બાળપણમાં વલ્લભ વિદ્યાનગરમાં ઉછેર દરમ્યાન સૌથી વહાલું કશુંક હોય તો તે અમારી વહાલી રેલે સાયકલ!

અમારા કુટુંબ નું તે એક માત્ર વાહન, વર્ષો સુધી.

રેલે જેન્ટ્સ સાયકલ 22ની. એટલે કે ૨૨ સાઈઝની. તે ૨૦, ૨૨, ૨૪ વગેરે સાઈઝમાં આવે. અમારી ૨૨ની હતી.
તદ્દન નવી લીધેલી. જ્યારે બચુભાઈએ લીધી ત્યારે ઘરમાં ઉત્સવ થયેલો. વેઢમી બનેલી. બસ હવે તો મમ્મીને પણ લેડીઝ સાયકલ ભાડે લાવીને શીખવીશું. ને પછી લેડીઝ સાયકલ પણ ખરીદીશું  જેથી તેને સ્કૂલમાં છેક આણંદ સુધી ચાલતાં જવું ના પડે. 
બચુભાઈ એટલે અમારા પિતાજી. તેમનું હુલામણું નામ બચુભાઈ, એટલે અમે પણ એ જ સાંભળતા ઉછર્યા, તેથી અમે બંને  ભાઈઓ પણ પિતાજીને બચુભાઈ જ કહેતા. અમારા મમ્મી પણ.

અમારી સાયકલમાં સરસ રીતે મેળવેલો  ઘંટડીનો સૂર હતો.  કાળી  ૪નો પંચમ. એકદમ શુદ્ધ સ્વર!
આજે પણ દૂરથી સાંભળું તો કહી દઉં કે આ મારી સાયકલની ઘંટડી વાગી. 
કેટલાક બેટરીથી ચાલતો બેલ મુકાવે, કેટલાક પાસે રબરનો બોલ જેવો હોર્ન હોય.
હજી આજે પણ હું ઓળખી આપું અમારા એ દૂધવાળાનો ભામપુ ભમપુ હોર્ન, વળી ધોબીનો હોર્ન, છાપાવાળની ઘંટડી, અને પેલા ખૂબ જ કાર્યરત ટપાલીની સાયકલની ઘંટડી કેમ ભુલાય? 
કેટલી કેટલી રાહ જોઈ હતી તેની સાયકલની. તે આગળના બિલ્ડીંગમાં ટપાલ આપવા ઉપર ગયો છે તે તેની સાયકલ અને તેની ઘંટડી પરથી જાણતા!

સામાન્ય સાયકલની સીટ જરા સાદી અને કડક હોય. દસ રૂપિયા વધારે ખર્ચો તો પોચી ગાદી વળી સીટ. વળી, દોસ્તોમાં માન વધે! 
વળી વધુ ખર્ચો તો ગવર્નર આગળ બાળકને બેસવાની બાસ્કેટ પણ મળે, નહીં તો બાળક આગળના વચ્ચેના સળિયા ઉપર ગવર્નર  પકડીને  બેસે. 
જો કે પ્રેમી પંખીડા આ આગળના સળિયાનો લાભ લે. પ્રેમિકાને આગળ સળિયા પર બેસાડે. સામાજિક રીતે બહુ સારું ના ગણાય છતાં તેમ કરે.

અમારી સાયકલનો એક પ્રોબ્લેમ એ હતો કે તેની ચેન ઊતરી જતી, વારંવાર. તેને વારે ઘડીયે પછી ચઢાવવી પડે. હાથ ગંદા થાય. 
એક અશ્વિન બાંડિયો હતો, તેની સાયકલને ફૂલ ચૈન કવર હતું. તેથી ચેઇન બગડે નહિ. "ફૂલ ચૈન કવર થોડું મોંઘુ પડે ", એમ બચુભાઈ કહેતા.

મારી સાયકલની સૌથી અગત્યની ગમતી અને યાદ હોય તેવી બાબત તો તેનું  પાછળનું કેરિયર. 
આ કેરિયર એટલે ગૃહિણીને આદરપૂર્વક સાયકલ પર પેસેન્જર તરીકે બેસાડવાનું સિંહાસન!
થોડું મોટું બાળક હોય તો તે આગળ કહ્યું તેમ પેલા આગળના બાર ઉપર બેસે. અને બહુ નાનું બાળક કેરિયર પર બેઠેલી ગૃહિણીના ખોળામાં સુરક્ષિત!
આ લ્યો રવિવારની બપોર! અને આખું કુટુંબ સાયકલ પર બેસીને વલ્લભ વિદ્યાનગરથી ત્રણ કિલોમીટર દૂર આણંદ ચાલ્યું!  
થોડી મોજ, થોડી ખરીદી, અને જવ્વલે ગોપાલ ટોકીઝમાં એક પીકચર જોઈ સાંજે અંધારા પછી પાછાં.

અરે, હું એ તો ભૂલી ગયો, પેલો ડાયનેમો!  એક નાની બાટલી જેવો લાગતો. તે પાછળના ટાયરને લીધે ગોળ ગોળ ફરે ઇલેકટ્રીસિટી પેદા કરે. 
તેનો વાયર આગળની સરસ સફેદ લાઈટ અને પાછળની લાલ લાઈટ પણ કરે.  
રાત્રે જ્યારે અંધારું હોય ત્યારે પાછળથી આવતાં વાહનને પાછલી લાઈટ દેખાય અને આગળ સહેજ પ્રકાશ આપે ખાસ નહિ.
 તો પણ રાત્રે એ લાઈટ બહુ ગમતી.

અમારી સાયકલ એટલે … ઘરના એક વ્યક્તિ જેટલી જ વહાલી અને અગત્યની!

પણ કોક કોક વાર પંચર પડે ત્યારે કંટાળો આવે. જાતે હાથથી દોરીને છેક ગણેશ સાયકલ સ્ટોરે લઇ જવી પડે, નાના બજાર સુધી. 
પચાસ પૈસા થાય રિપેર કરવાના, અને તે પણ પેલો ટેણિયો બીઝી ના હોય તો. નહિ તો રૂપિયો લે અને કલાક બેસાડી રાખે અને પછી જ કરે.
ટાયરમાં હવા ચેક કરવી અને ભરવી એ રોજનો ક્રમ. અને કટકટ. ઘરમાં અમે બંને ભાઈને એમ હોય કે બીજો હવા પૂરી આવે, કારણ કે જો બહુ ઓછી હવા હોય તો હવા પુરાવવા ચાલતા જવું પડે છેક ગણેશ સાયકલ સ્ટોરે. 
કેટલાકને ઘરે હાથ પમ્પ હોય, અમારી પાસે ન હતો.

હજી યાદ છે પેલું કેરિયર. કેટલું ઉપયોગી હતું! ગેસનો બાટલો, ઘઉંના કોથળા, સ્કૂલની ચોપડીઓ, પેપરની પસ્તી, ઘઉં દળવા ઘંટી સુધી સાયકલના આ કેરિયર પર જ લઇ જતો. કેટલીયે વાર મિત્રો તે કેરિયર પર બેઠેલા. ડબલ સવારી! 
માત્ર ૨ ફૂટ બાય પોણો ફૂટનું કેરિયર મારી આજની ટોયોટાની ડીકી (ટ્રન્ક) કરતાં વધારે ઉપયોગી હતું.

એ સાયકલને લીધે રોજ સરસ કસરત થતી. કદી પેટ્રોલના ભાવની ચિંતા કે કલ્પના ન હતી.
અને હા, સૌથી મઝા દશેરાને દિવસે સરસ હાર, કંકુ ચોખા ચઢાવતા, અને નાળિયેર ફોડતા આ અમારી સાયકલને બિરદાવતા અને આશિષ માંગતા. 
એ સાયકલ અમારું બોઇંગ ૭૪૭ હતું!

તું ક્યાં છે મારા  બાળપણની એક માત્ર ભૌતિક નિશાની? મારી વહાલી સાયકલ?

(લોસ એન્જલ્સ)

—

e.mail : vijaybhatt01@gmail.com

આ લેખની સાથે એક તસ્વીર છે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ અમેરિકાના ૩૩મા રાષ્ટ્રપ્રમુખ હેન્રી એસ. ટ્રૂમેનની એ તસ્વીર છે. એ તસ્વીરમાં એક ખાસ વાત છે, પણ એની વાત કરીએ તે પહેલાં થોડીક વાત પ્રમુખ સાહેબની. ૬૮ વર્ષના હેન્રી ટ્રૂમેન, ૧૯૪૫થી ૧૯૫૩ વચ્ચે અમેરિકાના પ્રમુખ હતા. ભારત દેશ આ સમયગાળા વચ્ચે આઝાદ થયો હતો. હિટલરના પાગલપનથી શરૂ થયેલા દ્વિતીય મહાયુદ્ધના અંતિમ ચરણમાં તે અમેરિકાને સફળતાપૂર્વક બહાર લાવ્યા હતા, અને તેમણે અમેરિકાને સોવિયત સંઘ સાથે શીત યુદ્ધમાં સરકતું પણ જોયું હતું.

મિસૌરીના ગ્રામીણ ઇલાકામાં ખેડૂત પરિવારમાં જન્મેલા ટ્રૂમેન બિઝનેસ સ્કૂલમાં ભણ્યા હતા અને લો કોલેજ પૂરી કર્યા વગર ઊઠી ગયા હતા, અને પ્રાદેશિક કોર્ટના જજની ચૂંટણી જીત્યા હતા. ત્યાંથી તેમની ઈમાનદારી અને કાર્યક્ષમતા માટે મશહૂર હતા. ૧૯૩૪માં તે યુ.એસ. સેનેટમાં ચૂંટાયા હતા. દ્વિતીય મહાયુદ્ધ દરમિયાન, ૧૯૪૦માં, અમેરિકન સૈન્યમાં ભ્રષ્ટાચાર અને બિનકાર્યક્ષમતાના આરોપોની તપાસ કરવાની સેનેટ કમિટીના એ વડા બન્યા હતા. તેનાથી તેમને રાષ્ટ્રીય સ્તરે નામના મળી હતી. ૧૯૪૪માં તે પ્રમુખ ફ્રેન્કલિન ડી. રુઝવેલ્ટના નાયબ પ્રમુખ બન્યા હતા. ત્રણ મહિનામાં અચાનક રુઝવેલ્ટનું અવસાન થયું તો ટ્રૂમેને સત્તાની કમાન સંભાળી હતી.

ટ્રૂમેને અત્યંત ઉત્સાહથી તેમનું કામ શરૂ કર્યું હતું. તેમણે હિટલરના જર્મનીને બિનશરતી સમપર્ણ કરવા ફરજ પાડી હતી. જાપાન ત્યારે ગાંઠતું ન હતું. ટ્રૂમેને જાપાનને ચેતવ્યું હતું. ટ્રૂમેનના સલાહકારોને ચિંતા હતી કે જાપાન પર આક્રમણ કરીશું તો ૫,૦૦,૦૦૦ અમેરિકન સૈનિકોનો જીવ જશે. એ અંદાજને ધ્યાનમાં રાખીને ટ્રૂમેને જાપાનના હિરોશીમા અને નાગાસાકી પર અણુબોમ્બ ઝીંકવાની પરવાનગી આપી હતી. એમાં ૧,૦૦,૦૦૦ લોકો માર્યા ગયા હતા. જાપાને હથિયાર નીચે મૂકી દીધાં.

એ અમેરિકાનું સૌથી ઘાતકી અને વિવાદાસ્પદ કૃત્ય હતું, ટ્રૂમેને તેના બચાવમાં ત્યારે કહ્યું હતું, "યુદ્ધની લાંબી યાતનાને ટૂંકાવવા માટે અને લાખો અમેરિકનોનો જીવ બચાવવા એ જરૂરી હતું. જાપાનની યુદ્ધ કરવાની ક્ષમતા ખતમ ન થાય ત્યાં સુધી અમે એ કદમ ભરતા રહીશું." તેમણે આવા ઘણા સાહસિક નિર્ણયો કાર્ય હતા. જેમ કે સામ્યવાદને ખતમ કરવા તેમણે અનેક રાજકીય અને આર્થિક પગલાં ભર્યા હતાં, જેના કારણે તે યુરોપથી આગળ વધી શક્યો ન હતો. સામ્યવાદને અટકવવા માટે જ તેમણે કોરિયન યુદ્ધ શરૂ કર્યું હતું.

ટ્રૂમેન રાજકારણમાંથી નિવૃત્ત થઈને તેમના વતન મિસૌરીમાં સ્થાયી થયા હતા. તેમની ગણના એક એવા રાષ્ટ્રપ્રમુખ તરીકે થાય છે, જે શૂન્યમાંથી શિખર પર પહોંચ્યા હતા. એ અમેરિકાના સૌથી નાજુક દૌરમાં રાષ્ટ્રપ્રમુખ બન્યા હતા. તેમના પછી આવેલા તમામ પ્રમુખો પોતાના સાચા-ખોટા કૃત્યોની જવાબદારી ઉઠવવાની ટ્રૂમેનની તૈયારી માટે સરાહના કરતા આવ્યા છે. બીજા કોઈને ખો આપવાને બદલે, ટ્રૂમેન કહેતા હતા – ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર. યસ, આપણે પેલી ખાસ વાત આ કરવાની હતી.

હવે એમની તસ્વીરને ધ્યાનથી જુવો. તસ્વીર વ્હાઈટ હાઉસની છે. ટ્રૂમેન સાહેબ ખુરશીમાં બેસીને કોઈની સાથે વાત કરી રહ્યા છે. તેમના ટેબલ પર જમણી બાજુ એક સાઈન બોર્ડ છે, તેના પર લખ્યું છે – ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર. તેનો અર્થ થાય છે – તમામ નિર્ણયોનું ઉત્તરદાયિત્વ આ ટેબલનું છે. મતલબ કે રાષ્ટ્રપ્રમુખ તરીકે આ ટેબલ પરથી જે કોઈ નિર્ણયો લેવાય છે અને તેનાં દેશ-દુનિયામાં જે કોઈ સારાં-ખોટાં પરિમાણો આવે છે, તેની જવાબદારી માત્રને માત્ર મારી છે.

ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર અંગ્રેજી ભાષાનાં સૌથી લોકપ્રિય વિધાનો પૈકીનું એક વિધાન છે. હેન્રી ટ્રૂમેને તેને તેમના ટેબલ પર સાઈન બોર્ડમાં જડાવીને જગવિખ્યાત બનાવ્યું હતું. મૂળે આ વિધાન, બાવન પત્તાથી રમાતી 'પોકર'ની રમતમાં જે ખેલાડી ડીલર હોય, તેની પાસે 'ડીલર' લખેલું માર્કર હોય, જેને 'બક' કહે છે. આ બક અલગ-અલગ ખેલાડીઓ પાસે ફરતું રહે. જે ખેલાડીને 'ડીલ' ન કરવું હોય, તે આગળના ખેલાડીને બક આપી દે. જેના પરથી રાજકારણમાં કહેવત આવી કે 'પાસ ધ બક.'

આપણે તેને દેશી રમતમાં ખો આપવી કહીએ છે. મોઢેથી બોલીને અથવા ભિલ્લુને માથે કે બરડે અટકીને પાછળથી ખો આપવી તે. તેનો બીજો વ્યવહારિક અર્થ થાય છે, બીજાના માથે જવાબદારી નાખવી અથવા દોષારોપણ કરવું તે. દાખલા તરીકે દિલ્હીમાં ઓક્સિજન ખૂટી ગયો છે તેની જવાબદારી કેન્દ્ર અને રાજ્ય એક બીજા પર નાખે તેને ખો આપી અથવા પાસ ધ બક કહેવાય.

પાસ ધ બક પરથી ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર કહેવત આવી હતી. હેન્રી ટ્રૂમેનના મિત્ર અને મિસૌરી રાજ્યના માર્શલ ફ્રેડ કેન્ફીલે ઓકલાહોમાની જેલના વોર્ડન પાસે ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર લખેલું સાઈન બોર્ડ જોયું હતું. આ વોર્ડન પોકરનો ખેલાડી હતો. કેન્ફીલે વોર્ડનને કહ્યું હતું કે પ્રમુખ ટ્રૂમેન માટે આવું બોર્ડ બને? પેલાએ હા પાડી. ૨ ઓક્ટોબર, ૧૯૪૫ના રોજ પ્રમુખ ટ્રૂમેન માટે આવું બોર્ડ બનાવીને મોકલવામાં આવ્યું હતું. તેના આગળના ભાગે 'ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર' લખવામાં આવ્યું હતું અને પાછળના ભાગે 'આઈ એમ ફ્રોમ મિસૌરી' લખવામાં આવ્યું હતું.

ટ્રૂમેનની રાજકીય કારકિર્દીનું આ સૂત્ર હતું. તે આ વિધાનમાં માનતા હતા. એ સાર્વજનિક કાર્યક્રમોમાં એનો ઉલ્લેખ કરતા હતા. જેમ કે ૧૯૫૨માં નેશનલ વોર કોલેજમાં આપેલા એક વક્તવ્યમાં તેમણે કહ્યું હતું, “ખેલ પૂરો થઇ ગયા પછી એવું કહેવું કે કોચે આમ કરવાની જરૂર હતી અને તેમ કરવાની જરૂર હતી તેવી સૂફિયાણી વાતો કરવી આસાન છે, પણ જે તે સમયે સ્થિતિની માંગ પ્રમાણે જે કરવું પડે તે કરવાનું જ હોય. મારા ટેબલ પર એક સૂત્ર છે કે ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર.” ૧૯૫૩માં, પ્રમુખપદેથી વિદાય લેતી વખતે વક્તવ્યમાં તેમણે કહ્યું હતું, “જે પણ રાષ્ટ્રપ્રમુખ હોય, તેણે ઉત્તરદાયિત્વ સ્વીકારવાનું હોય. એ બીજા કોઈને ખો ના આપી શકે. તેના વતી બીજું કોઈ એ જવાબદારી ન ઉઠાવે.”

સમુદ્રી પરંપરામાં કહેવત છે કે ‘ડૂબતા જહાજ સાથે કપ્તાન પણ ડૂબે.’ નૌસેનામાં કપ્તાન જહાજ છોડીને ભાગી જાય તો તે અપરાધ મનાય છે. એક દેશ હોય, એક જહાજ હોય કે એક કંપની હોય, તેમાં જે પણ થતું હોય તેની જવાબદારી લીડરની હોય છે. એ જવાબદારીથી ભાગી ન શકે અથવા કશું થયું જ નથી તેવો દેખાવ ન કરી શકે. ટીમમાં ઘણા બધા લોકો કામ કરતા હોય, પણ છેવટે તો નૈતિક જવાબદારી લીડરની જ હોય છે. એ ખો ન આપી શકે.

ટૂંકમાં, પૂછવાનું એટલું જ કે ભારતમાં કોરોના વાઈરસની મહામારીમાં આટલા બધા લોકોના જીવ ગયા અને દેશનું અર્થતંત્ર તબાહ થઇ ગયું, તેમાં કોના ટેબલ પર ‘ધ બક સ્ટોપ્સ હીયર’ સાઈન બોર્ડ હશે?

પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 23 મે 2021

આપણી કેટલીક કહેવતો સ્ત્રી વિરુદ્ધ પણ પડી છે. સ્ત્રી જ સ્ત્રીની દુશ્મન છે, બૂધે નાર પાંસરી, રહે તો આપથી ને જાય તો સગા બાપથી … જેવી ઘણી કહેવતો સ્ત્રીની તરફેણ કરતી નથી. દીકરી તો પારકી થાપણ કહેવાય, દીકરી ને ગાય, દોરે ત્યાં જાય … જેવી વાતોમાં પણ દીકરી એક જવાબદારી જ ગણાઈ છે. એ જાણે પારકાનો બોજ છે ને માબાપ તેને બીજા માટે વેંઢારે છે, એવો ધ્વનિ એમાંથી સ્ફુટ થાય છે.  એમાં પણ મુખ્ય વાત છે તેના ઉછેરની. બોજ ગણાયેલી દીકરી પરણે ત્યાં સુધી નરમ અને વિવેકી ગણાઈ છે, પણ પરણે છે પછી તે જાણે બધું છીનવવા જ આવી હોય તેમ સાસરું વર્તવા લાગે છે. સાસરે પગ મૂકે તે પહેલાં, તેને વિષેની ધારણાઓ પહોંચી જાય છે. તે સાસરે આવીને, પતિ બનેલો પુત્ર  છીનવી લેવાની છે એવી ગ્રંથિ જાણ્યે-અજાણ્યે ઘણાં ઘરોમાં ઘર કરી ગયેલી હોય છે.

આશ્ચર્યની વાત એ છે કે એવી ગ્રંથિ જમાઈ માટે કોઈ સેવતું નથી. બાકી, સાચું તો એ છે કે જમાઈ આવીને ઘરની દીકરીને છીનવી જાય છે. પણ, એનો વાંધો કોઈને પડતો નથી, બલકે, દીકરીને વર મળ્યો તેની ખુશી, કુટુંબોમાં છવાયેલી હોય છે. કન્યા સાસરે જઈને પતિને છીનવી લેવાની છે એવો ભય એના પહોંચતાં પહેલાં સાસરે પહોંચે છે, તેવો ભય પિયરને લાગતો નથી. પિયરને એવો સવાલ થતો નથી કે જમાઈ કેવી રીતે ઘરની છોકરીને વટથી લઈ જાય છે? દીકરીના જવાથી એક બહેન, એક નણંદ, એક ફોઈ પિયરમાં ઓછી થાય છે, એ ખોટ કોઈને ખાસ લાગતી નથી. થોડું દુ:ખ થાય છે, પણ પછી બધું સમજાઈ-સચવાઈ જાય છે.

દીકરી પરણીને સાસરે જાય છે એ પહેલાં પિયરમાં સ્થિતિ કેવી હોય છે તે જાણવા જેવું છે. યોગ્ય મુરતિયો શોધવામાં માબાપ ને સગાંસંબંધીઓ થાકી ગયાં હોય છે, ત્યાં માંડ એક ઘર હાથ લાગે છે એટલે જેમ બને તેમ પિયર, કન્યાને વળાવવા તત્પર થઈ ઊઠે છે. પિયરને મુરતિયો હાથથી જાય એ પરવડતું નથી. એટલે જમાઈ ને તેનું કુટુંબ ઉપકાર કરતું હોય તેમ વર્તે છે ને તેમને પિયર અહોભાવથી જોઈ રહે છે. ઘણીવાર તો કન્યાને લાયક વર ન હોય તો પણ સમાધાન કરી લેવાતું હોય છે. વર વધારે પાત્રતા ધરાવતો હોય ને કન્યા ઓછું ભણેલી કે ઓછી રૂપાળી હોય તો તેને પૈસા ટકાથી ખુશ કરીને સાપનો ભારો ઉતારી દેવાતો હોય છે. એવું પણ બને છે કે દીકરી વધારે તેજસ્વી હોય ને સામે મુરતિયો ઓછી પાત્રતા ધરાવતો હોય તો પણ સમાધાન કરી લેવાનું દીકરીને કહેવાતું હોય છે. આવો આવો મુરતિયો પણ ક્યાં છે – જેવું કહીને દીકરીને સમજાવી લેવાતી હોય છે, ત્યારે દીકરી વધારે યોગ્યતા ધરાવે છે એવું કહીને પિયર, પૈસા ટકા મુરતિયા પાસેથી માંગી શકતું નથી. ત્યારે પણ આપવું તો કન્યાપક્ષે જ પડે છે. એવું નથી કે દીકરાને વહુ દરેક વખતે સામે કરી રાખેલી છે. એને ય વહુ મેળવવામાં તકલીફ પડે છે, પણ મોટે ભાગે સ્થિતિ કન્યા પક્ષની જ કફોડી થતી હોય છે. મુરતિયો તો એને જ નથી મળતો. આમાં પરંપરાગત માન્યતા જ કામ કરે છે. માન્યતા એ કે સાપનો ભારો દીકરી જ છે. માન્યતા એ કે એનો જન્મ જ પેટે પથરો આવ્યો-થી થાય છે. અપવાદો હશે, પણ ઘણાં કુટુંબોમાં દીકરી ઇચ્છનીય નથી. જે આગળ જતાં બીજા કુટુંબમાં દીકરીને જ નહીં, દીકરાને પણ જન્મ આપવાની છે એ દીકરી તરીકે જન્મે એવું ઘણાં કુટુંબો નથી ઇચ્છતાં એ કેવી મોટી વિડંબના છે ! યાદ રહે જે કુટુંબોમાં દીકરો જન્મે એ ઉત્સવ ગણાય છે, તેને જન્મ તો કોઇની દીકરી જ આપે છે ને છતાં દીકરી ઉપેક્ષિત છે. આ કોઈ રીતે ક્ષમ્ય નથી.

આમાં એક જ કારણ ભાગ ભજવે છે ને તે એ કે દીકરી પારકે ઘરે જવાની છે. તે જવા રાજી હોય કે ન હોય, કુટુંબ જ તેને પારકે ઘેર વળાવવાની ફિકરમાં હોય છે. તે રહે તે ય મંજૂર નથી ને જાય તેની ય તૈયારી નથી. આ ગૂંચ જ સમસ્યાઓ જન્માવે છે. જે બીજાને જ સોંપવાની છે તેને ઉછેરવાનું ને પરણાવવાનું ઘણાં કુટુંબોને અઘરું લાગે છે. ટૂંકમાં, દીકરી બહુ મોંઘી પડે છે. આ માનસિકતા બદલાય તો દીકરી આવકાર્ય બને. આજે તો એવું બન્યું છે કે ઘરડાં માબાપને દીકરાઓ વૃદ્ધાશ્રમ બતાવે છે ત્યારે દીકરીઓ ઢાલ બનીને ઊભી રહે છે. ઘણાં કુટુંબોમાં માન્યતા બદલાઈ છે ને ત્યાં પુત્રીનો વિકાસ સારી રીતે થતો જોવા પણ મળે છે. જેમણે સમાજ વ્યવસ્થા સ્વીકારી છે તેમણે એ પણ સ્વીકારવું જોઈએ કે દીકરી પરણાવવાની છે ને તે સાસરે જવાની છે. એ ન જવા માંગતી હોય તો પણ આ જ કુટુંબો તેને પરણાવવા આકાશ પાતાળ એક કરતાં હોય છે. આટલું જ્યારે સ્વીકારતાં હોય ત્યારે કુટુંબોએ દીકરી પ્રત્યે બહુ  ભેદભાવ પાળવા જેવો નથી.

આમ થવાના કારણમાં માબાપ અને કુટુંબો છે. બાળક જન્મે ત્યારે તે સ્ત્રી-પુરુષના ભેદથી અજાણ હોય છે. તે મોટું થાય છે તેમ તેમ તેને માબાપ, કુટુંબના વડીલો ભાન કરાવે છે, આ ભાઈ છે, આ બહેન છે, આ કાકા છે, આ કાકી છે … વગેરે. એ સાથે જ ભાઈ જાણે છે કે બહેન કરતાં ભાઈ હોવું વધારે સારું છે કે બહેન સમજવા લાગે છે કે ભાઈ વધારે મહત્ત્વનો છે, કારણ તે અહીં જ રહેવાનો છે ને પોતે પરણીને સાસરે જવાની છે. એને સમજાય છે કે તેણે ઓછાંથી ચલાવતાં શીખવાનું છે. ભણાય તો ભણવાનું છે, જીવાય તો જીવવાનું છે. તેનું મહત્ત્વ ભાઈ પછીના ક્રમે જ છે તે સ્વીકારી લેવાનું છે, ભલે પછી તે ભાઈ પહેલાં આ દુનિયામાં આવી હોય. તેણે સુંદર દેખાવાનું છે, તે પોતાને માટે નહીં, બીજાની નજરમાં આવે એ માટે ને એ સાથે જ તેણે બીજાની નજરથી બચવાનું પણ છે. આવા અનેક ગૂંચવાડામાં તે મોટી થાય છે. આમાં સ્વસ્થ રહેવું અઘરું છે.

એમાં નાનેથી મોટી થતાં ભાઈ વિષે તે જે જાણે છે તેની જુદી જ અસર પડે છે. ભાઈ બહુ ઊછળતો હોય તો મા જ કહેશે, પેલી પારકી જણી આવશે ને તે જ એને સીધો કરશે. એ મજાકમાં કહેવાતું હોય તો પણ એની અસર પડતી હોય છે. આમાં એ બહેન પણ જોડાતી હોય છે જે પારકે ઘેર જવાની છે. આ તો પિયરની વાત થઈ. એ જે સાસરે જવાની છે ત્યાં કેવીક ભૂમિકા છે? ત્યાં ભય છે કે પારકી જણી આવીને ઘરનો, કુટુંબનો કબજો લઈ લેશે. જો દીકરો વહુનો થઈ ગયો તો વહુઘેલો ને માનો રહ્યો તો માવડિયો. આમાંની કોઈ ગાળ તો દીકરો ખાતો જ હોય છે.

આજે આ દખલ ઘટી છે, થોડી, પણ દીકરી સાસરે જાય પછી પિયર પણ સાસરે ભરાતું રહે છે. એમાં દીકરીની મા મોટી ભૂમિકામાં હોય છે. સાસરું વહુની સામે પડેલું હોય છે ને દહેજને નામે ઝઘડા ચાલતા જ હોય છે ત્યાં દીકરીની મા પિયરમાં રહીને સાસરે કેમ રહેવું અને વરને કાબૂ કરીને અલગ કેમ થવું એના પાઠ ભણાવતી હોય છે, એ વખતે તે ભૂલી જાય છે કે દીકરાની વહુ ઘરમાં જ છે ને તેની મા પણ પિયરમાં બેઠી છે. આ બધું ઘટવું જોઈએ, પણ વત્તે ઓછે અંશે સામાન્ય કુટુંબોમાં આવું ચાલતું જ રહે છે. આમાં ઘણી મોટી ભૂમિકાઓ પિયર, સાસરાની સ્ત્રીઓ ભજવતી હોય છે. સ્ત્રી, સ્ત્રીની દુશ્મન ન જ હોવી જોઈએ, પણ હોય છે અને એ નકારાત્મક વાતાવરણ ઊભું કરવામાં નિમિત્ત બને પણ છે.

આનો ઉપાય નથી, એવું નથી. છે. એક જ. જન્મથી જ દીકરા દીકરી વચ્ચે જે ભેદ રખાય છે તે દૂર થાય તો ઘણી સમસ્યાઓનું નિવારણ શક્ય છે. જો કન્યા લક્ષ્મી છે તો તેનો કુટુંબોમાં સહજ સ્વીકાર કેમ નથી? એવું શું કામ શીખવાતું નથી કે પારકી છોકરી તેનું કુટુંબ છોડીને કોઈનું ઘર ભાંગવાં આવતી નથી. તે કુટુંબનો વિસ્તાર કરવા આવતી હોય તો તેનો સ્વીકાર એ રીતે શું કામ ન થવો જોઈએ? સ્ત્રીઓ હક વિષે સમજતી થઈ છે, તેમ તેમ ફરજ વિષે ભૂલતી પણ થઈ છે, એ આધુનિક નારીનું લક્ષણ હશે કદાચ, પણ મોટે ભાગે સામાન્ય કુટુંબોમાં સ્ત્રીઓ માટેની ઘૃણા અકબંધ રહેતી હોય છે ને એમાં નાનેથી જ સમજ કેળવાય કે છોકરીનો કે છોકરાનો જન્મ વરદાન છે તો ઘણાં અપમૃત્યુથી બચવાનું થાય. આટલું નાનું કામ પણ આપણો સમાજ આટલી તકલીફો પછી પણ નહીં કરી શકે? જે અડધી વસ્તીનું ને આખી માનવ જાતનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, એને અન્યાય ન થાય એટલું જોઈએ તો એનાથી આપણું જ હિત સધાય છે એવું નહીં?

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com