સાહિત્યની ઉત્તમ કૃતિ પરથી સરસ ફિલ્મો બની હોય તેવાં ઉદાહરણો નથી, એવું નથી, પણ સામાન્ય ફિલ્મોમાં સ્ત્રીનું નિરૂપણ કેવુંક હોય છે એની વાત કરવા ધાર્યું છે. એમાં ઉદાહરણો સાથે વાત કરવામાં બીજા ઘણાં રહી જાય એમ છે એટલે તેનો મોહ પણ જતો કરું છું. ફિલ્મોમાં ગરીબ – તવંગરનો મુદ્દો ઠીક ઠીક સમય સુધી આવતો રહ્યો. નાયક કે નાયિકામાંથી એક ગરીબ હોય ને એક અમીર હોય ને એ વાત મિલનમાં કે લગ્નમાં મુશ્કેલી ઊભી કરે એવી વાતો ફિલ્મોમાં લાંબા સમય સુધી ચાલી.

ફિલ્મી ઘરોમાં એક મા હોય, તેની સાસુ હોય, એકાદ ભાભી હોય ને નાયિકા જે સુંદર હોય અને કોઈને ચાહતી હોય જેની ક્યાં ય સુધી ઘરમાં ખબર ન પડે, એવું ઘણી ફિલ્મોમાં આવ્યું છે. પછી પ્રેમની ખબર પડે કે આફત આવી જાય. નાયિકાને ધક્કો મારીને રૂમમાં પૂરી દેવામાં આવે અને ત્યાં નાયક ને અહીં નાયિકા, વિરહ ગીતો ગાઈને ફિલ્મ પૂરી કરવા મથે. ભાઈ કે બાપનું એક જ કામ હોય, નાયિકાને ફટકારવાનું કે નાયકને ઘરે જઈને તેના માબાપને ભાંડવાનું. પછી તો રાતોરાત છોકરી માટે મૂરતિયો શોધી કાઢવામાં આવે, માને ભાંડવામાં આવે કે છોકરીને સાચવી નહીં ને ખાનદાનની ઇજ્જત દાવ પર લાગી ન જાય એટલે પરણાવવાના પેંતરા શરૂ થઈ જાય. ખાનદાન સાધારણ હોય તો પણ તેને ઇજ્જત તો હોય જ ને તે મોટે ભાગે છોકરી પર જ નિર્ભર હોય. તે જ ઇજ્જત ધૂળમાં મેળવતી હોય કે તે જ બચાવતી પણ હોય.

છોકરી કોઈના પ્રેમમાં પડી કે ખલાસ ! ખાનદાનની ઇજ્જત ધૂળમાં મળી જાય. ફિલ્મમાં પંચાયત હોય ને તે ન્યાય કરે કે ફિલ્મી સમાજ હોય તે સામસામે આવી જાય અને તે છોકરી કે છોકરાને ગામમાંથી કઢાવીને જ જંપે. નાયિકા બીજે પરણાવી દેવાય ને તે મંજૂર ન હોય તો ઝેર ખાઈ લે કે પંખે લટકી જાય કે ફિલ્મ પૂરી થાય અથવા નાયક એવું કામ કરી બતાવે કે છેલ્લે શરણાઈ વાગે ને પ્રેક્ષકો ઘર ભેગા થાય. આવી ઢગલો ફિલ્મો આવી અને ગઈ. એમાં વેઠતી તો સ્ત્રી જ બતાવાઈ છે.

સાસુ હોય તે વહુ પર જુલમ ગુજારે. મા હોય તો દીકરી પર જાપ્તો રાખે કે નણંદ, ભોજાઈ પણ નાયિકાને સંભળાવતી રહેતી હોય. આ બધાં પાછાં અંદરોઅંદર તો કચકચ કરતાં જ રહેતાં હોય. નાયિકા પ્રેમ કરતી પકડાય ને બાપ કોઈ મુરતિયો ખોળી કાઢે ને પરણાવી દે તે વ્યસની હોય કે વ્યભિચારી હોય કે હરામખોર હોય તો તેનો બાપને વાંધો નથી હોતો, ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે કોઈ પણ ફાલતુ માણસ જ નાયિકાને માથે મારવો હતો તો પેલો નાયક શું ખોટો  હતો? પણ નહીં, ખાનદાન કી ઇજ્જત માટે કિસી કો ભી બલિ ચડાયા જા સકતા હૈ …

વચ્ચે એવી ફિલ્મો પણ આવી જેમાં દહેજની માંગણી હોય ને છોકરીનો બાપ પાઘડી કે ટોપી ઉતારીને વેવાઈને વિનવતો હોય કે અત્યારે રકમ નથી, લગ્ન થઈ જવા દો, પછી થોડી થોડી કરીને પાઈ પાઈ ચૂકવી દઈશ, પણ વેવાઈ માને નહીં ને લાત મારીને નીકળી જાય ને લગ્ન કોઈનાં મરણનું કારણ બને. કોઈ જરા ઉદારતા દાખવીને લગ્ન તો થવા દે, પણ પછી આવેલી વહુનું આવી બને. રોજ દહેજની ઉઘરાણી થાય અને તેની પરાકાષ્ઠા વહુના અગ્નિસ્નાનમાં આવે. દીકરો ફરી પરણાવાય, ફરી દહેજની માંગ થાય ને નવી આવેલી વહુ માથું ફેરવીને સાસુ, નણંદ કે વરનું ભેજું ઠેકાણે લાવે. આ બધાંમાં વેઠતી તો સ્ત્રી જ હોય ને જુલમ ગુજારનાર પણ મોટે ભાગે તો સ્ત્રી જ હોય.

હવે દહેજ, ફિલ્મોમાં મુદ્દો રહ્યો નથી, પણ સમાજમાં તે જુદા સ્વરૂપે સક્રિય છે જ. ફિલ્મમાં કે સમાજમાં જુલમની પદ્ધતિઓ ખાસ બદલાઈ નથી. ફિલ્મોમાં નાયિકા હવે વિદેશથી ભણીને આવે છે. ડોક્ટર કે વકીલ હોય છે, મોટાં કુટુંબની લાડકી દીકરી હોય છે, બાપ કે ભાઈએ તેને જીવથી વધુ માની હોય છે. બાપ કે ભાઈની ગામમાં ધાક હોય છે ને તેની સામે કોઈ રાજકારણી કે ડોન પડે છે. ક્યારેક તો બાપ જ રાજકારણી કે ડોન હોય ને નાયિકા એના જ કોઈ શત્રુ-સંબંધીના યુવાન જોડે પ્રેમમાં પડે ને ભાઈ કે બાપને એ મંજૂર ન હોય કે સામસામે મારમારી, કાપાકાપી શરૂ થઈ જાય ને નાયક બધું પતાવીને નાયિકાને હાંસલ કરે કે પ્રેક્ષકોને રાહત થાય. આમાં નાયિકા ગાંઠે નહીં ને નાયકને મળતી જ રહે તો એ જ બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ દૃશ્ય ઈસ્ટમેન કલરમાં સામે આવે છે. નાયિકાને એમ જ રૂમમાં ધકેલી દેવામાં આવે છે અને બહારથી તાળું મારી દેવામાં આવે છે. પછી એ જ ધમાધમી, તોડફોડ ને ધી એન્ડ ! નાયકનાયિકા બંને મરે, બેમાંથી એક રહે કે વાત કોર્ટ કચેરીમાં પણ પહોંચે ને છેવટે ઘીના ઠામમાં ઘી પડી રહે.

એવું મનાય છે કે ફિલ્મો એ સમાજનો પડઘો છે તો એમ પણ કહેવાય છે કે ફિલ્મોનું જોઈને સમાજ શીખે છે. એક સમય હતો જ્યારે યુવાનો ફિલ્મો જોઈને ફેશન કરતાં કે ફિલ્મોમાં થાય છે એ ઝડપે પ્રેમ કરવા પ્રયત્નો કરતાં. નાયક જેવી રહેણીકરણી માટે મહોલ્લાનો યુવક પ્રયત્ન કરતો કે યુવતી નાયિકા જેવો શણગાર કરી મહોલ્લામાંથી નીકળીને યુવકોનું ધ્યાન ખેંચવા પ્રયત્ન કરતી, પણ એથી વધુ ફિલ્મોનો સમાજ પર ખાસ પ્રભાવ ન હતો. ફિલ્મોની હિંસા કે ફિલ્મી જીવન સમાજ બહુ ઇચ્છતો નહીં. કોઈ ઘટના પરથી ફિલ્મો બનતી ખરી, પણ ફિલ્મ પરથી કોઈનું જીવન ઘડાતું નહીં. ક્યારેક કોઈ સામ્ય જણાતું તો તે અકસ્માત જ લેખાતો.

આજે સમાજ ઠીક ઠીક આગળ નીકળી ગયો છે. પ્રેમનું મહત્ત્વ ઓછું થયું છે, નાબૂદ થયું નથી. આંસુ આવવા બંધ થયાં નથી, એનો અર્થ એ કે પીડા, હરખ કે શોકનું મહત્ત્વ હજી છે. સંવેદના પણ પ્રસંગોપાત પ્રગટતી રહે છે એટલે સચ્ચાઈ, સ્નેહ, લાગણી પણ નથી જ એવું કહી શકાય નહીં. હજી પ્રેમને માટે જીવ આપનાર કે લેનાર જગતમાં છે જ, હજી માબાપ દીકરીને તેની ઇચ્છાથી પરણાવવા કરતાં પોતાના આગ્રહો થોપતા જ રહે છે. હજી પ્રેમિકાને ગોંધીને બીજે પરણાવી દેવાય છે કે મારી નંખાય છે કે આત્મહત્યા તરફ પણ ધકેલાય છે. આવું છોકરી સાથે જ થાય છે એવું નથી, એમાં પ્રેમીનો શિકાર થતો હોય એમ પણ બને, પણ ભોગ બનનારની ટકાવારીમાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા વધારે હોય છે. સ્ત્રીઓમાં શિક્ષણનું પ્રમાણ વધ્યું છે, સમાજ પણ કેટલીક છૂટછાટોમાં માનતો થયો છે, ધર્મ કદાચ એક રહે છે, પણ જ્ઞાતિ, સમાજના આગ્રહો લગ્નની બાબતમાં ઘટ્યા છે. અન્ય ધર્મમાં લગ્ન કરવાની સાધારણ રીતે આજે પણ બહુ તૈયારી હોતી નથી, પણ એવું થતું જ નથી, એવું પણ નથી. ઘણીવાર એક ધર્મની વ્યક્તિને અન્ય ધર્મ અપનાવવાની ફરજ પડાતી હોવાના કિસ્સાઓ પણ બને છે, ત્યાં લગ્ન કરતાં ધર્મનું મહત્ત્વ વધે છે. કેટલાક એ મામલે ઉદાર પણ થાય છે ને લગ્ન પછી પોતાનો ધર્મ પાળવાની છૂટ પણ અપાય છે, પણ આ બધું છોકરીની ઇચ્છા પર નહીં, સામેવાળાની ઉદારતા પર નિર્ભર છે.

લગ્નો હજી થાય છે, પણ સાચું તો એ છે કે હવે લગ્નનું મહત્ત્વ ઘટતું આવે છે. પ્રેમ હવે લાગણી ઓછી ને જરૂરિયાત વધારે છે. લગ્ન વગર રહેવાનું વલણ પણ ઘર કરતું આવે છે. કોઈ જવાબદારી વગરનું  લીવ ઇન રિલેશન શહેરોમાં ઘણાં અપનાવે છે. અપરિણીતોના પરિણીતો સાથેના સંબંધોનો કે એકબીજા સાથે ન પરણેલાં હોય તેવાં પરિણીતોના સંબંધોનો, પણ ક્યાંક સ્વીકાર થતો હોવાનું હવામાન છે જ ! પરિણીત પ્રેમિકા કે પરિણીત પ્રેમી સાથેના સંબંધોને કારણે વૈમનસ્ય ને ઝઘડાના ઘણાં બનાવો આજકાલ ચર્ચામાં રહે છે ને વાત મરવા, મારવા પર પણ આવી જાય છે. આ વાતો ફિલ્મોમાં ઓછી આવે છે, એ રીતે ફિલ્મ કરતાં વાસ્તવિકતા વધુ વરવી છે. કોણ જાણે કેમ પણ ધીરજ અને સંતોષ ફિલ્મોની જેમ જ વાસ્તવિક જીવનમાં પણ ઓછા જ જોવા મળે છે.

ફિલ્મોમાં હિંસા સાચી નથી કે નથી લોહી સાચું. પ્રેક્ષકોને ગળે ઊતરે એટલા માટે એ બધું એવી રીતે ઉપજાવાય છે કે સાચું લાગે. જીવનમાં એથી વધુ લોહી કે હિંસા પ્રેમ સંદર્ભે થતી હોવાના કિસ્સાઓ શોધવા દૂર જવું પડે એમ નથી. એ રીતે સ્ત્રી, સમાજમાં બોલ્ડ લાગતી હોય તો પણ સરવાળે વેઠવાનું તો તેને જ આવે છે. વેઠવાના પ્રકારો ફિલ્મોમાં ને જીવનમાં બદલાયા છે, પણ સ્ત્રી ત્યારે વેઠતી હતી ને અત્યારે પણ વેઠે જ છે. કદાચ વધારે વેઠે છે. ટૂંકમાં, ફિલ્મમાં હોય કે જીવનમાં, શોષિત હોય કે શોષણખોર, પણ ખોટમાં તો સ્ત્રી જ રહે છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

દાદીમા – ઇન્દુબહેન નવીનચંદ્ર શાહ,1922-2008 અને પરિવારવૃંદ

મોટી(મોટી મમ્મી)નો આજે સોમો જન્મદિવસ. છેલ્લી બે-ત્રણ મહિનાની માંદગી બાદ કરતાં સત્યાશી-અઠ્યાસી વર્ષ સુધી તાજી-માજી રહેનાર (વધારે સાચું તો સૌને તાજા-માજા રાખનાર) મોટી મમ્મીના જીવનને જો એક વાક્યમાં નિરુપવું હોય તો કહેવાય કે  રાગ-દ્વેષથી મુક્ત એક સ્વસ્થ સમર્પિત જીવન.

આજે પપ્પા જે ક્લાસ-કાસ્ટના ભેદ વગર સૌની સાથે સહજતાથી ભળી જાય છે તેમાં વાંચન તો ખરું જ. પણ તેથી ય વિશેષ તો જીવતી-જાગતી મોટીમમ્મીના સંસ્કાર. ઉત્તર ગુજરાતનાં માણસા ગામની નિશાળની એક માત્ર કન્યા ઇન્દુ દસમા ધોરણ સુધી ભણેલી. પિતાજી ફૂલચંદ મહેતા ડોક્ટર હતા. બાળપણનો કેટલોક સમય તેનો આફ્રિકામાં વિત્યો. ભાઈ (મારા દાદા) ટેક્સટાઇલ મિલમાં. અઢારમે વર્ષે લગ્ન પછી થોડો સમય અમૃતસર પણ વસવાનું થયેલું. ત્યાં જ એકલે હાથે મિત્રદંપતીની હૂંફ-કાળજીથી હિમ્મતભેર દીકરી પ્રફુલ્લાનો જન્મ. તે પછી વડોદરા સુરસાગરને કિનારે ઘર માંડ્યુ ત્યારે બે નાના બાળકો સાથેના આર્થિક સંઘર્ષના દિવસો, વાંચન અને સંતોષનું ભાથું બાંધીને આવેલી ઇંદુ માટે લહેરના દિવસો બની રહ્યાં. વડોદરાના દિવસો વાગોળતાં મોટી કહેતી જૂનાં છાપાં વેચાય અને ઘરમાં પૈસા આવે એની રાહ જોવાતી. 1956મા નવરંગપુરા “પ્રકાશ”માં સ્થાયી થયા પછી શકરીબા પણ સાથે હતાં, તેમને પેરાલિટિક સ્ટ્રોક અને થાપાનું હાડકું ભાંગેલું. કેટલાંક વર્ષો સુધી સાસુમા શકરીબાની એક દીકરીની પેઠે તેણે કાળજી લીધી.

મોટી મમ્મીને “ઝેર તો પીધા છે જાણી-જાણી”ની રોહિણી ખૂબ ગમતી. ટી.વી. સિરિયલોમાં આવતા હોમ મેકરના ચાહે ઘરમાં ચોવીસ કલાક કામ કરનાર નોકરિયાત બહેન પણ ન હોય પાત્રો ખૂબ ઝીણવટથી તે જોતી. સરસ્વતીચંદ્રની “ગુણસુંદરી” તેનું પ્રિય પાત્ર જે મને સહેજ ઓછું ગમતું. હું અકળાઇને કહેતી મૂકોને વાત, તે સહેજ વધારે ખીલીને ગુણસુંદરીની વાત માંડતા. હમણાં શોભાબહેન આવશે કહી દૂરદર્શન પર પટ દઈને સમાચાર સાંભળવા બેસી જતી મોટીને ધીરે-ધીરે હિન્દી બોલતાં સરલા મહેશ્વરી પણ ગમવાં લાગેલાં. એક વખત અમે સૌ ગાંધી આશ્રમમાં જૈમિની પાઠકની મોનોએક્ટિંગ ‘મહાદેવભાઇ દેસાઈ’ જોવા ગયેલા, ત્યારે એકીટશે ગાંધીને સમર્પિત વ્યક્તિત્વ જોઈ રહેલા મોટી મમ્મીને હું જોતી રહી.

નાતના ચોપડામાં વ્યવસાયનું એક કૉલમ હોય જે મોટે ભાગે ગૃહિણીઓ બ્લેન્ક છોડી દેતી હોય, મોટી મમ્મી તેમાં હોંશે-હોંશે “ઘરકામ” લખાવતી. વાને કારણે તે ઊભી ના રહી શકે પણ ગેસની એક સગડી નીચે રાખેલી, મમ્મી બધુ નીચે આપી દે મોટી બેઠી-બેઠી રાંધે. મમ્મી પૂછતી, “બહેન, તમે થાક્તાં નથી?” તરત જ “ના, પહેલાં વસ્તારીમાં ખૂબ કામ કરેલું હોય ને, આ ચાર માણસોના ઘરમાં શું કામ હોય” રસોઈ એમને માટે રિલેકસેશન હતું. જો કે ક્યારેક અમને ફરિયાદ પણ થતી કે મોટી મમ્મી કશું કરવા દેતી નથી. મારી પ્રેગ્નન્સીના દિવસોમાં મમ્મી-પપ્પા, મારી બહેન ઋતાની પ્રેગનન્સીને કારણે અમેરિકા, ઘરમાં હું અને મોટી બે એકલાં જ. પંચાશી વર્ષનાં તાજાં જ ચિકનગુનિયાની માંદગીમાથી પસાર થયેલાં મોટી મમ્મીએ ખુરશી લઈને પ્લૅટફૉર્મ પર રસોઈ કરવી શરૂ કરેલી. (મોટી મમ્મીના હાથની વેઢમી અને ઓસામણ આરોગીને પ્રસન્ન થઈ ગયેલા કવિશ્રી ઉમાશંકર જોશી બોલી ઉઠેલા કે  “હું મેયર બનું તો ઘરે-ઘરે ઓસામણના નળ નંખાવું.”) તેના હાથની કઢી વાડકા ભરીને પીતા દર્શકદાદાને (મનુભાઈ પંચોળી) જોવા એક લહાવો હતો. ડોક્ટર ત્રિવેદીસાહેબે દર્શકદાદાને ટામેટા ખાવાની ના પડેલી. અમે સૌ સાથે જમવા બેસતા ત્યારે તે છાના-માના મોટીમમ્મીની થાળીમાંથી દર્શકદાદા ટામેટું ચોરી લેતા, જાણે કે આઠ-દસ વર્ષનાં બે ભાઈ-બહેન. એક વાર એમણે મોટી મમ્મીને, ખાસ, કેરી ખાવા મણાર તેડાવ્યાં અને લખેલું કે સાથે ભાણિયાંઓને (મમ્મી-પપ્પા અને અમને) લેતાં આવશો. અઠવાડિયાના પાંચ-છ દિવસ તો સાંજના ભોજનમાં તેની ગરમાગરમ ભાખરી જ હોય, ગ્લુટન ફ્રી જેવા શબ્દ તેણે સાંભળ્યા નહીં હોય પણ શિયાળામાં સવારના ભોજનમાં અવાર-નવાર બાજરીનો રોટલો હોય જ. ક્યારેક ભડકું પણ હોય.

ઘણી વખત લાપરવાહીમાં મારા લ્યુનામાં પેટ્રોલ ખલાસ થઇ જતું. એક વખત હું બહુ રઘવાઈ થઈ ત્યારે મોટી શાંતિથી કહે, “લાવ કેરબો હું રિક્ષામાં જઈને પેટ્રોલ લઈ આવું” ત્યારે મોટીની ઉંમર એંશીની આસપાસ!

મારા બાળપણમાં ડોકિયું કરું તો હું બારાખડી શીખી રહી હતી ત્યારે મોટી મમ્મીએ મને શીખવી દીધું હતું કે મમ્મી જ્યારે બહાર જતી હોય ત્યારે કહેવાનું, “જ” ને કાનો “જા”, પછી મમ્મી નિશ્ચિત મને બહાર જઈ શક્તી. તે વખતે ઘરમાં હીંચકો નહોતો, સૌ બાળકોની જેમ મને પણ હીંચકો ખૂબ ગમે, મોટી મમ્મીએ ગેરેજમાં બે દોરડા નંખાવીને વચ્ચે નાનકડું લાકડાનું પાટિયું  કદાચ જૂનો પાટલો હશે) ભરાવીને કામચલાઉ હીંચકો  ઊભો કરેલો, દિવસે તો હું ત્યાં હીંચકા ખાઉ પણ રાત્રે ભઈ (દાદા) ઘરે આવી જાય એમ્બેસેડર ગેરેજમા મુકાઇ જાય પછી હીંચકા ના ખવાય, ત્યારે મોટી મમ્મી વરંડાની ખુરશીમાં બેસી એના વા વાળા પગ ઓટલા પર લાંબા કરી મને હીંચકા ખવડાવતી તે થાકતી ત્યારે સૌ પરિવારજનોના એક પછી એક નામ લઈ  તેમની ગાય આંગળીના વેઢા પર ગણાવતી, ગલીનું ઘર ક્યાં ગયું ક્યાં ભાઈ ક્યાં ગયું કહી ખીલ-ખીલ હસતી, હસાવતી. હું થોડી મોટી થતાં મોટી મમ્મી પોતાના  દુખતા પગ દબાવવા કહેતી, ત્યારે હું તો માત્ર પાંચ-સાત મિનિટમાં જ થાકીને સોસાયટીમાં રમવા નાસી જતી.

1950માં વડોદરા છોડયું તે પહેલાં ત્યાં ઘરકામમાં મદદ કરવા એક શકુંતલાબહેન આવતાં. તેમની સાથે બંને બાળકોને (પ્રકાશ-પ્રફુલ્લા) એવી તો માયા બંધાઈ કે  2000ના દાયકમાં પણ અમે વડોદરા તેમને ઘરે જતાં, તેમના પરિવાર સાથે જમતાં. ઘરના નોકરો – ડ્રાઇવરને તો મોટી દીકરાની પેઠે રાખતી.  કાળક્રમે અમે સૌ દરજુભાઈને “કાકા” ભીમજીભાઇને મામા, તો રણવીરને રણુનો ટહુકો કરતાં થઈ ગયાં. દરજુકાકા-શિવુભાઈ ગૌરવપૂર્વક કહેતા, “અમે ભાભી (મારી મમ્મી) કરતાં સિનિયર”. શાકવાળા ખેમાજી, ધોબી કમલભાઈ, પસ્તીવાળા શાંતિલાલ, કેરીના કરંડિયા લઈને ગાજનાર મફતલાલ, રિક્ષાવાળા કોઇની ય સાથે પૈસાની રકઝક ના કરતાં, મોટી છેલ્લાં વર્ષોમાં દેરાસર ના જવાયું તો કહેતાં, “ચાલો, સાત દૂ ચૌદ રૂપિયા બચી ગયા”. રવિવારે મારે ઑફિસમાં રજા હોય અને ટ્રાફિક ઓછો હોય એટલે આગ્રહ કરીને હું એમને દેરાસર લઈ જતી અને પછી અમે બંને રસ્તો ક્રોસ કરીને સામે સાઇબર કાફેમાં જતાં, ત્યાં વેબ કેમેરામાં ન્યૂયોર્કથી ઋતા એમને અવનવું બતાવ્યા કરે  એક કલાક ક્યાં પસાર થઈ જાય એ ખબર ના પડે.

દિવાળી શરૂ થતાં પહેલાં જ મોટીને ઘરે-ઘરેથી નિમંત્રણ આવવા લાગતા, “ક્યારે આવો છો અમારા ઘરે ઘૂઘરા બનાવવા?”, “કેટલું ય કરીએ તો ય ઇન્દુબે’ન, તમારા જેવી કાંગરી નથી પડતી”. દિવાળી સિવાયે વરસનો ઘણો ખરો ભાગ મોટીનો વ્યસ્ત જ રહેતો. તેને  કેરીઓનો ભારે શોખ અને ઊંડી સૂઝ પણ ખરી. ઉનાળામાં રાત્રે જમ્યાં પછી મોટીમમ્મી કેરીઓ ઉપર – નીચે ગોઠવતી હોય, સૂકું ઘાસ આઘું-પાછું કરતી હોય તો શિયાળામાં રાત્રે તુવેરો ફોલતી હોય કે મેથીની ભાજી સમારતી હોય કે સૌને સફરજન ખવડાવતી હોય. ઉનાળાની બપોરે છૂંદાના તપેલા (સહેજે પાંચ-સાત તો થતાં જ હશે  મામા-ફઈના ઘર સાથે) તડકા પ્રમાણે આઘા-પાછા કરવાના, કપડાં બાંધવાના, ક્યારેક આંબોળિયા, ગોટલી, કેરીનાં પાપડ, મરચાં આથવાનો કાર્યક્રમ. ઘઉં પણ ભેગાં મળીને જ વિણાતા. મોટી અમને પણ ઘઉંમાથી કાંકરા કાઢવા પ્રોત્સાહિત ક્રરતાં, કહેતાં જેટલા વધારે કાંકરા વીણીને મોગરાને આપશો  તેટલા તે વધારે ફૂલ આપશે. મોગરાના છોડની પડખે જ બે બદામડી હતી આખી બપોર હું બદામ ફોડતી. એ જ બદામનું દૂધ બનાવીને મોટી અમને સવારે પાતી. બપોર પછી અખંડ આનંદ (ગૃહગંગાને તીરે-તીરે), છાપાંની પૂર્તિઓ (ખાસ તો જન્મભૂમિ પ્રવાસી, ગિરીશ ગણાત્રાની કૉલમ) ભૂમિપુત્રમાં આવતી હરિશ્ચંદ્ર બહેનોની વાર્તા તથા અન્ય મેગેઝિનો વાંચવાનો મોટીનો કાર્યક્રમ, ઘરમાં જ્યારે મરચાં વગરની રસોઈ બનવા લાગી, ત્યારે મોટીએ અલગ શાક-દાળ કરવાના બદલે નિયમિત રીતે લીલા મરચાં વઘારવાનું શરૂ કર્યું, ઓચિંતા આવનાર મહેમાન પણ વઘારેલાં મરચાં અને સીંગદાણાની ચટણીને  કારણે ટકી જતાં.

ઈમરજન્સી વખતે પપ્પા દસ મહિના જેલમાં હતા. ત્યારે હું તો માત્ર બે વર્ષની. પૂર્વનિર્ધારિત આયોજન મુજબ દાદા સાથે અમેરિકા ફરવા જતાં પહેલાં બે નાની દીકરીઓ સાથે ત્રણ મહિના એકલી પુત્રવધૂ નયનાને હૂંફ રહે તે માટે બાપુજીનું (પપ્પાના નાના ફૂલચંદભાઈનું) દીકરીનાં ઘરમા રહેવું સહજ હતું.

2000ના દાયકામાં એંશી વર્ષની મોટીને થિયેટર – હોટલમાં અમારી સાથે હોંશે-હોંશે જોડાતી જોઈને  મારા મિત્રોને ખૂબ નવાઈ લાગતી, સાહિત્ય પરિષદ, ગાંધીઆશ્રમ કે વિદ્યાપીઠના કાર્યક્રમો આનંદથી માણતી મોટી દર સોમવારે બપોરે (સહેજે ત્રણ-ચાર દાયકા) જ્યારે આંયબીલ શાળામાં ચાલતા ક્લાસમાં દાંડિયા લઈને જતી ત્યારે અમારી બહેનપણીઓને રમૂજ થતી.

લોંગ કોટથી માંડી સૂટબૂટટાઈવાળા દાદાના મિત્રો જેટલી જ સરળતાથી પપ્પાના બગલથેલા -ખાદી વર્તુળમા ભળી જતી મોટીને પિયર અને સાસરા સહિત સૌનો ખૂબ પ્રેમ મળ્યો અને તેમણે પણ સૌને ભરપૂર પ્રેમ આપ્યો. “જો જો હં, મુકતાબહેન હમણાં જવાનો વિચાર ના કરતાં, આ તો નયના-પ્રકાશ અમેરિકા ઋતાને ઘેર ગયાં છે અને રીતિ સુવાવડ માટે આવેલી છે એટલે મને આવવું નહીં ફાવે.” આટલો મુક્ત ટેલેફોનિક સંવાદ મોટીનો મરણપથારીએ પડેલાં નેવું વર્ષનાં દાદાના પિતરાઇ મોટાંબહેન (મુક્તાફઇ) સાથે હતો. તેનાં લોહીના સંતાન તો માત્ર બે. ઓગણીસમે વર્ષે પ્રકાશ અને તે પછી ચાર  વર્ષે દીકરી પ્રફુલ્લા. સાથે નણંદ, જેઠ, ભાઈના સંતાનોની પણ તે મામી-કાકી-ફઇ જ નહીં પણ “મા”  જેવી બની રહી. ક્યારેક અસ્વસ્થ થઈ જાય તો ગુસ્સાને ટાઢો કરવા મંદ સૂરે “ઓ પ્રભુ શું કહું ……..” ગીત ગણગણતી હોય. છેક સુધી તાજી-માજી રહી તેમાં મૂળભૂત સ્વભાવ ઉપરાંત પુત્રવધૂ નયનાનો સાથ-સહકાર. છેક સુધી તેણે મોટીમમ્મીને મનગમતું કામ કરવા દીધું અને પોતે જોઈતી મદદ કરી. મમ્મી સૌ સગાંવહાલાંને સાચવતી. “બહેન ઘરની બહાર નીકળે તો તબિયત સારી રહે” કહી આગ્રહપૂર્વક મમ્મી-પપ્પા મોટીને બહાર ખેંચી જતાં. પ્રફુલ્લાફોઈના કુટુંબ સાથે પણ મોટીમમ્મીને આઉટિંગ થતું.  મારાં નાનીમા (ગાગી) હોય, મોટા મામા હોય  કે પ્રફુલ્લાફોઈનાં સાસુમા તેમની સાથે તો મીઠો મૈત્રીભાવ હોય જ પણ એક પેઢી નીચે મમ્મીની સ્કૂલ-કોલેજની બહેનપણીઓ, મારી મામીઓ-માશીઓ મોટીમમ્મીની પણ બહેનપણીઓ બની ગયેલી.

મૃત્યુ તેનું 2008ની સાલમાં સપ્ટેમ્બરની 23 મી એ, જ્યારે સમગ્ર વિશ્વમાં એકસરખા દિવસ-રાત્રિ!

મોટી તું આવી જા, તારા દુખતા પગ દબાવીને હળવી થાઉં. 

જૂન 8, 2021

એવું કહેવાય છે કે ગુજરાતીઓ બહુ પુસ્તકો ખરીદતાં નથી. કદાચ એટલા માટે જ, સુરેશભાઈ છગનલાલ શાહ પુસ્તકો વેચવાં માટે છેક તત્કાલીન બેંગલોર જતા રહ્યા હતા, અને ત્યાં જઈને તેમણે એવાં અને એટલાં પુસ્તકો વેચ્યાં કે ગયા અઠવાડિયે ૨૫મી મેના રોજ, ૮૪ વર્ષની વયે તેમનું અવસાન થયું, ત્યારે તેઓ તેમની પાછળ સમગ્ર એશિયાના સૌથી મોટા બૂકસ્ટોર, સપના બૂક હાઉસની વિરાસત મૂકીને ગયા હતા. કોરોનાની મહામારી અનેક લોકોને આપણી વચ્ચેથી અણધાર્યા ઉપાડી ગઈ છે. એક એક સમાચારો આંચકા સમાન છે. એવી અનેક જિંદગીઓ અચાનક ટૂંકાઈ ગઈ છે, જેમાં હજુ ઘણી સંભાવનાઓ બાકી હતી.

સુરેશ શાહની અલવિદાના સમાચાર પણ એવા જ છે. કર્ણાટકના અનેક પુસ્તકપ્રેમીઓ માટે મંગળવારનો દિવસ મનહૂસ હતો. થોડા દિવસથી તેઓ ખાનગી હોસ્પિટલમાં કોરોનાની સારવાર લઇ રહ્યા હતા, પણ વધતી ઉંમર અને વાઇરસની જુગલબંધી સામે ડોકટરો હારી ગયા. કર્ણાટકના સાહિત્ય જગતમાં એ મોટી ખોટ હતી. રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી બી.એસ. યેડીયુરપ્પા, તેમના શિક્ષણ મંત્રી અને અનેક કેબીનેટ સાથીઓએ સુરેશ શાહના જવાનું દુઃખ વ્યક્ત કર્યું હતું.

કર્ણાટક સરકારે સપના બૂક હાઉસને ૨૦૦૮માં કર્ણાટક રાજ્યોત્સવ પુરસ્કાર આપ્યો હતો. લિમ્કા બૂક ઓફ રેકોર્ડમાં સળંગ સાત વર્ષ સુધી તેનું નામ દર્જ હતું. ૨૦૧૬ સુધી, સપના બૂક હાઉસે ૫૦૦ લેખકોનાં ૫,૦૦૦થી વધુ પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યા હતાં. જેમાં જ્ઞાનપીઠ અને સાહિત્ય એકાદમી પુરસ્કાર વિજેતા લેખકો પણ હતા. સપના બૂક હાઉસે બ્રાઝિલમાં રહેતા કન્નડીગાઓ માટે કન્નડ ભાષામાં ૫,૦૦૦ પુસ્તકો નિકાસ કર્યા હતાં.

વિચાર કરો કે જે છોકરો મુંબઈના ગુજરાતીઓથી ભરેલા ઉપનગર ઘાટકોપરના રેલવે સ્ટેશન પર પ્રવાસીઓના માલ-સામાન ઊંચકવાનું કૂલીનું કામ કરતો હોય, તે એક દિવસ ૧ લાખ પુસ્તકોનો ભાર વહન કરતો પુસ્તક વિક્રેતા બની જાય, એ હકીકત પોતે જ એક પુસ્તકની કહાનીથી કમ નથી.

સુરેશ શાહના પિતા છગનલાલ શાહ ગુજરાતના ધોરાજી શહેરના વતની હતા, પણ કામધંધા અર્થે મુંબઈના ઘાટકોપર ઉપનગરમાં સ્થાયી થયા હતા. છગનલાલ કાલબાદેવીમાં આવેલા કોટન એક્સચેન્જમાં કામ કરતા હતા. ૩ માર્ચ ૧૯૩૮ના રોજ સુરેશભાઈનો જન્મ થયો હતો. બાળપણથી સુરેશભાઈને લખવા-વાંચવાનો શોખ હતો, પરંતુ ઘરમાં બે છેડા માંડ ભેગા થતા હતા, એટલે તેમણે પણ પિતાને હાથ લાંબો કરવો પડ્યો હતો. “હું ૧૦ વર્ષનો હતો ત્યારથી મારા પિતાને એક્સચેન્જમાં મદદ કરતો હતો. પરિવારમાં હું જ મોટો દીકરો હતો,” એવું તેમણે એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું.

વાંચવા-લખવાના શોખના કારણે સુરેશભાઈ દસમા ધોરણમાં ફર્સ્ટ ક્લાસ સાથે પાસ થયા હતા, પણ ગરીબીના કારણે કોલેજનું ભણતર પૂરું કરી ન શક્યા. એના બદલે બે પૈસા કમાવા માટે એ પૈસાદાર ઘરોમાં સાબુ અને મોતી જેવી ચીજવસ્તુઓ પહોંચાડવાના ધક્કા-ફેરા કરતા હતા.

ઘાટકોપર રેલવે સ્ટેશનના માસ્તર સુરેશભાઈને ઓળખે અને એ માસ્તરે જ શહેરમાં રખડવા કરતાં સ્ટેશન પર કામ કરવા સૂચન કર્યું. એમાં સુરેશભાઈએ કૂલીનું કામ શરૂ કર્યું. માણસમાં ઘગશ હોય, તો જે પણ કામ કરે તે ખંતપૂર્વક જ કરે. સુરેશભાઈ ભલે ભણી ન શક્યા, પણ કૂલીના કામમાં પણ એવી જવાબદારી બતાવી કે મુંબઈ કૂલી એસોસિયેશનના ઘાટકોપર ડિવિઝનના પ્રમુખ બની ગયા.

ઘાટકોપર સ્ટેશન પર તેમનો પરિચય પોકેટ બૂક્સના વિતરક તુલસી શાહ સાથે થયો. ભાવતું હતું ને વૈધે કહ્યું. સુરેશભાઈએ તેમની ઓફીસમાં કામ શરૂ કર્યું. પુસ્તકોની દુનિયામાં તેમનાં કદમ અહીંથી મુકાયાં. જે ખંતથી કૂલીનું કામ કરતા હતા અને તેના કરતાં ય વધુ ગંભીરતાથી તે પુસ્તકોનું કામ કરતા હતા. ગમે તેમ તો ય કૂલીગીરીમાં સન્માન તો ન જ હતું. તુલસી શાહે કામથી ખુશ થઈને સુરેશભાઈને કંપનીની બેંગલોર ઓફીસમાં પ્રમોશન આપ્યું.

૬૦ના દાયકામાં, સુરેશભાઈ, તેમની પત્ની ભાનુમતી અને દીકરા નીતિનને લઈને બેંગલોર આવ્યા હતા. એ કામમાં ય સુરેશભાઈએ સફળતાના ઝંડા ફરકાવ્યા અને એમાંથી જ પુસ્તકો વેચવાનો આગવો વ્યવસાય શરૂ કરવાનું સાહસ આવ્યું. બેંગલુરુના ગાંધીનગર વિસ્તારમાં દસ બાય દસની પાનની એક દુકાનમાં સુરેશ શાહે પુસ્તકો વેચવાનું શરૂ કર્યું હતું. જે ખંત ઘાટકોપર સ્ટેશને માલ-સામાન ઊંચકવામાં હતો, એ જ ખંત ખુદનો વ્યવસાય જમાવામાં હતો. આજે એ ખંતના પ્રતાપે સપના બૂક હાઉસના નામથી ગાંધીનગરમાં ૪૦,૦૦૦ ચોરસ ફૂટના સ્ટોરમાં અંગ્રેજી, કન્નડ અને અન્ય ભાષાઓનાં મહાનથી લઈને નવોદિત લેખકોનાં પુસ્તકો છે, અને પૂરા રાજ્યમાં ૧૭ રિટેલ સ્ટોર છે.

આજે તેમનો દીકરો નીતિન શાહ કંપનીનો મેનેજીંગ ડિરેકટર છે, અને ત્રીજી પેઢીનો વંશજ, નિજેશ શાહ તેનો સી.ઈ.ઓ. છે. નીતિન શાહ એક ઈન્ટરવ્યુમાં કહે છે, “પોતાનો બૂક સ્ટોર હોય તે સ્વપ્ન મારી માતાનું હતું. તેમણે જ મારા પિતાને સાહસ આપ્યું હતું. તેમને ત્રણ દીકરા હતા, અને દીકરીનું સ્વપ્ન અધૂરું રહ્યું હતું. એટલે તેનું નામ સપના બૂક સ્ટોર છે.”

આજે સપના બૂકની બ્રાંડ તળે સાઈઠ ટકા પુસ્તકો અને બાકી સ્ટેશનરી, મલ્ટીમીડિયા પ્રોડક્ટ્સ, સ્પોર્ટ્સની વસ્તુઓ અને અન્ય ચીજો વેચાય છે. પુસ્તકોમાં ફિક્શનથી લઇને નોન-ફિક્શન, સ્કૂલ-કોલેજનાં પાઠ્યપુસ્તકો, મેનેજમેન્ટ અને સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષાઓનાં મટીરિયલ પણ રાખવામાં આવે છે. ૧૯૯૪થી તે કન્નડ ભાષામાં પણ પુસ્તકો પ્રગટ કરે છે. માત્ર કર્ણાટક જ કેમ? બીજા રાજ્યમાં કેમ નહીં? નીતિન શાહ જવાબમાં કહે છે, “સપના અને બેંગલુરુ સાથે જ મોટાં થયાં છે. બેંગલુરુ મારો પ્રથમ પ્રેમ છે.”

સુરેશ શાહનો પૌત્ર નિજેશ શાહ આ ‘સપના’ને હવે ઈ-કોમર્સમાં લઇ જવાનું કામ સંભાળે છે. ઇન્ટરનેટનો વિકાસ થયો અને એમેઝોન અને ફ્લિપકાર્ટે ઓનલાઈન સ્ટોર શરૂ કર્યો પછી સપના બૂક હાઉસે પણ એ દિશામાં ઝંપલાવ્યું છે. “અમે ઓનલાઈનમાં શિક્ષણનાં પુસ્તકોમાં ઘણું કામ કરી રહ્યા છીએ. અમે ૧૦,૮૦૦ સ્કૂલ અને કોલેજોને મટીરિયલ પૂરું પાડીએ છીએ. અમે આફ્રિકન દેશ ઘાનામાં પુસ્તકો સપ્લાય કરીએ છીએ. ત્યાં અમારી ઓફીસ પણ છે, અને તેના મારફતે ત્યાંની પાંચ યુનિવર્સિટીમાં પુસ્તકો આપીએ છીએ.”

ગુજરાતમાં ભલે એવું કહેવાતું હોય કે લોકો પુસ્તકો ખરીદતાં-વાંચતાં નથી, સુરેશ શાહે એકવાર તેનો ઇન્કાર કરતાં કહ્યું હતું કે લોકોમાં વાંચન વધી રહ્યું છે તેની સાબિતી સપના બૂક હાઉસની પ્રગતિમાં છે. “ભારતમાં બીજો એવો કયો સ્ટોર છે જે જ્યાં અલગ-અલગ વિષયોનાં એક સાથે ૧ લાખ પુસ્તકો હોય?” એવું સુરેશભાઈએ પૂછ્યું હતું. એકવારના કૂલી માટે આનાથી મોટું ગૌરવ શું હોય?

પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યુઝ’, નામે લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ’, 06 જૂન 2021

સૌજન્ય : રાજ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાભાર