરાર્ધનો અલગ મહિમા છે. તેને માટે જુદો લેખ જોઈએ, પણ આ શાંત, અનોખા અને પ્રતિભાશાળી ફિલ્મસર્જકને વધારે ઓળખવાની જરૂર છે એ નક્કી.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 22 જાન્યુઆરી 2023

Relevant Articles of Constitution:

50. Separation of judiciary from executive.—The State shall take steps to separate the judiciary from the executive in the public services of the State.

74. Council of Ministers to aid and advise President.—1 [(1) There shall be a Council of Ministers with the Prime Minister at the head to aid and advise the President who shall, in the exercise of his functions, act in accordance with such advice:] 2 [Provided that the President may require the Council of Ministers to reconsider such advice, either generally or otherwise, and the President shall act in accordance with the advice tendered after such reconsideration.] 

124. 2) Every Judge of the Supreme Court shall be appointed by the President by warrant under his hand and seal after consultation with such of the Judges of the Supreme Court and of the High Courts in the States as the President may deem necessary for the purpose and shall hold office until he attains the age of sixty five years: Provided that in the case of appointment of a Judge other than the chief Justice, the chief Justice of India shall always be consulted:

(a) a Judge may, by writing under his hand addressed to the President, resign his office;

(b) a Judge may be removed from his office in the manner provided in clause ( 4 )

144. Civil and judicial authorities to act in aid of the Supreme Court.—All authorities, civil and judicial, in the territory of India shall act in aid of the Supreme Court.

148. Comptroller and Auditor-General of India.—(1) There shall be a Comptroller and Auditor-General of India who shall be appointed by the President by warrant under his hand and seal and shall only be removed from office in like manner and on the like grounds as a Judge of the Supreme Court. 

217. Appointment and conditions of the office of a Judge of a High Court.—( (1) Every Judge of a High Court shall be appointed by the President by warrant under his hand and seal after consultation with the Chief Justice of India, the Governor of the State, and, in the case of appointment of a Judge other than the chief Justice, the chief Justice of the High court, and shall hold office, in the case of an additional or acting Judge, as provided in Article 224, and in any other case, until he attains the age of sixty two years Provided that:

(a) a Judge may, by writing under his hand addressed to the President, resign his office.

(b) a Judge may be removed from his office by the President in the manner provided in clause ( 4 ) of Article 124 for the removal of a Judge of the Supreme Court.

(c) the office of a Judge shall be vacated by his being appointed by the President to be a Judge of the Supreme Court or by his being transferred by the President to any other High Court within the territory of India.

324. Superintendence, direction and control of elections to be vested in an Election Commission (2) The Election Commission shall consist of the Chief Election Commissioner and such number of other Election Commissioners, if any, as the President may from time to time fix and the appointment of the Chief Election Commissioner and other Election Commissioners shall, subject to the provisions of any law made in that behalf by Parliament, be made by the President. 

How are judges to the higher judiciary appointed today?

 2^nd Judges Case: Collegium: Supreme Court Advocates-on-Record Assn. v. Union of India, (1993) 4 SCC 441 

 How judges were appointed from 1950-60?

Between January 1950 and November 1959, 19 Judges appointed to SC were appointed on the recommendation of CJI and 210 out of 211 High Court Judges were appointed with consent and concurrence of CJI.[“Before memory Fades…..”An Autobiography of Fali S. Nariman (Pages 390 – 391)]

Events preceding 2^nd Judges case:

 A.            Important Judgements against the then Government during late 1960s-early 1980s:

1.         Golak Nath v. State of Punjab, AIR 1967 SC 1643 (17^th Amendment was challenged).

2.         Madhav Rao Scindia v. Union of India, (1971) 1 SCC 85 (26^th Amendment)

3.         Kesavananda Bharati v. State of Kerala, (1973) 4 SCC 225 (Basic Structure Doctrine)

4.         Indira Nehru Gandhi v. Raj Narain, AIR 1975 SC 2299 (39^th Amendment)

5.         ADM, Jabalpur v. Shivakant Shukla, (1976) 2 SCC 521  (Decensing Judgment of      H.R. Khanna). Majority Judgment is overruled in case of K.S. Puttaswamy V/s Union of India reported in  (2017) 10 SCC 1.

6.         Union of India v. Sankalchand Sheth – AIR 1977 SC 2328 – Transfer of Gujarat High   

            Court Judge to Andhra Pradesh High Court during emergency. 

7.         Minerva Mills Ltd. v. Union of India, (1980) 3 SCC 625 (Clause 4 and 5 of 42^nd

            Amendment).

B.             The most noteworthy change during the Janata regime was that CJI was consulting senior most colleagues about nominees and apprise the government of their views.[ “Judges of the Supreme Court of India” 1950 – 1989 by George H. Gadbois. Jr – Published in 2011 (page 242)]

C.             1.         Union Law Minister’s Letter to all CMs : A letter dated March 18, 1981, addressed by Shri Shiv Shankar, the Law Minister of the Government of India, to the Governor of Punjab and the Chief Ministers of the other States. Requesting to  obtain from all the Additional judges working in the High Court of your State their consent to be appointed as permanent Judges in any other High Court in the country. They could, in addition, be requested to name three High Courts, in order of preference, to which they would prefer to be appointed as permanent Judges; and(b) obtain from persons who have already been or may in the future be proposed by you for initial appointment their consent to be appointed to any other High Court in the country along with a similar preference for three High Courts.

2.         Extension of Additional Judges of Delhi High Court for only 3 months and various issues relating to transfer of several judges. 

This resulted in filing of various Petitions in various High Courts. All of which were transferred to Supreme Court. 

D.            First Judges Case : SP Gupta v. Union of India 1981 Supp SCC 87- Majority of Judges accepted that the Chief Justice had no primacy. 

That where there is difference of opinion amongst the constitutional functionaries in regard to appointment of a Judge in a High Court, the opinion of none of the constitutional functionaries is entitled to primacy but after considering the opinion of each of the constitutional functionaries and giving it due weight , the Central Government is entitled to come to its own decision as to which opinion it should accept in deciding whether or not to appoint the particular person as a Judge. So also where a Judge of the Supreme Court is to be appointed, the Chief Justice of India is required to be consulted, but again it is not concurrence but only consultation and the Central Government is not bound to act in accordance with the opinion of the Chief Judge of India through it is entitled to great weight as the opinion of the head of the Indian Judiciary. The ultimate power of appointment rests with the Central Government and that is in accord with the constitutional practice prevailing in all democratic countries.

         However, Majority also said :

         But even with this provision, we do not think that the safeguard is adequate because it is left to the Central Government to select any one or more of the Judges of the Supreme Court and of the High Courts for the purpose of consultation. We would rather suggest that there must be a collegium to make recommendation to the President in regard to appointment of a Supreme Court or High Court Judge. The recommending authority should be more broad based and there should be consultation with wider interests. If the collegium is composed of persons who are expected to have knowledge of the persons who may be fit for appointment on the Bench and of qualities required for appointment and this last requirement is absolutely essential – it would go a long way towards securing the right kind of Judges, who would be truly independent in the sense we have indicated above and who would invest the judicial process with significance and meaning for the deprived and exploited section of humanity. 

E.      “When Justice P.N. Bhagwati, who delivered the majority judgement in the First Judge Case, became chief justice of India in July 1985 (the next seniormost judge in the Supreme Court being invariably appointed chief justice of India), his recommendation of names of judges to be appointed in the highest court (and in high courts) was not accepted by the GOI. The government relied on his own (Bhagwati’s) majority judgment in the First Judges Case! At the end of his tenure, Chief Justice Bhagwati chafed quite a bit at the government’s refusal to accept the names proposed by him – names that were otherwise deserving.” –    [Before Memory Fades… – An Autobiography of Fali S. Nariman (Pages 395)]

–     Second Judges Case – (1993) 4 SCC 441 : Questions posed by Justice S. Ratnavel Pandian.

1.“Solomon’s throne was supported by lions on both sides; let them be lions, but yet lions under the throne; being circumspect that they do not check or oppose any points of sovereignty.”

2. In terms of the above Biblical apologue in the Old Testament as coined by Francis Bacon in his ‘Essay of Judicature’, the vital questions which are of great constitutional significance affecting the Indian judicial system that are posed for deep consideration can be figuratively formulated thus:

(1) Whether the present day “Solomon’s throne” (symbolizing the majesty of our justice system) is fully supported by the “Lions” (symbolizing the legislature and executive) on both sides?

(2) Whether the “Lions” are still under the “throne”?

(3) Whether the “Lions” are circumspected from checking or opposing any of the points of sovereignty of the judiciary (i.e. judicial sovereignty)?

(4) Whether it is for the “Lions” to pronounce the name of “Solomon” and his successor to occupy the throne?

(5) Whether “Solomon” has any right of proposing any celebrated structural reform to his “House” (symbolizing the judicial structure) or is it for the “Lions” to make such a proposal to “Solomon’s House” without reference to Solomon?

(6) Is it for the “Lions” to make any alteration to the structure of the Imperial State of “Solomon’s House” and propose sweeping reforms whether constitution and composition of a “Kingdom of Solomon” — even without reference to “Solomon” or even inexcusably ignoring any suggestion of “Solomon”?

(7) Whether under the present scheme and procedure prescribed and followed, “Solomon” is made to sit on the chair of handicapped sub-silentio instead of his own “throne”? 

Majority Judgment : Collegium System was introduced. The word “Consultation” in Article 124 (2) and 217 (1) was interpreted as “concurrence”.

Third Judges Case 1998 – Presidential Reference (Under Article 143) – (1998) 7 SCC 739 – Special Reference No. 1 of 1998. 

The 2^nd Judges case was clarified. For appointment of Supreme Court Judges collegium was is to consist of first 5 Judges of SC and for High Court Judges it is to consist of first 3 Judges of SC. 

44. The questions posed by the Reference are now answered, but we should emphasise that the answers should be read in conjunction with the body of this opinion:

1.     The expression “consultation with the Chief Justice of India” in Articles 217(1) and 222(1) of the Constitution of India requires consultation with a plurality of Judges in the formation of the opinion of the Chief Justice of India. The sole individual opinion of the Chief Justice of India does not constitute “consultation” within the meaning of the said articles.

2. The transfer of puisne Judges is judicially reviewable only to this extent: that the recommendation that has been made by the Chief Justice of India in this behalf has not been made in consultation with the four seniormost puisne Judges of the Supreme Court and/or that the views of the Chief Justice of the High Court from which the transfer is to be effected and of the Chief Justice of the High Court to which the transfer is to be effected have not been obtained.

3. The Chief Justice of India must make a recommendation to appoint a Judge of the Supreme Court and to transfer the Chief Justice or puisne Judge of the High Court in consultation with the four seniormost puisne Judges of the Supreme Court. Insofar as an appointment to the High Court is concerned, the recommendation must be made in consultation with the two seniormost puisne Judges of the Supreme Court.

4. The Chief Justice of India is not entitled to act solely in his individual capacity, without consultation with other Judges of the Supreme Court, in respect of materials and information conveyed by the Government of India for non-appointment of a Judge recommended for appointment.

5.  The requirement of consultation by the Chief Justice of India with his colleagues who are likely to be conversant with the affairs of the High Court concerned does not refer only to those Judges who have that High Court as a parent High Court. It does not exclude Judges who have occupied the office of a Judge or Chief Justice of that High Court on transfer. 

–          Forth Judges Case – NJAC Case. (99^th Amendment) struck down as violative of Basic Structure – Collegium continues. SCAoRA. v. UOI, (2016) 5 SCC 1. 

Previous attempts to set up Judicial Commission:

1990: 67th Constitutional Amendment could not be passed. Bill lapsed.

1997: 82nd Constitutional Amendment could not be passed.

2003: A commission was set up under the Chairmanship of CJ Venkatchalaiah (Retired) which suggested setting up of 5 member Commission.

Some glaring provisions showing unworkability of NJAC provisions. 

1.     Members of the Commissioner were to be 6 – even number with no provision in case of tie. 

2.     In the Commission consisted of CJI, 2 senior Judges, Union Law Minister and 2 “Eminent Persons”. “No definition of Eminent Persons given”.

3.     Veto power to 2 members.

4.     NJAC to suggest the Senior most judge as CJI if he is otherwise “fit”. No standards were given for fitness.

5.     For High Court Judges, CJ and 2 Senior Judges could nominate and NJAC could also nominate and the provision was to take opinion of the Governor and CM of the State. However, what if the opinion of Governor and CM were contradictory.

6.     Rule making power was given to NJAC. Rules were to be laid before the Parliament and Parliament could suggest amendments.

Dr. Ambedkar in Constituent Assembly on the provisions for appointment of higher judiciary:

“There can be no difference of opinion in the House that our judiciary must both be independent of the executive and must also be competent in itself….. It seems to me, in the circumstances in which we live today, where the sense of responsibility has not grown to the same extent to which we find it in the United States, it would be dangerous to leave the appointments to be made by the President, without any kind of reservation or limitation, that is to say, merely on the advice of the executive of the day. Similarly, it seems to me that to make every appointment which the executive wishes to make subject to the concurrence of the Legislature is also not a very suitable provision. Apart from its being cumbrous, it also involves the possibility of the appointment being influenced by political pressure and political considerations. The draft article, therefore, steers a middle course. It does not make the President the supreme and the absolute authority in the matter of making appointments. It does not also import the influence of the Legislature. The provision in the article is that there should be consultation of persons who are ex hypothesi, well qualified to give proper advice in matters of this sort, and my judgment is that this sort of provision may be regarded as sufficient for the moment.

With regard to the question of the concurrence of the Chief Justice, it seems to me that those who advocate that proposition seem to rely implicitly both on the impartiality of the Chief Justice and the soundness of his judgment. I personally feel no doubt that the Chief Justice is a very eminent person. But after all, the Chief Justice is a man with all the failings, all the sentiments and all the prejudices which we as common people have; and I think, to allow the Chief Justice practically a veto upon the appointment of Judges is really to transfer the authority to the Chief Justice which we are not prepared to vest in the President or the Government of the day. I therefore, think that that is also a dangerous proposition.”

Dr Rajendra Prasad in his speech, as President of the Constituent Assembly while moving for adoption of the Constitution of India observed as under:

“Many things which cannot be written in a Constitution are done by conventions. Let me hope that we shall show those capacities and develop those conventions.”

Appointment procedure in other Countries:

UK; Before 2006 the appointment was made by Crown. After the 2006, Judicial Commission of 16 member makes appointments. These includes 5 from judiciary, 2 professionals 1 Tribunal Judge and there is a provision also including Professors. 

USA : The President nominates and Senate confirms. 

Malaysia : 9 Member commission. 1 from the Academic Field.

Israel : Judges are selected by Judicial Selection Committee  composed of 9 member. (Chairman), another cabinet minister, SC of Supreme Court, 2 other Judges of SC, 2 members of Knesset and 2 representative Israel Bar Association.

Other Countries:

Pakistan: Judicial Commission

France, Italy, Nigeria, Sri Lanka : Council

Bangladesh: President

Australia, Canada, New Zealand: Governor General

Kenya : Judicial Service Commission.

South Africa : Judicial Service Commission (recently they have come out The Criteria And Guidelines Used By The Judicial Service Commission When Considering Candidates For Judicial Appointment) of 25 members) 

Criticism levelled against Collegium :

1.     No provision in Constitution. 2. Nepotism 3. Favouritism 4. Collegium becomes Imperium in Impirio. 5.No provision for checks and Balance by other organs. 6. CJI recently said that today’s HC judges composition reflects situation of 30 years ago. ToI editorial dt. 10.1.2023 criticises collegium for its indifference to the changing social composition with more women and SCs and OBCs enrolling for Law Courses.  

Justice J.S.Verma on his own Judgment :

A.        My “Second Judges” case only formalizes the existing practice and the convention right from the time of Nehru. So, what I have said in the judgment is formalizing the convention which was being practiced right from the beginning and that is how the appointment process under Articles 217 and 124 was understood. All these arguments are theoretical. None of them is consistent with the earlier practice, which I was involved in the appointments from 1978 to 1998. Even before my judgment, when I was in the High Court, this was the practice that was followed and the executive never made an appointment without the consent of the Chief Justice. My judgment says that the issue of non-appointment on the ground of antecedents is with the executive, and if the executive doesn’t choose to act, the judiciary cannot be blamed for the same.

B.         Justice J.S.Verma in an interview in Front Line dt.10.10.1998

“My 1993 judgement, which holds the field, was very much misunderstood and misused. It was in that context I said the working of the judgment now for some time is raising serious questions, which cannot be called unreasonable. Therefore, some kind of rethink is required. My judgement says the appointment process of High Court and Supreme Court Judges is basically a joint or participatory exercise between the executive and the judiciary, both taking part in it.

Broadly, there are two distinct areas. One is the area of legal acumen of the candidates to adjudge their suitability and the other is their antecedents. It is the judiciary, that is, the Chief Justice of India and his colleagues or, in the case of the High Courts, the Chief Justice of the High Court and his colleagues (who) are the best persons to adjudge the legal acumen. Their voice should be predominant. So far as the antecedents are concerned, the executive is better placed than the judiciary to know the antecedents of candidates. Therefore, my judgement said that in the area of legal acumen the judiciary’s opinion should be dominant and in the area of antecedents the executive’s opinion should be dominant. Together, the two should function to find out the most suitable (candidates) available for appointment.” 

C.        Fali Nariman who successfully argued Second Judges Case devoted a chapter in his Autobiography by the title “A Case I won – But which I would have preferred to lost. However, in an interview on 7/1/2023 described collegium system as a “lesser evil better than NJAC”. https://youtu.be/Yt8hQdvHIis

“Ultimately irrespective of the system in place, it is the honesty of the purpose and the honesty of the human agency that is going to decide.” 

Paul Freund once said “the Court should never be influenced by the weather of the day but inevitably they will be influenced by the climate of the era,”

* For vacancy position kindly see the website –  doj.gov.in

            Courts            Sanctioned Strength Working Strength     Vacancies

            SC                   34                                27                                7

            HC                  1108                            778                              330

e.mail : amarbhatt@yahoo.com 

The link of the talk Amarbhai gave on 12 January 2023 in Ahmedabad

પ્રેમ શરીર દ્વારા પ્રગટે તો જાતીયતા થઈ જાય, મન દ્વારા પ્રગટે તો પ્રેમ અને આત્મા દ્વારા પ્રગટે તો પ્રાર્થના બની જાય; પણ પ્રેમ આ ત્રણેને પણ ઓળંગી જાય ત્યારે જે ચોથી અવસ્થા આવે છે તે ભર્યા ભર્યા સૂનકારની સ્થિતિ છે. ત્યાં બધું જ અદૃશ્ય થઈ જાય છે 

— ઓશો

‘સમગ્ર માનવજાતમાં સંભવત: હું એકલો એવો માનવી છું જે અઢળક પ્રેમ પામ્યો છે, અત્યંત ધિક્કારનો ભોગ બન્યો છે અને અનંત ગેરસમજનો શિકાર બન્યો છે.’ એકથી વધારે વાર આ વાક્ય ન વાંચીએ તો પણ આપણને ખ્યાલ આવી જ જાય કે આ વિધાન ઓશોનું હોવું જોઈએ. 11 ડિસેમ્બરે તેમનો જન્મદિન ગયો અને 19 જાન્યુઆરીએ આવશે તેમની પુણ્યતિથિ.

21 વર્ષની ઉંમરે તેમને સંબોધિ પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી એમ કહેવાય છે. તે પછી 60ના દાયકામાં ભારતભરમાં ઘૂમી એમણે સોશિયાલિઝમ, ગાંધી અને રૂઢિવાદી હિંદુ ધર્મની આલોચના કરી ટીકાઓ વહોરી લીધી. જાતીયતા તરફ ખુલ્લો દૃષ્ટિકોણ રાખવાની હિમાયત કરી એક તરફ પ્રશંસકોનો ને બીજી તરફ વિરોધીઓનો નવો વર્ગ પેદા કર્યો. એ દિવસોમાં તેઓ આચાર્ય રજનીશ તરીકે ઓળખાતા. રજનીશ એટલે ચંદ્ર. તેમના મૂળ નામ ચંદ્રમોહનની એમાં છાયા છે.

1974માં તેમને પુણેમાં આશ્રમ શરૂ કર્યો. વૈભવી જીવન, રૉલ્સ રૉય્ઝનો કાફલો, કિંમતી ઘડિયાળો-પેન-પોષાકો અને આશ્રમની મુક્ત જીવનશૈલીને કારણે ત્યારની મોરારજી સરકારે પુણેનો તેમનો આશ્રમ બંધ કરાવ્યો, તો એમણે અમેરિકાના ઓરેગોનમાં 65 હજાર એકરનું રજનીશપુરમ્‌ શરૂ કર્યું. ત્યાં પણ મોટા વિવાદો સર્જાયા. અમેરિકાની સરકારે તેમની હકાલપટ્ટી કરી. સત્તર દેશોએ તેમને રાખવાની ન પાડી ત્યારે તેઓ ભારત પાછા આવ્યા અને પુણેમાં નવેસરથી બધું શરૂ કર્યું. 70-80ના દાયકામાં તેઓ ‘આચાર્ય’માંથી ‘ભગવાન’ બન્યા અને ત્યાર પછી ‘ઓશો’ નામ ધારણ કર્યું. વિલિયમ જેમ્સના લેટિન શબ્દ ‘ઓશનિક’ પરથી ‘ઓશો’ શબ્દ બન્યો છે, જેનો અર્થ થાય સમુદ્રમાં ઓગળી જવું. તેમના અનુયાયીઓના મતે તેઓ સમુદ્રમાં ઓગળી નથી ગયા, તેમણે સમુદ્રત્વ પ્રાપ્ત કર્યું છે. આ નામ પરથી ઓશો આંદોલન ચાલ્યું હતું.

ઓશોના નામ સાથે આજે પણ થોડાંક આંદોલન, થોડાંક વમળ પેદા થઈ જાય છે. નક્કી નથી કરી શકાતું આપણે તેમની સાથે સંમત છીએ કે અસંમત. ઓશોએ બાળ વયે તેમના નાનાનું મૃત્યુ જોયું હતું. એ પછી તેમણે લખેલું, ‘નાનાના મૃત્યુ સાથે મારી તમામ આસક્તિ મરી ગઈ. ત્યાર પછી હું કોઈ પ્રત્યે કદી આસક્ત થયો નથી.’ તેમના એક શિષ્યે લખ્યું છે કે ઓશો પોતાની હૃદયગુફામાં સાવ એકાકી હતા. પોતાની આસપાસ ભયાનક વંટોળ ઊભો કરી તેની વચ્ચે શાંતિથી રહેવું કદાચ તેમને ગમતું હતું.

કૃષ્ણ, મહાવીર, બુદ્ધ, ઈસુ, તાઓ અને ઝેન તેમના પ્રિય વિષય. તેઓ કહે છે, ‘અસ્તિત્વનું ગહનતમ રહસ્ય કયું? અસ્તિત્વનું ગહનતમ રહસ્ય જિંદગી નથી. પ્રેમ પણ નથી. અસ્તિત્વનું ગહનતમ રહસ્ય છે મૃત્યુ. વિજ્ઞાનીઓ જિંદગીની પાછળ પડ્યા છે, પણ જિંદગી તો એક મહાન રહસ્યનો બહુ નાનો, બહુ ઉપરછલ્લો, ક્ષણભંગુર એવો અંશ છે. જીવન પવનની લહેર જેવું છે – ઊઠે છે, આગળ વધે છે, શમી જાય છે. પ્રેમ જીવન કરતાં થોડો વધારે રહસ્યમય છે કારણ કે તેમાં મૃત્યુની છાયા પણ ભળેલી છે. જેણે મૃત્યુને જાણ્યું નથી તે પ્રેમને જાણી શકે નહીં. જેને મૃત્યુનો ડર હોય તે પ્રેમની ગહનતામાં પ્રવેશી શકે નહીં. કલાનું ફોકસ પ્રેમના રહસ્ય પર છે તેથી તે વિજ્ઞાન કરતાં થોડી આગળ જાય છે. મૃત્યુ અસ્તિત્વની પરમ ઊંચાઈ છે અથવા અંતિમ ગહનતા છે – રહસ્યવાદીનું લક્ષ્ય તેને સમજવાનું છે. તેને ખબર છે કે જો મૃત્યુ સમજાઈ જશે તો પ્રેમ અને જીવન બન્ને સમજાઈ જશે. રહસ્યવાદી મૃત્યુને ચાહે છે, મૃત્યુને જીવે છે. જે ક્ષણેક્ષણે નિ:શેષ થાય છે તે ક્ષણેક્ષણે પરોઢના તાજા ઝાકળબિંદુની જેમ જન્મ છે.’

પરંપરામાત્રનો વિરોધ, વિદ્રોહ અને સેક્સ એ તેમની પ્રિય બાબતો. ‘આજ સુધી આપણે સેક્સ શબ્દનું ઉચ્ચારણ પણ ભયભીત થઈને, આજુબાજુ જોઈ લઈને કરીએ છીએ. એને એવી રીતે છુપાવી રાખીએ છીએ, જાણે એ છે જ નહીં. ક્યારેક ગાળો આપીએ છીએ, ક્યારેક નફરત કરીએ છીએ. જીવનની સૌથી સુંદર અને સૌથી મહત્ત્વની ઘટનાને વિરુપ, વિકૃત અને વાસનાગ્રસ્ત કરીને જ જંપીએ છીએ.’

‘જો શરીર બનીને રહી જશો તો થોડી પળોનો આનંદ મેળવશો. પ્રેમ બની જાઓ. જ્યારે આલિંગનમાં હો, આલિંગન થઈ જાઓ. ચુંબન બની જાઓ. પોતાને પૂર્ણપણે એ રીતે ભૂલી જાઓ કે કહી શકો કે હવે હું નથી, ફક્ત પ્રેમ છે. હૃદય નથી ધડકતું, પ્રેમ ધડકે છે. રક્ત નથી વહેતું, પ્રેમ વહે છે. સ્પર્શ કરવા હાથ નહીં, પ્રેમ આગળ વધે છે. જો પ્રેમ બની જશો તો શાશ્વત જીવનમાં પ્રવેશ કરવા પામશો. ત્યાર પછી અસ્તિત્વ પ્રાર્થના બની જશે અને આ તમામ ઓગળી જશે ત્યારે ચોથી, એક ભર્યા ભર્યા સૂનકારની સ્થિતિ આવશે, બધું જ અદૃશ્ય થઈ જશે.’ ‘મોટા ભાગનાં લગ્નોમાં પ્રેમ નથી હોતો. ભયથી ફફડતાં બે જણ એકબીજાને વળગ્યાં હોય તેમ પતિપત્ની સાથે જીવતાં હોય છે.’ ‘પ્રેમ એટલે પૂર્ણ સ્વીકૃતિ. અપેક્ષારહિતતા. કશાને બદલવાની ઈચ્છા ન હોય તે પ્રેમ.’

ઓશો નદીના આશક હતા. કહેતા, ‘વહેતા રહેવું એ જ સત્ય છે. તરવું એટલે મથામણ કરવી, પ્રયોજન રાખવું. આ બંનેમાં અહંકાર છે. વહેણ લઈ જાય ત્યાં અવિરોધ વહેવું તે જ જીવન છે.’ ઓશો કવિતાનો જીવ પણ ખરા. મીરાં, ટાગોર, જિબ્રાનનાં અવતરણો તેમની જીભને ટેરવે રમતાં. એક સુંદર વાત તેમણે કહી છે કે પ્રત્યેક પુરુષમાં એક સ્ત્રી વસે છે અને પ્રત્યેક સ્ત્રીમાં એક પુરુષ રહેલો છે. જો પુરુષ પોતાનામાં રહેલી સ્ત્રીનું જતન ન કરે તો તે રાક્ષસ થઈ જાય અને જો સ્ત્રી પોતાનામાં રહેલા પુરુષનું જતન ન કરે તો તે નરી આસક્તિની પૂતળી થઈ જાય.

રૂઢ અર્થમાં તેમને ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક કે આસ્તિક કહી ન શકાય. તેમને નાસ્તિક પણ કહી શકાતા નથી. તેઓ રાગી પણ છે, વિરાગી પણ – કે પછી કશું નથી. આઘાત આપવાની ને ઉખેડી નાખવાની તેમને આદત હતી. તેમનામાં ભારોભાર જિદ અને ઝનૂન પણ હતાં. તેમની શિષ્યા અને રજનીશપુરમ્‌ની કર્તાહર્તા મા આનંદશીલાએ ઓશોને વ્યસની, બાલિશ અને અત્યંત વૈભવમાં રમમાણ વર્ણવ્યા છે. તેમના આશ્રમમાં નિરંકુશ પ્રેમના નામે ગળે ન ઊતરે તેવું ઘણુંબધું ચાલતું તેવું લખ્યું છે. આ પુસ્તકને ખોટું કે એકાંગી કહેનારા પણ ઓછા નથી.

પુણે સ્થિત તેમની સમાધિ પર લખ્યું છે : ‘તેઓ ક્યારે ય જન્મ્યા નહોતા અને તેમનું ક્યારે ય મૃત્યુ પણ નથી થયું. તેઓ ધરતી પર 11 ડિસેમ્બર, 1931થી 19 જાન્યુઆરી, 1990 દરમિયાન આવ્યા હતા.’

સુરેશ દલાલે લખ્યું છે, ‘ઓશો વિશિષ્ટ, વિચિત્ર, વિદ્રોહી અને વિવાદાસ્પદ સન્યાસી હતા. તેમનામાં પદ્ધતિસરનું પાગલપણું હતું. તેમની સામે ફેણ માંડવાની જરૂર નથી. તેમની તરફેણ કરવાની પણ જરૂર નથી. જે ગમે તે લઈ લેવું ને જે ન ગમે તે પડતું મૂકી દેતાં શીખી જવું પડે. જો તે કરતાં ગમાઅણગમાથી પર થઈ જવાય તો ઉત્તમ.’

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 15 જાન્યુઆરી 2023