તમને કદાચ જાણ હશે કે પડોશમાં નેપાળમાં રાજાશાહી પાછી લાવવા માટે આંદોલન ચાલી રહ્યું છે. એ આંદોલનને લોકોનો પ્રચંડ ટેકો તો નથી પણ ઠીકઠીક પ્રમાણમાં ટેકો છે. એક દાયકાના અસ્થિર અને ભ્રષ્ટ લોકતંત્રથી લોકો કંટાળી ગયા છે. તમને એ વાતની પણ જાણ હશે કે પડોશમાં મ્યાનમારમાં લશ્કરી અધિકારીઓએ ચૂંટાયેલી સરકારને ઉથલાવીને સરમુખત્યારી લાગુ કરી છે. શ્રીલંકા આઝાદ થયું ત્યારથી બૌદ્ધ રાષ્ટ્રવાદ અને બંધારણીય રાષ્ટ્રવાદ વચ્ચે ગોથાં ખાઈ રહ્યું છે અને બંધારણ બદલતું રહે છે. બંગલાદેશ ઇસ્લામિક રાષ્ટ્રવાદ અને ઇસ્લામિક રાષ્ટ્રવાદ વચ્ચે ગોથાં ખાઈ રહ્યું છે.

પાકિસ્તાનને તો પ્રથમ ગ્રાસે મક્ષિકાનો અનુભવ થયો હતો. ૧૧મી ઑગસ્ટ ૧૯૪૭ના રોજ પાકિસ્તાનના સ્થાપક મહમદઅલી ઝીણાએ પાકિસ્તાનની બંધારણસભામાં ભાષણ આપ્યું એ જ ઘડીએ મતભેદ શરૂ થયા. હકીકતમાં તો મતભેદ હતા જ અને મતભેદ છતાં તેમ જ મતભેદ સાથે પાકિસ્તાનની સ્થાપના થઈ હતી. મતભેદ એ વાતે હતો કે પાકિસ્તાન નામના દેશનું સ્વરૂપ કેવું હોવું જોઈએ. ઝીણા એમ માનતા હતા કે પાકિસ્તાનમાં મુસલમાનોની ધાર્મિક બહુમતી હોય એટલું પૂરતું છે, એ પછી એનાથી વધારે ધર્મને વચ્ચે લાવવાની જરૂર નથી. પાકિસ્તાન તેના દરેક અર્થમાં લોકતાંત્રિક અને સેક્યુલર હશે. અવિભાજિત ભારતમાં મુસલમાનો લઘુમતીમાં હતા એટલે અસુરક્ષાની ભાવનાથી પીડાતા હતા અને ધર્મનો રાજકીય આશ્રય લેતા હતા. હવે પાકિસ્તાનમાં મુસલમાનો બહુમતીમાં છે એટલે અસુરક્ષા રહેવાની નથી માટે ધર્મનો રાજકીય આશ્રય લેવાની જરૂર નથી. ધર્મનો રાજકીય ઉપયોગ કરવામાં જોખમ છે.

સામે મૌલવીઓ કહેતા હતા કે મુસલમાનોની ધાર્મિક બહુમતી ધર્મ પર આધારિત છે. ધર્મ છે તો તેના અનુયાયી છે અને ઇસ્લામ ધર્મના બહુમતી અનુયાયીઓએ રાષ્ટ્રની સ્થાપના કરી છે એટલે એનાં પાયામાં તો ઇસ્લામ જ હશે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો પાકિસ્તાન ઇસ્લામિક રાષ્ટ્ર હશે. તેમની બીજી દલીલ એવી હતી કે ઇસ્લામ ધર્મ સંપૂર્ણ ધર્મ છે એટલે એમાં સમાજ, શાસન અને રાજ્ય વિષયી દરેક બાબતના ઉકેલ મળે છે. જે ધર્મ પોતે જ સામાજિક, રાજકીય અને આધ્યાત્મિક એમ ત્રણેય જરૂરિયાત પૂરી પાડતો હોય તેને આધુનિક રાજ્યના ઉછીના ઢાંચાની જરૂર જ શું છે? તેમની ત્રીજી દલીલ એવી હતી કે આધુનિક લોકતાંત્રિક સેક્યુલર રાજ્યમાં  નાગરિક સર્વસ્વ છે અને તે પ્રભુસત્તા (સોવરેન્ટી) ધરાવે છે જે ઇસ્લામના મૂળભૂત સિદ્ધાંતની વિરુદ્ધ છે. પ્રભુસત્તા માત્ર અને માત્ર ખુદાની હોય અને બંદા એને શરણે છે માટે તેણે ખુદાએ આપેલા ધર્મના કાયદાઓને અનુસરવાના હોય, આધુનિક બંધારણના નહીં.

આમ પાકિસ્તાનની બંધારણસભામાં ઝીણાએ મંગળ પ્રવચન કર્યું એ સાથે જ મામલો ઘોંચમાં પડી ગયો તે આજ સુધી એનો ઉકેલ આવ્યો નથી. ૧૯૪૮ના ઓકટોબર મહિનામાં જ્યારે ઝીણા ગુજરી ગયા ત્યાં સુધીમાં તેમને સમજાઈ ગયું હતું કે ધાર્મિક બહુમતીવાળો લોકતાંત્રિક સેક્યુલર રાષ્ટ્રનો તેમનો પ્રયોગ નિષ્ફળ નીવડવાનો છે. મુસલમાનોની અસુરક્ષાનો અંત આવ્યો હોવા છતાં અને બહુમતીમાં હોવાનો આત્મવિશ્વાસ હોવા છતાં પાકિસ્તાનનું વિભાજન થયું, રાજકીય નેતાઓની હત્યાઓ થઈ, લશ્કરી સરમુખત્યારી આવી અને મૂળભૂતવાદ અને ત્રાસવાદનું ભોગ બની ગયું.

માત્ર દક્ષિણ એશિયાના જ નહીં, બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી એશિયા અને આફ્રિકાના જેટલા દેશો આઝાદ થયા એની લગભગ આવી જ દાસ્તાન છે. કોઈ દેશ ધર્મમાં અટવાયો, કોઈ વંશમાં અટવાયો તો કોઈ ભાષામાં. કેટલાક દેશોએ પશ્ચિમને નકારવાનો પ્રયાસ કર્યો જેમાં તે પશ્ચિમના દેશોના હાથનું રમકડું બની ગયા. પાકિસ્તાન આનું દૃષ્ટાંત છે.

આ બધા દેશોથી ઊલટું ભારતનો અનુભવ જુદો રહ્યો. હજારો વર્ષ જૂની પ્રાચીન અને જીવતી સભ્યતા ધરાવતો અને ઉપરથી વિશ્વમાં સૌથી વધુ વિવિધતા ધરાવતો આવડો મોટો દેશ! એક બીજાને સહન નહીં કરવા માટે અને એકબીજાનો છેદ ઉડાડવા માટે પર્યાપ્ત કારણો હતાં. ઇતિહાસ પણ હાથવગો હતો અને છતાં ય જગતના આશ્ચર્ય વચ્ચે ભારતે નિર્વિઘ્ને બંધારણ ઘડ્યું હતું. ભારતનું બંધારણ જ્યારે ઘડાતું હતું ત્યારે વિભાજનને કારણે હિંસાની બર્બર ઘટનાઓ બની રહી હતી. બંધારણસભાના સભ્યો રોજ સવારે રોષ પેદા થાય એવી ઘટનાઓના સમાચાર છાપામાં વાંચ્યા પછી બંધારણસભામાં જતા હતા અને આજુબાજુ બની રહેલી ઘટનાઓથી રતિભર વિચલિત થયા વિના બંધારણ ઘડતા હતા. વિવેકપૂર્વક સ્વસ્થ ચિત્તે કોઈ પણ પ્રકારના પૂર્વગ્રહ કે પક્ષપાત વિના તેમણે બંધારણ ઘડ્યું હતું. કોમી તંગદિલી અને તાણથી ભરેલા એ દિવસોમાં ભારતમાં જે રીતે બંધારણ ઘડાઈ રહ્યું હતું એ જોઇને દુનિયા અવાક થઈ ગઈ હતી.  આવું કેમ બની શકે?

આમાં આપણી પ્રજાકીય મહાનતાનો ફાળો છે. આમાં સામાજિક વાસ્તવિકતાઓનો ફાળો છે. આમાં અંગ્રેજોનું યોગદાન છે અને સૌથી વધુ આઝાદી માટેની લડત જે રીતે હાથ ધરાઈ એનો ફાળો છે. કોઈને ય પણ બહાર નહીં રાખવાનો એક પવિત્ર સંકલ્પ હતો. બીજા દેશોમાં તેનો મુખ્ય રાજકીય પક્ષ આટલો સંકલ્પબદ્ધ નહોતો જેટલી ભારતમાં કૉન્ગ્રેસ પક્ષ હતો.

આટલી ભૂમિકા બાંધ્યા પછી હવે ભારતનું બંધારણ કઈ રીતે ઘડાયું અને તેણે કેવી રીતે કેવા ભારતને આકાર આપ્યો એની વાત કરવામાં આવશે.

e.mail : ozaramesh@gmail.com

પ્રગટ :  ‘દૂધનું દૂધ, પાણીનું પાણી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 28 ફેબ્રુઆરી 2021

એક ગુજરાતી તરીકે આપણે એ વાતે જરૂર ધોરણસર ગૌરવ લઈ શકીએ કે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ‘ઑલ મેન’ સરખા પ્રયોગને સ્થાને ‘ઑલ હ્યુમન બીઇંગ્ઝ’ની પ્રતિષ્ઠાનું શ્રેય હંસા મહેતા સરખાં એક ગુજરાતી વિદુષીને નામે જમે બોલે છે. પણ આ મૂલ્યાત્મક શબ્દફેરમાં અભિપ્રેત છે તેમ સ્ત્રીપુરુષ બેઉ એક વ્યક્તિ તરીકે સમાન છે એવી પાયાની સમજથી માંડીને ખાસુ બધું અંતર કાપવું રહે છે. ચંદુ મહેરિયા અને મહાશ્વેતા જાનીની નિરીક્ષા ને નુક્તેચીનીમાં એનાં કેટલાંક ઇંગિતો રહેલા છે તો તાજેતરમાં એમ.જે. અકબર-પ્રિયા રામાની કેસચુકાદામાં કે આ અંક છપાવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે ઓરિસ્સામાં બાવીસ બાવીસ વરસના કાનૂની સંઘર્ષ પછી અંજની મિશ્રા બળાત્કાર કેસના ચુકાદાના હેવાલોમાં કપાયેલી અને કાપવી રહેતી મજલનું નિદર્શન પડેલું છે.

— ‘નિરીક્ષક’ તંત્રી

કોરોના મધ્યે સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીઓનું વાતાવરણ ગુજરાતમાં ચારે તરફ ફરતી પ્રચારની રિક્ષાઓનાં લાઉડસ્પીકરમાંથી અને સોશિયલ મીડિયાના માધ્યમથી ઘરઆંગણે અને કમ્પ્યૂટર અને મોબાઇલની બારીઓમાંથી સતત આસપાસ અનુભવાતું રહ્યું. આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલાદિવસ નજીક જ છે, ત્યારે ચૂંટણીપ્રચારમાં સ્ત્રીઓની ભૂમિકા શું? સ્થાનિક સ્વશાસનની સંસ્થાઓમાં ૫૦% રાજકીય હિસ્સેદારી છતાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન શું હજી પિતૃસત્તાક સમાજનાં પ્રતિબિંબ એવા રાજકીય પક્ષો અને તેમની પુરુષકેન્દ્રી માનસિકતામાં જ અટવાયેલું છે? એમાં ય ગુજરાતના પ્રદેશ-પ્રમુખ સી.આર. પાટીલના વડપણ હેઠળ વસંતપંચમીના દિવસે યોજાયેલા વડોદરા મહાનગરપાલિકાની ચૂંટણીના પ્રચારના હલ્દી કુમકુમના કાર્યક્રમની ફેસબુક લિંક જોતાં મહિલા કાર્યકરો અને ઉમેદવારોને મહદ્‌ અંશે પુરુષ નેતાઓને પગે લાગતાં જોઈ અને પાટીલસાહેબનું વક્તવ્ય “દીકરીઓની સંખ્યા ઘટતી જાય છે. આજે શહેરોમાં અને ગામડાંઓમાં અનેક યુવાનોની ઉંમર ૩૫-૪૦ થઈ ગઈ હોવા છતાં યોગ્ય જીવનસાથી નહીં મળવાથી લગ્ન થયાં નથી. બહેનો જે અહીંયાં એકલી બેઠી છે, જે સુરક્ષિતતા અનુભવે છે પણ જો આ રીતે દીકરીઓની સંખ્યા ઘટશે, તો તેમને જ ઘરમાં તાળું મારીને બેસવું પડશે …….. સાસુઓ તેમની વહુઓનાં ગર્ભપાત કરાવી દે છે ….. આ સમસ્યાને ફકત બહેનો જ હલ કરી શકે …..” સાંભળી કૈંક આવા પ્રશ્નો મનમાં ઉદ્દભવ્યા.

ગુજરાત એની ગતિશીલતા, વિકાસ અને મોડી રાત સુધી ગરબે ઘૂમતી સ્ત્રીઓના ફોટા થકી રાજ્યમાં ‘અતિ સલામત સ્ત્રીઓ’ છે તેનાં બ્યૂગલ દુનિયાભરમાં વગાડે છે પણ કડવી વાસ્તવિકતા એ છે કે દીકરીઓના સતત ઘટતાં જન્મદર માટે ભારતભરમાં તળિયાનાં રાજ્યોમાં આવે છે એવા આપણા ગુજરાતની દીકરીઓ માની કૂખમાં જ અસલામત છે, જેની પાછળનું એક મહત્ત્વનું પરિબળ ગુજરાતનું આર્થિક, સામાજિક માળખું કે જેમાં મૂડીવાદી માનસિકતા બહુ મોટો ભાગ ભજવે છે, તેને ગણી શકાય. મૂડીવાદને પિતૃસત્તા સાથે સીધું જોડાણ છે. ધંધાઉદ્યોગમાં, રાજકારણમાં ગાદીએ બેસવા દીકરાની ઘેલછા સતત હજી પણ જોઈ જ શકાય છે.

૨૦૧૯માં લોકનીતિ CSDS દ્વારા મહિલાઓ અને રાજકારણ ઉપર થયેલા અભ્યાસમાં એક તારણ બહાર આવ્યું હતું કે સ્ત્રીઓને કેન્દ્ર અને રાજ્યની સાપેક્ષે સ્થાનિક કક્ષાના રાજકારણમાં વધુ રસ પડે છે.આ ખૂબ સ્વાભાવિક છે, કારણ કે આ જ એક રાજકારણનું સ્તર છે, જ્યાં સ્ત્રીઓ અનામતને કારણે સીધી હિસ્સેદારી લઈ શકે છે, એટલે રાજકીય પક્ષો સ્થાનિક સ્વરાજની ચૂંટણીના પ્રચારમાં બહેનોના પ્રશ્નો વિશે ‘થોડી ઘણી’ ચર્ચા કરે એ અપેક્ષિત છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં ચૂંટણીઓને નજીકથી જોતાં એ આમ તો ટૉકનિઝમથી વિશેષ કંઈ ખાસ જણાયું નથી.

ત્રણ દીકરીઓ અને એક દીકરાના પિતા સી.આર. પાટીલે સમાજમાં સંતુલન ના ખોરવાય તે માટે દીકરીઓના જન્મને બઢાવો આપવાની અને મોદીજીના ‘બેટી બચાવો બેટી પઢાઓ’ અભિયાનની મંચ ઉપરથી વાત તો છેડી દીધી પણ એની પાછળનાં જે કારણો દર્શાવ્યાં એ ખરેખર નેતાઓની અતિ પાંગળી અને સંકુચિત સમજનું પ્રદર્શન કરનાર છે. સૌથી પહેલાં તો તેમને એવું લાગે છે કે આજે ભલે દીકરીઓની સંખ્યા ગુજરાતમાં ઓછી છે અને કેટલા ય પુરુષો પરણ્યા વગરના છે છતાં ય સ્ત્રીઓ જાહેર કાર્યક્રમોમાં ભાગ લઈ શકે તેટલી સલામત છે. જો હજી સંખ્યા ઘટી તો સ્ત્રીઓને ઘરમાં તાળાં મારીને પુરાઈ રહેવું પડશે. એટલે પ્રશ્ન થાય કે શું આપણે પુરુષોને પત્નીઓ મળી રહે તેના માટે અને તેઓ વાંઢા નહિ રહે તો જ ‘અહિંસક’ રહેશે. એ એક માત્ર કારણ માટે દીકરીઓના જન્મને પ્રોત્સાહન આપવાનું છે? આનો આડકતરો અર્થ એ થયો કે મંચસ્થ નેતા સ્ત્રીને ફક્ત ઉપભોગના અને બાળક પેદા કરવાનાં સાધન માત્ર તરીકે જોઈ રહ્યા છે અને રાજકીય મંચ ઉપરથી આ એક વરવો મૅસેજ સમાજના બહોળા વર્ગને પહોંચાડી રહ્યા છે.

ભાષણમાં એક બીજો મુદ્દો એ કે તેમણે ફક્ત સ્ત્રીઓની પિતૃસત્તાક માનસિકતાની વાત કરી. દીકરો જણવા માટે સાસુઓ જ વહુઓને ત્રાસ આપે છે, તેમના ઉપર દબાણ ઊભું કરે છે, તેથી યુવાન સ્ત્રીઓએ સાસુઓને જવાબ આપતાં, ના પાડતાં શીખવું જ પડશે. અહીં પણ સાસબહુ સિરિયલોના કિરદારોની જેમ એક સ્ત્રીને જ બાળકીઓના જન્મને રોકનાર વિલન તરીકે બીજી સ્ત્રી સામે ઊભી કરી દીધી. સ્ત્રીઓ પિતૃસત્તાનું વહન કરે છે, એ કેટલાક અંશે સાચું છે. પણ શું દીકરીઓની સંખ્યાના અસંતુલન પાછળ પુરુષોની કોઈ ભૂમિકા જ નથી? ટૂંકમાં, બાળકનું લિંગ કયું હશે એ ફક્ત સ્ત્રીઓની પિતૃસત્તાક માનસિકતાને આધારે નક્કી થાય છે અને પુરુષો આ આખા ચિત્રમાં ક્યાં ય આવતા જ નથી, એવી રીતે આ વાતને રજૂ કરવી ખરેખર ઘાતક છે, કારણ કે આ વાતનો સંદેશ તો અંતે સ્ત્રી જ સ્ત્રીની દુશ્મન છે, ત્યાં આવીને અટક્યો.

આ ઘટના અને સી.આર. પાટીલનું વક્તવ્ય એક ઉદાહરણ માત્ર છે, બાકી ગુજરાતમાં ભા.જ.પ. હોય કે કાઁગ્રેસ, પક્ષો અને નેતાઓમાં સ્ત્રીઓના મુદ્દાઓને લઈને વૈચારિક શૂન્યતા જ છે. પક્ષમાં સ્ત્રીઓને ફક્ત સ્થાન મળે છે પણ ખરેખરી સત્તાથી સ્ત્રીઓ જોજનો દૂર છે. ક્યારે ય કોઈ પણ પક્ષના આંતરિક આર્થિક મૅનેજમેન્ટનું કામ સ્ત્રીનેતાને અપાયું હોય એવું જાણવા નહિ મળે. કાર્યક્રમોમાં સ્ટેજ ઉપર પૌરુષત્વના સિમ્બોલ તરીકે તલવારો નીકળતી જ રહે છે .. સ્ત્રીઓ કુમકુમ અને તિલગુડમાં જ અટવાતી રહે છે અને સ્ત્રીઓના મુદ્દાઓ ઉપર પુરુષો ઉપદેશાત્મક ભાષણો આપ્યા કરે છે. આજે દીકરીઓ જણવાનું કહે છે, કાલે બીજા ભાષણમાં દેશ માટે દીકરા જણવાનું  કહેશે. રાજકીય પક્ષો પણ સંપૂર્ણપણે પિતૃસત્તાક અને મૂડીવાદી માળખામાં કામ કરતા રહ્યા છે, કરે છે અને કરતા રહેશે, જ્યાં સુધી આ જડબેસલાક સિસ્ટમમાં સ્ત્રીઓની ખરેખરી સહભાગીદારિતા ઊભી નહિ થાય ત્યાં સુધી … અને એના માટે હજી બહુ લાંબી મજલ કાપવી રહી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2021; પૃ. 08

રિઝર્વ બૅંન્કના ભૂતપૂર્વ ગવર્નર રઘુરામ રાજના છેલ્લા દોઢ દાયકાથી નવમૂડીવાદ સામે ઊહાપોહ કરી રહ્યા છે. તેઓ ભારતમાં હતા ત્યારે તેમણે બેન્કોનાં ડૂબેલા નાણાં શક્ય હોય તો પાછા વસૂલ કરવા, અને છેવટે કાંઈ નહીં તો કઈ કઈ બૅંકમાં કોણે કેટલા રૂપિયા કઈ રીતે કોની સાથે મળીને ડૂબાડ્યા છે એ જાણવાનો આગ્રહ રાખ્યો હતો. તેમણે ભાષાપ્રયોગ કર્યો હતો; ‘કમ ક્લીન’ જે છે એ બતાવી દો અને પાટી ભૂંસી નાખો. હવે પછી નવેસરથી લૂંટ ન થાય એ માટે છીંડાં પૂરવામાં આ ‘કમ ક્લીન’ અભિયાન ઉપયોગી થશે. રઘુરામ રાજનનો આ પત્ર બૅંકોના સંચાલકોને અને સરકારને ગયો કે તરત તેમની પાછળ શ્વાન છોડી મૂકવામાં આવ્યા. ઘણું બધું બહાર આવી શકે એમ હતું અને ઘણું બધું બહાર આવી પણ ગયું.

બૅંકોની જે લૂટ થઈ એ તો મહદ્ અંશે કૉંગ્રેસ સરકારના વખતમાં થઈ હતી અને બી.જે.પી. ભારતને કૉંગ્રેસમુક્ત કરવા માગે છે તો પછી કૉંગ્રેસને સપડાવવાની જગ્યાએ બી.જે.પી. સરકારે ઢાંકપીછોડા શા માટે કર્યા? શા માટે રાજન પાછળ શ્વાન છોડવામાં આવ્યા? શા માટે તેમને જતા રહેવા મજબૂર કરવામાં આવ્યા? શા માટે અર્થશાસ્ત્રનો કક્કો નહીં જાણનારા મીડિયોકર માણસને રિઝર્વ બૅંકનો ગવર્નર બનાવાયો? કારણ કે સામે છેડે જે લૂંટારા હતા એ હવે નવા શાસકોના અન્નદાતા છે. તેઓ શાસકોને નથી ઓળખતા, રાજ્યને ઓળખે છે. આ ભૂલોકના એક હિસ્સા ઉપર ભારત રાજ્ય(નેશન સ્ટેટ, ધેટ ઈઝ ઇન્ડિયા)નો કબજો છે. તેની બધી જ સંપદા રાજ્યની માલિકીની છે. રાજ્યની માલિકીની સંપદાના રક્ષણની જવાબદારી લોકોએ પસંદ કરેલા શાસકોની છે. પણ જો એ શાસકોને ગુલામ બનાવવામાં આવે તો રાજ્ય ઉપર કબજો જમાવી શકાય છે. શાસક આ પક્ષનો છે કે તે પક્ષનો છે એનાથી શું ફરક પડે છે?

મેં આ લેખમાળામાં આગળ કહ્યું હતું કે દેશનો સાર્વત્રિક, સર્વાંગીણ અને એક પણ વર્ગને બાજુએ રાખ્યા વિના સર્વ-સમાવેશક વિકાસ કરવા માટે વિકાસનો ચતુષ્કોણ રચવામાં આવ્યો હતો. થોડાં વર્ષ પછી જ્યારે મૂડીપતિઓ રાજ્યને પ્રભાવિત કરવા જેટલા સક્ષમ થઈ ગયા ત્યારે તેમણે કૃષિ-વ્યવસાયનો એક ખૂણો સમૂળગો ઊડાડી મુક્યો અને વિકાસનો ચતુષ્કોણ ત્રિકોણમાં ફેરવી નાખ્યો. આગળ જતાં ધનપતિઓ જ્યારે હજુ વધુ શક્તિશાળી બની ગયા ત્યારે તેમણે અ-સરકારી અસરકારીના નામે કલ્યાણરાજ્યનો ત્રીજો ખૂણો ઊડાડી મુક્યો અને ત્રિકોણ સીધી લાઈનમાં ફેરવાઈ ગયો. એક છેડે રાજ્ય અને બીજે છેડે કુબેરપતિઓ. રઘુરામ રાજને આ સીધી લાઈનને મરોડવાનો અને રાજ્યને સક્ષમ (empowerment of the state જે વાસ્તવમાં powerless છે.) બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો એટલા માટે તેમની પાછળ શ્વાન છોડવામાં આવ્યા હતા.

એ વિચિત્ર નથી લાગતું કે શાસકો સક્ષમ બનવાની જગ્યાએ સામે ચાલીને શક્તિહીન બની રહ્યા છે? વિચિત્ર તો છે, પણ તેઓ કરે પણ શું? શાસકો વૃકોદરોની કોખમાં છે અને વૃકોદરો નાભીનાળ દ્વારા તેમનું પોષણ કરે છે.

રઘુરામ રાજન તેમના ૨૦૧૯માં પ્રકાશિત થયેલાં પુસ્તકમાં આ જ વાત કરે છે. પુસ્તકનું શીર્ષક છે: ‘The Third Pillar: How Markets and the State Leave the Community Behind’ રાજન કહે છે કે જે તે પ્રજાસમૂહોની એષણાઓ, હિતો, સપનાંઓ, અરમાનો, આગ્રહો, માગણીઓ, અસંતોષ વગેરેને પાછળ ધકેલી દો. એટલી હદે પાછળ ધકેલી દો કે નજરે જ ન પડે અને જો નજરે પડે તો તેમની વાત કાને ન પડે. એવી સ્થિતિ પેદા કરો જેમાં શાસકોને રાજ્ય ઉપર નજર રાખનારા નાગરિક સમાજને અને રાજ્યમાં પોતાના હિતનો હિસ્સો માગનારા પ્રજા-સમૂહોને જવાબ જ ન આપવો પડે. તેઓ તેમની સરાસર ઉપેક્ષા કરી શકે અને પાછો વાળ પણ વાંકો ન થાય અને ઉપરાઉપર ચૂંટણી જીતી શકે. આ સિવાય હતપ્રભ, નિર્વીર્ય, વૃકોદરોની કોખમાં તેમની નાભીનાળ દ્વારા પોષણ પામતા શાસકો નાગરિકસમાજને તેમ જ પ્રજાસમૂહોને જવાબ પણ શું આપે?

શા માટે વૃકોદરો ત્રીજા સ્તંભને ધરાશયી કરવા માગે છે? હે વાચક, એક હકીકત હજુ એક વાર નોધી લે. ત્રીજા સ્તંભને વૃકોદરો ધરાશયી કરવા માગે છે, શાસકો તો તેમના એજન્ટ છે. શા માટે?

આનો જવાબ એ છે કે વૃકોદરો હવે જે લૂંટવા માગે છે એ શાસકોના કબજામાં નથી, પ્રજાના કબજામાં છે. શાસકો જે લૂંટાવી શકતા હતા એ રાજ્યની માલિકીનું જે કાંઈ હતું એ બધું લૂંટાઈ ગયું છે. બેન્કોનાં નાણાં લૂંટ્યા, રાજ્યની માલિકીના ઉદ્યોગો પડાવી લીધા, રાજ્યની માલિકીની ખનીજસંપત્તિ લૂંટી લીધી, રાજ્યની માલિકીની સર્વિસીઝ (જેમ કે તાર-ટપાલ, ટ્રાન્સપોર્ટ, ટેલિકોમ સેવા, રસ્તાઓ, શિક્ષણ, આરોગ્ય, વીમા યોજનાઓ, વગેરે) પડાવી લીધી. શાસકો જે કાંઈ આપી શકતા હતા એ તેઓ આપી ચુક્યા છે અને જે થોડું બચ્યું છે તે તેઓ આપી રહ્યા છે. હજુ વૃકોદરોનું પેટ ભરાયું નથી. ભરાવાનું પણ નથી. તેમને ભૂખ લાગી છે, અવિરત ભૂખ લાગે છે અને એ ભૂખ ક્યારે ય સંતોષાવાની નથી. હવે વૃકોદરોના પેટની આગ ઠારવા માટે શાસકો પાસે કાંઈ આપવા માટે બચ્યું નથી.

જે બચ્યું છે એ પ્રજાની માલિકીનું છે અને વૃકોદરોની નજર તેના ઉપર છે. જો શાસકો તે ન અપાવે તો તેઓ શાસકોને ભરખી જવા જેટલી શક્તિ ધરાવે છે. પહેલી નજર જમીન ઉપર છે અને જમીન પ્રજાની માલિકીની છે જેનો ઉપયોગ ખેડૂત નામનો પ્રજાસમૂહ (કોમ્યુનિટી) કરે છે. માટે ડૉ. રાજન કહે છે એમ leave the community behindની રમત રમવામાં આવી રહી છે.  આવતી કાલે તેમની નજર તમારા ગજવા ઉપર જઈ શકે છે. તમારી બચત ઉપર જઈ શકે છે. તમારા આરોગ્ય ઉપર જઈ શકે છે. તમારા સંતાનોની મજબૂરીઓ ઉપર જઈ શકે છે. તમારી દીકરીનાં સોંદર્ય ઉપર જઈ શકે કારણ કે તેનું પણ બજાર-મૂલ્ય છે. તમે જેટલી બિહામણી કલ્પના કરી શકતા હો એટલી કરો, એ વાસ્તવિક બનવાની છે. આલ્ડસ હકસલીની The Brave New World (પ્રકાશન વર્ષ-૧૯૩૨), જ્યોર્જ ઓરવેલની Nineteen Eighty-Four (૧૯૪૯) અને રશિયન લેખક યેવગેની ઝામિએતિનની We (૧૯૨૧) (કર્ટસી: બાબુ સુથાર અને મમતા વાર્તામાસિક, સંપાદક; મધુ રાય. હું We વિશે નહોતો જાણતો)માં જે બિહામણી કલ્પનાઓ કરવામાં આવી છે એ વાસ્તવિક બની રહી છે.

Leave the community behind ની જે તરકીબ મૉડસ ઑપરેન્ડી છે એની ચર્ચા હવે પછી.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 28 ફેબ્રુઆરી 2021