હૈયાને દરબાર

મીરાં કાવ્યો કે મીરાં ગીતો એ સાહિત્યનો એક આખો વિષય થઈ શકે એટલી સમૃદ્ધિ મીરાંના વ્યક્તિત્વમાં અને એમનાં પદો, ભક્તિગીતો તથા એમના વિશે લખાયેલાં ગીતોમાં છે. ભગવાન કૃષ્ણ જેમ ઘણી વાર આપણા વિચારોમાં આપોઆપ પ્રગટે એમ રાધા-કૃષ્ણ ને મીરાંનાં ગીતો ય અનાયાસે યાદ આવી જાય. રમેશ પારેખની આવી જ એક રચના યાદ આવી અને સાથે સ્મરણ થયું એ ગીતની ગાયિકા જાહ્નવી શ્રીમાંકરનું. ‘રે’શું અમે ય ગુમાનમાં …’ ગીત મીરાંની ખુમારીનું ગીત છે. રમેશ પારેખના આ ગીતને સ્વરબદ્ધ કર્યું છે સંગીતકાર સુરેશ જોશીએ.

આ ગીતના સર્જન વિશે સુરેશ જોશી કહે છે, ‘તમે નહીં માનો, પણ આ ગીત મારી ટીનેજમાં મેં કમ્પોઝ કર્યું હતું. એ વખતે કદાચ ગીતના શબ્દો પૂરા સમજાયા નહીં હોય અને રાગદારીની સમજ પણ કેળવાઈ નહીં હોય છતાં ગીત બની ગયું. એ માલકૌંસ અને ચંદ્રકૌંસ રાગના સંયોજનમાં બન્યું એ તો પછી ખબર પડી. પાંચ-છ વર્ષ પહેલાં જાહ્નવી શ્રીમાંકરે મ્યુઝિક આલબમ માટે આ ગીત ગાયું હતું. થોડા વખત પહેલાં મેં આ જ ગીત ફરીથી રાગ દરબારીમાં પણ સ્વરબદ્ધ કર્યું છે. ગીતનો ભાવાર્થ ખૂબ સરસ છે. શરૂઆતમાં તો મીરાંનાં ગુમાન અને રિસામણાની વાત લાગે પણ છેલ્લી પંક્તિઓમાં વાત બદલાઈ જાય છે. મીરાં અંતમાં કહે છે કે ‘આ ભર વસંતમાં, જીવતર દઈ દેશું દાનમાં; હરિ સંગ નહીં બોલીએ …!’ આમાં જીવનની વસંતની વાત અભિપ્રેત છે કે મીરાં પોતાનું યૌવન સુધ્ધાં દાનમાં આપી દેવા તૈયાર છે, પણ હરિ સંગ બોલશે તો નહીં જ! ત્યાગ, બલિદાન અને સમર્પિતતાનાં મીરાં કાવ્યો કરતાં આવું ખુમારીનું મીરાં ગીત અલગ છાપ ઊભી કરે છે. રમેશ પારેખના કાવ્યસંગ્રહ ‘મીરાં સામે પાર’ પરથી એક નાટક ‘મીરાં’ પણ તૈયાર થયું હતું, જેમાં ર.પા.નાં મીરાં ગીતો સ્વરબદ્ધ કરીને મેં અન્ય ગાયકો સાથે રજૂ કર્યાં હતાં. આ ગીતમાં મીરાંનો ગર્વ છે એ ગીતને નવું પરિમાણ આપે છે.’

મીરાંબાઈ મધ્યકાલીન સંત કવયિત્રી. સ્ત્રીસંતોમાં ઝળહળતું નામ એટલે મીરાં. નરસિંહ અને મીરાં ઉપર જેમણે ખૂબ સંશોધન કર્યું છે એવા જવાહર બક્ષી પાસે મીરાં વિશે અઢળક માહિતીઓ છે. મીરાંબાઈ વિશેના એક વક્તવ્યમાં જવાહર બક્ષીએ જણાવ્યું હતું કે, ‘મીરાં બહુ સૌંદર્યવાન રાજકુંવરી હતી. ભક્તિમાં તરબોળ અને રાજપૂતાના પરંપરા પ્રમાણે નૃત્ય અને સંગીત શીખેલી. નરસિંહ મહેતાનાં સો વર્ષે રાજસ્થાનની ધરા પર મળે છે મીરાં. મીરાંનાં સાચા પદો તો ૧૩૮ જ છે જેમાં ૧૭ આત્મચરિત્રનાં, ૨૮ કૃષ્ણભક્તિનાં અને ૪૭ વિરહનાં પદ છે. મીરાંની ભક્તિ સગુણ ભક્તિ હતી. એમણે ‘સાકાર’ સાધના કરી હતી. કબીર નિરાકાર કે નિર્ગુણ ભક્તિ પરંપરાના વાહક, નરસિંહ મહેતા સાકાર અને નિરાકાર બંને ભક્તિના પ્રેરક હતા, જ્યારે મીરાંએ તો પોતે જ કહ્યું હતું કે ‘મીરાં બાત કરે પરગટ કી …’ એટલે કે મીરાંની ભક્તિ, કૃષ્ણપ્રીતિ પ્રગટ હતાં. અલબત્ત, મીરાંનાં પદો નિર્વિકાર ચેતનાનાં પદો છે. ગુજરાતી ભાષામાં મીરાંની અનેક રચનાઓ જોવા મળે છે. મીરાંનો કૃષ્ણ એમની સાથે રમી શકે, દોડી શકે, રાસ રમી શકે એવો કૃષ્ણ છે.’

મીરાંનું પ્રાગટ્ય રાજસ્થાનના મેવાડમાં. નાની વયે પિતાનું મૃત્યુ થતાં એમના દાદાએ મીરાંને ઉછેરેલાં. દાદાજીનો સાધુસંતો સાથે સત્સંગ હોવાથી મીરાં રાજપાટને બદલે ભક્તિ – સાદગીના સંસ્કાર પામ્યાં અને એટલે જ એમણે લખ્યું ‘મ્હારો પ્રણામ બાંકે બિહારી …’ જેના મુખડાની માયા મીરાંને લાગી હતી. દાદા પાસે આવતા સાધુસંતોમાંથી એક સાધુ પાસે કૃષ્ણની બહુ જ સુંદર મૂર્તિ હતી. નાનકડી મીરાંએ જીદ કરી કે મારે આ જોઈએ જ છે. ત્યારે સાધુએ કહ્યું કે આ હું નહીં આપી શકું, કારણ કે આ મારા ગુરુએ દીક્ષિત કરેલી મૂર્તિ છે. મીરાં હતાશ થઈ ગયાં. પણ એ જ રાત્રે સપનામાં એ સાધુને ગુરુજીએ આવીને કહ્યું કે આ મૂર્તિ બાળકીને આપવા માટે જ મેં તમને મોકલ્યાં છે, તો એ બાળકીને મૂર્તિ આપી દો. સાધુએ મૂર્તિ આપી અને હર્ષોલ્લાસ સાથે મીરાં પગમાં ઘૂંઘરુ બાંધી નૃત્ય કરવા લાગી. ‘મીરાં પ્રેમ દીવાની’ની શરૂઆત અહીંથી થઈ હતી. મીરાંનો પ્રેમ નિર્વ્યાજ હતો. એમણે આખી જિંદગી કોઈ જ કર્મકાંડ, સાધના કર્યાં નહોતાં, માત્ર શ્રીકૃષ્ણને પ્રેમ કર્યો હતો. રાજકુંવરી હોવાથી ઘોડેસવારી, તલવારબાજી શીખ્યાં પણ એમનું ચિત્ત તો કૃષ્ણની મૂર્તિમાં જ ચોંટેલું હતું અને છેવટે લગ્ન પણ એમણે મનોમન એ મૂર્તિ સાથે જ કર્યાં હતાં.

આવી પ્રેમ દીવાની મીરાંને અનેક ભારતીય કવિઓએ ગાઈ છે. શબ્દો ઘણી વાર એટલા સરસ હોય કે સ્વર સીધો હૃદયના ખૂણે ખૂણે પ્રસરી જાય.

આ પા મેવાડ અને ઓલી પા દ્વારિકા,
વચ્ચે સૂનકાર નામ મીરાં
રણકી રણકીને કરે ખાલીપો વેગળો,
હરિના તે નામનાં મંજીરાં
બાજે રણકાર નામ મીરાં!

કેવા સરસ શબ્દો છે! ભગવતી કુમાર શર્માની આ અદ્ભુત કવિતાને સંગીતકાર ઉદયન મારુએ એટલી જ લાજવાબ સ્વરબદ્ધ કરી છે અને આલાપ દેસાઈએ ગાઈ છે. સુરેશ દલાલ, મૂકેશ જોશી સહિત ગુજરાતી કવિઓએ મીરાં કાવ્યો ક્યારેક તો લખ્યાં જ છે. લયના કામાતુર રાજવી એવા કવિ રમેશ પારેખે ‘મીરાં સામે પાર’ નામે આખો કાવ્યસંગ્રહ મીરાં કાવ્યોનો આપ્યો છે. એમાંનું એક ગીત એટલે;

રે’શું અમેય ગુમાનમાં
હરિ સંગ નહીં બોલીએ

રમેશ પારેખના સર્જન વિશે લખતાં કાગળ, શાહી અને આપણી લેખનશક્તિ ઓછી પડે એવું વિરાટ એમનું કાવ્ય કવન છે. ‘રે’શું અમેય ગુમાનમાં …’ ગીતમાં મીરાંના પ્રેમની અભિવ્યક્તિ સાવ જુદી જ છે. તમે ભલે ભગવાન છો પણ સામે પક્ષે હું ય કંઈ ઓછી નથી એ ખુમારી આ ગીતમાં અભિવ્યક્ત થઈ છે. પ્રિયતમ કાનુડા પ્રત્યે રીસ છે પણ કૃષ્ણપ્રેમથી અળગાં તો રહી શકાય એમ નથી એટલે મીરાં કૃષ્ણ માટે બધું જ કરવા તૈયાર છે, પણ હરિ સંગ એને બોલવું નથી. ગુમાનમાં રહેવું છે કે જાઓ તમારે માટે આ બધું કરીશ, પણ વાત તો નહીં જ કરું. આગળ કહે છે;

આસનિયા ઢાળશું ને ચરણોમાં પખાળશું,
આંખ્યું ઉલાળશું તોફાનમાં …

મીરાંને પ્રેમના બધા ઈશારા માન્ય છે, પણ હરિ આવે તો ગુમાનમાં, અભિમાનમાં રહેવું છે.

આવો પરોક્ષ પ્રેમ અને પરોક્ષ અબોલા અનુભવ્યા છે તમે ક્યારે ય? વોટ્સએપ મેસેજમાં ‘આઈ લવ યુ’ કે ‘આઈ હેટ યુ’ કહી દેનારી જનરેશનને કદાચ એ નહીં સમજાય. બાકી, આ પરોક્ષ પ્રેમ અને પરોક્ષ અબોલાની થ્રિલ જુદી જ છે. કશું બોલ્યા વિના ઈશારાથી મનની વાત કહી દેવી, પ્રેમનો એકરાર જાતે કરવાને બદલે ગમતા શાયરની શાયરીઓ પ્રિય પાત્રને મોકલવી, ચાંચમાં ચાંચ પરોવીને બેઠેલાં પક્ષીઓનાં ચિત્રો મોકલવાં એ બધાં પરોક્ષ પ્રેમના સંકેત છે, પરંતુ નારાજગી થઈ હોય ત્યારે રિસાવાની પણ એક રીત હોય છે. પ્રેમ છે, છતાં નથી એવું બતાવવાની લાગણી કવિએ આ ગીતમાં વ્યક્ત કરી છે.

ગીતનાં ગાયિકા જાહ્નવી શ્રીમાંકર કહે છે, ‘નાનપણથી હું મીરાંના વ્યક્તિત્વથી પ્રભાવિત છું. જ્યારે પણ મીરાંબાઈનું ગીત ગાવાનું હોય ત્યારે કોણ જાણે કેમ પણ હું મીરાંના પાત્રમાં ખોવાઈ જાઉં છું અને હું પોતે જ મીરાં હોઉં એવું મને પ્રતીત થાય છે. મીરાં ગીત ગાવામાં મને વિશેષ આનંદ આવે છે. હું મીરાંમય બની જાઉં છું. કૃષ્ણ માટેનો મીરાંનો અગાધ પ્રેમ, એમની ભક્તિ, કૃષ્ણપ્રેમની કોમળ ભાવના તથા કૃષ્ણ પ્રત્યેની તન્મયતા તેમનાં અલૌકિક પદો અને સંગીત રચનામાં દેખાય છે. સદ્ભાગ્યે મને ત્રણ-ચાર ઉત્તમ મીરાં ગીત ગાવાની તક મળી જેમાં સંગીતકાર સુરેશ જોશીએ સ્વરબદ્ધ કરેલું ‘રે’શુ અમેય ગુમાનમાં …’ રાગ ચંદ્રકૌંસનો સ્પર્શ ધરાવતું આ ગીત મેં સુરેશ જોશીના એક આલબમમાં તો ગાયું જ છે, પરંતુ એ સિવાય અનેક પ્રોગ્રામમાં ગાયું છે. અભિનેત્રી-ગાયિકા માનસી પારેખની એક યુટ્યુબ ચેનલ પર એ અનપ્લગ્ડ પણ રજૂ કર્યું છે.’

જાહ્નવી શ્રીમાંકરે ગાયેલાં અન્ય બે મીરાં ગીતો પણ ખૂબ સરસ છે. આજના જમાનાને અનુરૂપ આધુનિક સંગીત અને દૃશ્ય પરિકલ્પના બંનેના સંયોજનથી એ બંને ગીતો વધારે નીખરી ઊઠ્યાં છે. વૈભવ ત્રિવેદીએ સ્વરબદ્ધ કરેલું ‘ચૂંદલડી’ તથા પાર્થ ભારત ઠક્કરના સ્વર નિયોજનમાં રજૂ થયેલો માધવ અને મીરાંનો રાસ લાજવાબ છે. પાર્થ ભરત ઠક્કર એ મુંબઈ સ્થિત યુવા નિર્માતા અને સ્વરકાર છે. ગુજરાતી સંગીત ક્ષેત્રે એવું કામ કરવા ઈચ્છે છે કે ગુજરાતી યુવા પેઢી એમની કોલર ટ્યુનમાં ગુજરાતી ગીતો રાખતી થઈ જાય અને કવર સોંગ બનાવવું હોય ત્યારે પણ ગુજરાતી ગીત જ એમને યાદ આવે. ૨૦૨૦ની વર્ચ્યુઅલ નવરાત્રિ વખતે રજૂ થયેલા આ વીડિયોને અદ્ભુત પ્રતિસાદ મળ્યો હતો. રાધા અને માધવનો રાસ આપણે જોયો છે, પરંતુ નીરેન ભટ્ટે લખેલા મીરાં અને માધવના રાસના શબ્દો હતા;

હે રાણી રાધાને થાય અદેખાઈ રે,
જોઈ આજ મીરાં ને માધવનો રાસ,
હે ઓલી મોરલી એ સૂર ભૂલી જાય
જોઈ મીરાં ને માધવનો રાસ,
આ તો સરયૂ ને સાગરનો રાસ,
આ તો ચાતક ને ચાંદાનો રાસ ..!

આ રાસ ગાયો હતો જાહ્નવી શ્રીમાંકર અને આદિત્ય ગઢવીએ. વીડિયોમાં ગુજરાતી અભિનેત્રી વ્યોમા નંદીએ મીરાંની ભૂમિકા ભજવી અને જાહ્નવી પણ એમાં ખૂબસૂરત ગાયિકા તરીકે દૃશ્યમાન છે. દાદીમાનું હવેલી સંગીત સાંભળીને નાનકડી જાહ્નવીના મનમાં સંગીતનાં બીજ રોપાયાં હતાં. માતા-પિતા અને સ્વજનોના પ્રોત્સાહનથી સંગીત શીખવાનું શરૂ કર્યું. શાસ્ત્રીય સંગીતની તાલીમ લીધા પછી જાહ્નવી શ્રીમાંકર સંગીત ક્ષેત્રે લગભગ ૨૦ વર્ષથી કાર્યરત છે. ગુજરાતી સુગમ સંગીત, ગરબા, ઠૂમરી, ગઝલ અને ફિલ્મ સંગીતના શો એમણે દેશ-વિદેશમાં કર્યા છે. ગીતકાર જાવેદ અખ્તર તથા સંગીતકાર અમિત ત્રિવેદી સાથે મ્યુઝિકલ ટૂર્સ કરી છે, મ્યુઝિક આલબમ્સ તથા અર્બન ગુજરાતી ફિલ્મોમાં એમણે ગાયું છે. કોઈના અવાજની કોપી કર્યા વિના પોતાના મધુર કંઠ દ્વારા આગવી ઓળખ ઊભી કરનાર જાહ્નવી શ્રીમાંકરે ગાયેલાં મીરાંનાં આ દરેક ગીત એકબીજાંથી સાવ જુદાં છે. તક મળે તો સાંભળજો.

———–

રે’શું અમેય ગુમાનમાં
હરિ સંગ નહીં બોલીએ …

ખોલીશું બારણાં ને લેશું ઓવારણાં,
આવકારા દેશું સાનમાં;
હરિ સંગ નહીં બોલીએ …

આસનિયા ઢાળશું ને ચરણો પખાળશું,
આંખ્યું ઉલાળશું તોફાનમાં;
હરિ સંગ નહીં બોલીએ …

લાપસિયું ચોળશું ને વીંઝણલા ઢોળશું,
મુખવાસા દેશું પાનમાં;
હરિ સંગ નહીં બોલીએ ….

મીરાં કે અંતમાં, આ ભર વસંતમાં,
જીવતર દઈ દેશું દાનમાં;
હરિ સંગ નહીં બોલીએ …

•   કવિ : રમેશ પારેખ    •   સંગીતકાર : સુરેશ જોશી    •   ગાયિકા : જાહ્નવી શ્રીમાંકર

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=692437

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 10 જૂન 2021

ડૉ. માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ જૂનિયરની હત્યા થયાને 53 વર્ષ થયાં. અમેરિકાના અશ્વેતોને નાગરિક અધિકાર અપાવવા માટેની લડત એ જ તેમનું જીવન હતું અને તે જ તેમના મૃત્યુનું કારણ પણ બન્યું. આ લડત તેમણે અહિંસા અને અસહકારના ગાંધીચીંધ્યા માર્ગે ચલાવી, ગાંધીજીની જેમ જ ઇચ્છિત અને ન્યાયી પરિણામ પણ મેળવ્યું અને શાંતિ માટેનું નોબેલ ઇનામ મેળવનારા સૌથી નાની ઉંમરના વિજેતા બન્યા. 1964માં નોર્વેમાં નોબેલ સ્વીકારતી વખતે તેમની ઉંમર માત્ર 35 વર્ષની હતી. તેમણે ત્યારે જે કહ્યું તેનું એક શાશ્વત મૂલ્ય છે.

એક પત્રકારે તેમને પૂછ્યું, ‘નોબેલ મળ્યાનું તમારે મન શું મહત્ત્વ છે ?’

તેમણે કહ્યું, ‘શાંતિ માટેના આ સન્માનને હું નીગ્રો પ્રજાની અદ્દભુત શિસ્તની વિશ્વને થયેલી ઓળખ ગણું છું. અમારી લડતમાં લોહિયાળ તબક્કા પણ આવ્યા છે, પણ અહિંસાની શિસ્ત વિનાનો રક્તપાત ભયાનક બનત.’

આ શબ્દો ઉચ્ચાર્યાને સવાત્રણ વર્ષ થયા અને માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ જૂનિયરની હત્યા થઈ. એમના શબ્દો સાચા પુરવાર થયા. અહિંસાની શિસ્ત સાથેનો એ રક્તપાત ભવ્ય બન્યો. માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ જૂનિયર અમર બન્યા. તેમના વિચારો, તેમની ઊર્જા, તેમની ચેતના દેહના, સ્થળના અને કાળના બંધનથી મુક્ત બની આખા વિશ્વમાં ફેલાઈ ગઈ.

આગળ તેમણે કહ્યું હતું, ‘આ ઈનામ હું સ્વીકારું છું ત્યારે અમેરિકાના સવા બે કરોડ નીગ્રો, રંગભેદની દીર્ઘ કાળરાત્રિના અંત માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. આ અવૉર્ડ હું સ્વાતંત્ર્ય અને ન્યાયનું સામ્રાજ્ય સ્થાપવા સંકલ્પબદ્ધ અને ભવ્ય બલિદાનો આપવા તૈયાર સિવિલ રાઈટ્સ મુવમેન્ટ વતી સ્વીકારું છું.

‘આ ક્ષણે મને યાદ છે – બર્મિંગહામ અને અલાબામામાં ભાઈચારા માટે તલસતા અમારા યુવાનો પર કૂતરાં છોડવામાં આવ્યાં, એમનાં ઘર બાળવામાં આવ્યાં, એમની હત્યાઓ થઈ એ હજી ગઈકાલની વાત જ છે. ફિલાડેલ્ફિયા અને મિસિસીપીમાં મતાધિકાર માગતા અમારા ભાઈઓ પર ગોળીઓ છૂટી હતી એ હું ભૂલ્યો નથી. અને મને એ પણ યાદ છે કે શોષણ અને ગરીબીનો અભિશાપ આજે પણ અમને ઘેરી રહ્યો છે.

‘તેથી મને એ પ્રશ્ન પણ થયો કે જો આવું છે તો પછી આ શાંતિઈનામનો શો અર્થ છે ? પછી હું એ તારણ પર પહોંચ્યો કે આ ઈનામ હું એ સંઘર્ષ વતી સ્વીકારીશ જે એ જાણે છે કે આજની રાજકીય અને નૈતિક સમસ્યાઓનો જવાબ અહિંસા છે. માણસ હિંસા અને શોષણનો ઉકેલ હિંસા અને શોષણથી નહીં લાવી શકે.

‘સભ્યતા અને હિંસા આ બન્ને વિરોધાભાસી વિભાવનાઓ છે. ભારતના લોકોને અનુસરીને અમેરિકાની શ્યામ પ્રજાએ સાબિત કર્યું છે કે અહિંસા નિષ્ક્રિય બાબત નથી પણ આખા સમાજને બદલી શકે તેવી એક નૈતિક શક્તિ છે અને સમગ્ર વિશ્વને એક દિવસ એ પ્રતીતિ થવાની જ છે કે આ પૃથ્વી પર શાંતિથી જીવવાનો એક્માત્ર રસ્તો ભાઈચારાનો છે.

‘જો આ થાય તો માનવજાત આક્રમણ અને પ્રતિશોધના ભરડામાંથી છૂટે. આ પદ્ધતિનો પાયો પ્રેમ છે. હું મારા હૃદયની ગહનતામાં એ પ્રતીતિ પામ્યો છું કે આ ઇનામ વ્યક્તિગત પ્રાપ્તિ કરતાં ઘણું વિશેષ છે. આ ઈનામે સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિના અમારા સંઘર્ષને નવું પરિમાણ આપ્યું છે. દુનિયા આ સંઘર્ષના થોડા નેતાઓનાં નામ જ જાણે છે, પણ બલિદાનો આપવા તત્પર અસંખ્ય અનામી સાથીઓ એ જ તેનું સાચું બળ છે. એમના જ ત્યાગને પરિણામે એક દિવસ એક એવા યુગનો ઉદય થશે જેમાં મનુષ્યો માટે ફળદ્રુપ ભૂમિ અને બહેતર સમાજ હોય.

‘આ અનામી નમ્ર મનુષ્યોએ ન્યાય ખાતર જે જે સહ્યું છે તે એળે નહીં જાય. અત્યાચારો સહેવાનો આ માર્ગ મોન્ટગોમરીથી શરૂ થઈ ઓસ્લો પહોંચ્યો છે તે આ જ સત્યના પ્રકાશથી. લાખો  અશ્વેતો આ માર્ગ પર પોતાની માણસ તરીકેની ગરિમાને શોધવા નીકળ્યા અને ફના થઈ ગયા. આ માર્ગ સમસ્ત અમેરિકાવાસીઓ માટે પ્રગતિ અને આશાના નવા યુગનું મંડાણ છે. આ માર્ગે નવો નાગરિક અધિકાર કાયદો આવ્યો છે. આ જ માર્ગ એક દિવસ શ્યામ અને શ્વેત પ્રજાઓના સહકારનો વિશાળ રાજમાર્ગ બનશે.

‘આ અવૉર્ડ સ્વીકારતી વખતે મારા મનમાં શ્રદ્ધા છે. અમેરિકાના ભવિષ્ય માટે, સમગ્ર માનવજાતના ભવિષ્ય માટે. માનવી જેવો છે તેવો જ રહેશે અને તેને જેવા થવું જોઈએ તેવો તે નહીં થાય એ માન્યતાનો હું ઇનકાર કરું છું. હું એ માનવા તૈયાર નથી કે માણસ પોતાના સંજોગોના પ્રવાહને તરીને કિનારે ન આવી શકે. હું એ માનવા તૈયાર નથી કે રંગભેદની અંધારરાત્રિ અને યુદ્ધની ભીષણતા માણસજાત સાથે એવી રીતે જડાઈ ગઈ છે કે શાંતિ અને બંધુત્વનો સૂર્યોદય થવો અશક્ય છે. વિનાશના નર્કમાં ધકેલતા લશ્કરી બળ સિવાય આપણો છૂટકો નથી એ માનવા હું તૈયાર નથી. નિ:શસ્ત્ર સત્ય અને નિ:સ્વાર્થ પ્રેમ એ જ અંતિમ સત્ય હોઈ શકે. જે સાચો છે તે એક વાર હારી જાય તો પણ દુષ્ટ વિજેતા કરતાં વધુ શક્તિશાળી છે એ નક્કી. એટલે આજે યુદ્ધનાં નગારાં વાગે છે ને શસ્ત્રોની બોલબાલા છે, પણ મને ઊજળી આવતીકાલ વિશે  શ્રદ્ધા છે.

‘હું માનું છું કે દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણે બેઠેલો દરેક માણસ શરીર માટે ત્રણ ટંક ભોજન, બુદ્ધિ માટે શિક્ષણ અને સંસ્કાર અને આત્મા માટે ગરિમા, સ્વતંત્રતા અને સમાનતાનો હકદાર છે. હું માનું છું કે આત્મકેન્દ્રી માણસોએ જે તોડીફોડી નાખ્યું છે તેને માનવકેન્દ્રી માણસો ફરી બાંધશે. હું માનું છું કે એક દિવસ વિશ્વ યુદ્ધ અને રક્તપાત પર વિજય મેળવી ઇશ્વર સમક્ષ નતમસ્તક થશે, એક દિવસ અહિંસાનું સામ્રાજ્ય સ્થપાશે, એક દિવસ દરેક માણસ પોતાના વૃક્ષ નીચે બેઠો હશે. કોઈ કોઈથી ડરશે નહીં. આઈ સ્ટીલ બિલિવ ધૅટ વી શેલ ઓવરકમ.

‘આ શ્રદ્ધા જ આપણને અનિશ્ચિત ભાવિનો સામનો કરવાનું બળ આપે છે, આપના થાકેલા પગમાં નવું જોમ પૂરે છે અને આપણા પ્રાણમાં સ્વાતંત્ર્યભૂમિ તરફ જવાનો ઉમંગ ભરે છે.’

1967માં આપેલા એક પ્રવચનમાં ડૉ. કિંગે કહ્યું હતું, ‘આપણી ભાષામાં કાળાપણા માટે કલંક, દુષ્ટતા, સડો, ડાઘ જેવા 120 પર્યાય છે અને શ્વેતપણા માટે શુદ્ધતા, નિર્દોષતા, સ્વચ્છતા, પવિત્રતા જેવા 134 પર્યાય છે. લેખક-અભિનેતા ઓસ્સી ડૅવિસે કહેલું તેમ અંગ્રેજી ભાષાનું પુનર્ઘડતર કરવું જોઈએ, જેથી શિક્ષકોને તેમના કાળા વિદ્યાર્થીઓને પોતાને ઉતારી પાડતી ને શ્વેતોને ઉપર ચડાવતી ભાષા શીખવવી ન પડે. લઘુતા અને ગુરુતાની ગ્રંથિઓનું સર્જન ત્યાંથી જ થાય છે.

જ્યાં સુધી મન ગુલામ છે, શરીર ગુલામ જ રહેવાનું. મનથી મુક્ત થવું તે આત્મગૌરવ તરફ લઈ જતું પ્રથમ પગથિયું છે. કાયદાના સુધારા ત્યારે જ સાર્થક થાય જ્યારે માણસ પોતાની અંદર મજબૂત મૂળ નાખીને બેઠેલાં બંધનોને તોડશે, પોતાની માનવ તરીકેની હસ્તીના ઘોષણાપત્ર પર પોતે જ સહી કરશે અને ગૌરવથી માથું ઊંચું કરીને વિશ્વને અને પોતાની જાતને કહેશે, હા, હું માણસ છું. મારું પણ અસ્તિત્વ છે. મારું પણ માન છે, પ્રતિષ્ઠા છે. મારો પણ ઉદાત્ત સમૃદ્ધ ઇતિહાસ છે. મને મારા પૂર્વજો ગુલામ હતા તેની શરમ નથી. મને શરમ છે એ વિચારની જે હજી અમને ગુલામ રાખવા માગે છે. હા, આપણે ઊભા થવનું છે, ને કહેવાનું છે – હું શ્યામ છું, હું સુંદર છું – શ્વેત પ્રજાને શોષણ કરતી રોકશે આ જ આત્મગૌરવ.’

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com 

કવિતા:

દરિયાને થાય ..

દરિયાને થાય કદી રેતી હું થાઉં ને રેતીને થાય, બનું દરિયો.

કાંઠા તો બેઉ કહે આંગળી ચીંધીને કે તારો ખજાનો છે ભરિયો ..

 

મર્કટ આ મનડું તો આમ તેમ ભટકે,

સઘળું હો પાસ પણ ક્યાં ક્યાં જઈ અટકે.

ઊંચેરા વાદળની આંખ છે ધરા પર,

ને ધરતીની વરાળ જાય આભ પર.

સદીઓ વીતી, ના જાણે કોઈ ક્યારે આ ભીતરનો દરિયો.

દરિયાને થાય કદી રેતી હું થાઉં ને રેતીને થાય, બનું દરિયો.

 

છે મઝધારે રહેવાનું આકરું અકારું,


ને કિનારે પહોંચ્વાને હામ હું ન હારું


જો સમંદર, અંદરથી ફીણ-ફીણ થાતો,


અડકી રેતીને વળી પળમાં વળોટાતો.


‘નથી’તે પામવાની ઝંખનાએ એને તળિયેથી ઊંચકીને ફેરવ્યો.


દરિયાને થાય કદી રેતી હું થાઉં ને રેતીને થાય,બનું દરિયો.

(2)

ગઝલઃ

વધાવી દીધો છે ..

સમંદરને અંદર સમાવી દીધો છે.
ને અંગાર રાખે દબાવી દીધો છે.

હતો ભાર એને કળીનો હ્રદય પર,
મૂકી એક પથ્થર હટાવી દીધો છે.

કહ્યું પાંખ કાપી હવે ઊડ આભે,
વફાનો શિરસ્તો નિભાવી દીધો છે.

હતું અશ્રુ પાંપણની કોરે લટકતું,
ન ખાળ્યું તો દરિયો વહાવી દીધો છે.

જરા કળ વળી ત્યાં પૂછે લોક આવી,
‘ખુશી છે’ કહી ગમ છુપાવી દીધો છે.

વળી જઇને પાછા કાં ઉછળે છે મોજાં?
હતો જે મિનારો ઉડાવી દીધો છે.

ખુશી દે કે લઇ લે, ફિકર ક્યાં હવે છે?
કહી દો કે ગમને વધાવી દીધો છે.

e.mail : ddhruva1948@yahoo.com