અમીન સાયાનીની સુદીર્ઘ કારકિર્દી, તેમનો ઉષ્માભર્યો અદ્દભુત અવાજ, એમની શુદ્ધ–જીવંત–રસમય ભાષા, એમનું શાલીન સુસંસ્કૃત વ્યક્તિત્વ, એમની કારકિર્દીના પડાવો અને એમની પ્રવૃત્તિમય નિવૃત્તિ આપણને વીતેલા એક યુગ સાથે ઘણી ઘણી રીતે જોડે એમ છે …

થોડા સામે પહેલાંની વાત છે. એક સ્ટેજ કાર્યક્રમમાં એક એન્કર પ્રખ્યાત વ્યક્તિઓની મુલાકાત લઈ રહ્યા હતા. એન્કર પોતે જાણકાર અને અનુભવી માણસ હતા, પણ પોતે જ એટલું બોલતા હતાં કે પેલી પ્રખ્યાત વ્યક્તિ, જેને સાંભળવા લોકો આવ્યા હોય તેને મોં ખોલવાનો મોકો ઓછો મળે અને તેમાં પણ એન્કર મહાશય વચ્ચે વચ્ચે બોલે. મુલાકાતની મઝા મારી જવા માંડી.

કાર્યક્રમ પછી એક આયોજકે કહ્યું, ‘મુલાકાત કેમ લેવાય એ જાણવું હોય તો અમીન સાયાનીએ લીધેલા હિન્દી સિનેમાના દિગ્ગજોના ઈન્ટરવ્યૂ સાંભળવા જોઈએ.’

તેઓ સાચા હતા. આજે પણ ભારતના બ્રોડકાસ્ટિંગ વિશ્વમાં અમીન સાયાનીનું ગુરુસ્થાન અવિચળ છે. આજે  પણ તેઓ ઉદ્દઘોષકોના આદર્શ છે. એમના રેડિયો-કાર્યક્રમો અને મુલાકાતો આપણામાંના કેટલાકને યાદ હશે. અમીન સાયાનીને કારણે રેડિયો સાંભળવાનું ‘ફેશનેબલ’ બન્યું હતું. અર્ધી સદી પહેલા એમની બિનાકા ગીતમાલા સાંભળવા ત્રણ-ત્રણ પેઢી રેડિયો આસપાસ ગોઠવાઈ જતી. એમના બિનાકા-સિબાકા કાર્યક્રમોએ અનેક વિક્રમો તોડ્યા હતા. ફિલ્મો, ગીતો અને ફિલ્મી દિગ્ગજોનો ફર્સ્ટ હેન્ડ પરિચય તેઓ એવી રીતે આપતા કે શ્રોતાઓ સામે એક દુનિયા ખૂલી જતી.

આ અમીન સાયાનીએ 91 વર્ષની ઉંમરે ચિરવિદાય લીધી. ભર્યુંભર્યું અને ભરપૂર જીવી ગયા તેઓ, પણ તેમના પરિવારજનોની જેમ તેમના ચાહકોના હૃદયમાં તેમના જવાથી એક ખાલીપો જરૂર સર્જાયો છે. તેમની સુદીર્ઘ કારકિર્દી, તેમનો અદ્દભુત અવાજ, એમની શુદ્ધ-જીવંત-રસમય ભાષા, એમનું વ્યક્તિત્વ, એમની કારકિર્દીના પડાવો અને એમની પ્રવૃત્તિમય નિવૃત્તિ આપણને એક યુગ સાથે ઘણી ઘણી રીતે જોડે એમ છે. એક સરસ પુસ્તક થઈ શકે. આપણે તો અહીં એ સાગરમાંથી એક અંજલિ ભરવાની કોશિશ કરીશું.

યાદ આવે છે 1917ની નવમી ડિસેમ્બર. ફિલ્મો અને ફિલ્મસંગીતના ઇતિહાસકાર માણેક પ્રેમચંદ ભારતીય વિદ્યાભવનના સ્ટેજ પર અમીન સાયાનીને લાવ્યા, ત્યારે તેઓ પુત્ર રાજિલને ટેકે માંડ ચાલી શકતા હતા. તેઓ આવ્યા અને દર્શકો ઊભા થઈ ગયા. ક્યાં ય સુધી તાળીઓનો ગડગડાટ શમ્યો નહીં. પછી ખીચોખીચ ભરેલા સભાગૃહમાં ટાંકણી પડે તો ય સંભળાય એવી સ્વયંભૂ ચુપકીદી ફેલાઈ. અમીનજીએ શરૂ કર્યું, ‘બહનોં ઔર ભાઈયોં …’ અદબ અને ઉષ્માથી ભરપૂર એ જ ચિરપરિચિત રણકાર – અને ફરી હૉલની દીવાલો તાળીઓના ગડગડાટથી ગાજી ઊઠી.

આ અમીન સાયાની. ધ ગ્રાન્ડ ઓલ્ડ મેન ઑફ ઇન્ડિયન રેડિયો. એવા રેડિયોસ્ટાર જેમનો આદર મોટા ફિલ્મસ્ટારો પણ કરતા. એક આખા સમયખંડની ગરવાઈ, ગહરાઈ અને સચ્ચાઈની પ્રતિમૂર્તિ. રેડિયો સિલોનના ઉદ્દઘોષક તરીકેની તેમની કારકિર્દી પૂરી થયાને ય દાયકાઓ વીત્યા છતાં તેઓ ભારતમાં, દક્ષિણ એશિયામાં અને વિદેશોમાં લોકપ્રિય હતા. વિદ્યાર્થીકાળમાં સ્કૂલ-કૉલેજનાં નાટકો કરતા. ઉદ્દઘોષક તરીકેની કારકિર્દી દરમ્યાન થોડી ફિલ્મોમાં એનાઉન્સર તરીકેની ભૂમિકા કરી, ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયો, ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોની કમર્શલ સર્વિસ એન વિવિધ વિદેશી સ્ટેશનો પર કાર્યનિર્માતા અને સંચાલક તરીકે 54,000થી વધારે રેડિયોપ્રોગ્રામ અને 19,000થી વધારે સ્પૉટ-જિંગલ્સ કરી લિંક બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડઝમાં સ્થાન મેળવ્યું. બિનાકા (પછીથી સિબાકા) ગીતમાલા, એસ. કુમાર્સકા ફિલ્મી મુકદ્દમા, સેરિડોન કે સાથ, બોર્નવિટા ક્વિઝ કોન્ટેસ્ટ, શાલીમાર સુપરહિટ જોડી, સંગીત કે સિતારોં કી મહફિલ જેવા પ્રોગ્રામો ઉપરાંત તેમણે એઇડ્સ અવેરનેસ માટે એક રેડિયો સિરિઝનું નિર્માણ પણ કર્યું હતું. કાર્યક્રમોની કેસેટો, એલપીઝ અને સીડીઓ બનાવી, રાષ્ટ્રગીતની હિન્દી આવૃત્તિ પર કામ કર્યું અને સરકારી પત્રકોની દુર્બોધ ભાષા સામે નાનકડો જંગ છેડ્યો. પોતાની કોલાબાની ઓફિસમાં 85 વર્ષની ઉંમરે પણ તેઓ રોજ બેત્રણ કલાક સારેગમ સાથે ગીતમાળાની સી.ડી.ઓ બનાવવાનું કામ કરતા તે મેં જોયું છે. ઝેવિયર્સ કૉલેજ, જ્યાં તેઓ ભણતા અને જ્યાંથી મોટાભાઈ હમીદની રાહબરી નીચે તેમની કારકિર્દી શરૂ થઈ તેની સેન્ટ ઝેવિયર્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂશન ઑફ કૉમ્યુનિકેશનના રેકોર્ડીંગ સ્ટુડિયોને અમીન સાયાનીનું નામ અપાયું છે. સિદ્ધિઓ નાની નથી. પણ અમીનજી જ્યાં જતા, લોકો ઝૂમી ઊઠતા, આદર અને પ્રેમની વર્ષા કરતા તેનું ખરું કારણ તેમનું સુસંસ્કૃત, શાલીનતા-સમૃદ્ધ વ્યક્તિત્વ હતું. વીસેક વર્ષથી તેમના અંગત બની ગયેલા માણેક પ્રેમચંદ કહે છે, ‘અમીનજી અત્યંત ઉમદા અને નેક ઇન્સાન છે. એમણે વર્ણવવાનું મારું ગજું નહીં.’

ઉષ્માપૂર્ણ અવાજે, આગવા અને અદ્દભુત લહેકાથી અમીન સાયાની સરળ, યોગ્ય શબ્દ-પસંદગીવાળું અને કાનને પરાણે વહાલું લાગે તેવું મીઠું અંગ્રેજી અને હિન્દી બોલતા. બ્રોડકાસ્ટિંગની દુનિયામાં ભાગ્યે જ કોઈ એવું હશે જેને અમીન સાયાનીનું અનુકરણ ન કર્યું હોય. પણ સરસ હિન્દી બોલવું પડકારરૂપ હતું. એક મુલાકાતમાં અમીનજીએ કહ્યું હતું, ‘પચાસના દાયકાની શરૂઆત હતી. નવા સ્વતંત્ર થયેલા દેશનો હું નવયુવાન. મને થયું, અંગ્રેજીમાં ઘણું બ્રોડકાસ્ટિંગ કર્યું, હવે રાષ્ટ્રભાષા હિન્દીમાં કેમ ન બોલું? પણ મારી હિન્દી ભાષા એટલે ગુજરાતી-અંગ્રેજી-મરાઠી ભાષાનું બમ્બઈયા મિશ્રણ. હું રિજેક્ટ થયો. તેનું દુ:ખ વર્ષો સુધી રહ્યું. જ્યારે અમિતાભ બચ્ચન સાથેના એક ઈન્ટરવ્યૂમાં જાણ્યું કે એમને પણ દિલ્હીમાં ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોએ રિજેક્ટ કર્યા હતા ત્યારે મારું દુ:ખ કઈંક ઓછું થયું. રાહત પણ થઈ. અમિતાભ ઉદ્દઘોષક તરીકે આવત તો હું તો ફૂટપાથ પર જ આવી જાત. એ ય ઠીક, પણ હિન્દી સિનેમા શ્રેષ્ઠ અભિનેતાથી વંચિત રહી જાત.’

પોતાના ભાષાપ્રભુત્વનું શ્રેય અમીનજી પોતાનાં માતા કુલસુમ સાયાની ને તેમના ‘રાહબર’ સામાયિકને આપતા. ‘મારા મા પાકાં ગાંધીવાદી. મુંબઇમાં કન્યાશિક્ષણ અને પ્રૌઢશિક્ષણનું ખૂબ કામ કરતાં. ગાંધીજીના સૂચનાથી તેમણે ચાર ભાષામાં રાહબર નામનું સામાયિક કાઢવાનું શરૂ કર્યું અને 1940થી 1960 એમ વીસ વર્ષ ચલાવ્યું. ગાંધીજી કહેતા, ‘જો બેટા કુલસુમ, સામાયિક દ્વારા લાખો લોકો સુધી પહોંચવાનું છે. તેમને સમજે અને ગમે એવી સરળ ભાષામાં વિચારો આપવાના છે તે ન ભુલાય. આ સામયિકના પ્રકાશનમાં માને મદદ કરતાં, લખતાં, લેખો સુધારતાં, ભાષાંતરો કરતાં મારી ભાષા ખૂબ ઘડાઈ. મેં મહેનત પણ કરી. એક મિનિટ નકામી જવા ન દેવાના સંસ્કાર કામ આવ્યા.’ અમીનજીને મળેલા પદ્મશ્રી સહિતના અનેક પ્રતિષ્ઠિત પુરસ્કારોમાં એક ‘હિન્દીરત્ન’ પણ છે.

આયુષ્યના છેલ્લા તબક્કે અમીનજી શું અનુભવતા હશે? એમના પુત્ર રાજિલ સાયાનીએ એ વિષે કહ્યું હતું, ‘તેઓ પ્રસન્ન છે, સંતુષ્ટ છે, તબિયત પરવાનગી આપે એ પ્રમાણે પોતાને વ્યસ્ત પણ રાખે છે. સેલિબ્રિટીના સંતાન તરીકે હું એમની અતિ વ્યસ્તતાથી ટેવાયેલો, છતાં તેમને મિસ કરતો. આજે સમજાય છે કે મારા પિતા ગમે તેટલાં રોકાણો વચ્ચે મારી અને મારાં માની શક્ય તેટલી કાળજી લેવાનું ચૂક્યા નથી. હી ઈઝ અ ફેમિલી પર્સન.’ અમીન પરિવાર વિવિધાતામાં એકતાની ભારતીય સંસ્કૃતિની જીવંત તસવીર સમો છે. અમીનજી પોતે કચ્છના ખોજા મુસ્લિમ, તેમનાં પત્ની રમા કાશ્મીરી પંડિતનું સંતાન અને પુત્રવધૂ પંજાબી. પિતા ડૉ. જાનમહમ્મદ અસહકાર વખતે બ્રિટિશ દમનથી ઘાયલ દેશપ્રેમીઓ માટે ખાસ ઊભી કરાયેલી હોસ્પિટલમાં સેવા આપતા. નાના ગાંધીજી અને મૌલાના આઝાદના ડૉક્ટર હતા. આજે પણ પરિવાર ગાંધીવિચારોનો ચાહક છે.

એક ઇન્ટરવ્યૂમાં અમીનજીએ કહેલું, ‘કાર્યક્રમો આપવા, સંચાલન કરવું કે મુલાકાત લેવી એ એક ક્રિએટિવ આર્ટ છે. મુલાકાત લેનારે મુલાકાત આપનારનું શ્રેષ્ઠ બહાર કાઢવાનું હોય છે. જરૂર કરતાં એક પણ શબ્દ વધારે કે ઓછો બોલાવો ન જોઈએ અને જે પણ બોલાય તે સત્ય, યોગ્ય, સ્પષ્ટ, સરળ અને સુંદર હોવું જોઈએ. આ કળા અમીનજીના સ્વભાવમાં વણાઈ ગઈ હતી તેવી પ્રજા તરીકે આપણા સૌની પ્રકૃતિમાં, સંસ્કૃતિમાં વણાઈ જાય અને જે પણ બોલાય તે સત્ય, યોગ્ય, સ્પષ્ટ, સરળ અને સુંદર હોય તેવો આગ્રહ હંમેશાં રહે તો?

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 25 ફેબ્રુઆરી  2024

ભારતનું બંધારણ બહુ અભ્યાસપૂર્વક, વિચારપૂર્વક તૈયાર થયેલું આદર્શ કહી શકાય એવું બંધારણ છે. તેમાં લોકશાહી મૂલ્યો અને માનવજીવનના ઉચ્ચ આદર્શો રજૂ થયાં છે. આમ છતાં ભારતમાં આટલાં વર્ષ પછી પણ તમામ નાગરિકોને અપેક્ષિત સામાજિક ન્યાય મળતો નથી એ વાસ્તવિકતા છે. સુંદર અને ભવ્ય સિદ્ધાંત વ્યવહારમાં ચરિતાર્થ ન થાય ત્યારે સર્જાતી વિષમ પરિસ્થિતિમાંથી આપણે સૌ પસાર થઈ રહ્યા છીએ

રિચાર્ડ લવિંગ અને મિલડ્રેડ જેટર

અમેરિકાના એક મોલમાં એક યુવાન અને યુવતી ઊભાં છે. ‘હું પ્રેગ્નન્ટ છું.’ યુવતી કહે છે. લાંબા મૌન પછી યુવાન કહે છે, ‘સરસ. તો પછી ચાલ, પરણી જઈએ.’ એનું મૌન અકારણ નથી. વાત છે અમેરિકાના વર્જિનિયા સ્ટેટની કેરોલીન કાઉન્ટીની. સમય 1950 આસપાસ. રિચાર્ડ લવિંગ નામનો શ્વેત યુવાન અને મિલડ્રેડ જેટર નામની અશ્વેત યુવતી પ્રેમમાં છે. મિલડ્રેડ પ્રેગ્નન્ટ થતાં બંને પરણવાનું નક્કી કરે છે. વર્જિનિયાના કાયદા પ્રમાણે વ્હાઇટ અને કલર્ડ એટલે કે શ્વેત અને અશ્વેતનાં લગ્ન થઈ શકે નહીં એટલે બંને વોશિંગ્ટન જઈને લગ્ન કરી આવે છે. રિચર્ડ એનાં માતાપિતાના ઘરની નજીક મિલડ્રેડ માટે ઘર બાંધવાનું શરૂ કરે છે, ત્યાં શેરીફના માણસો છાપો મારે છે. રિચર્ડ લગ્નનું સર્ટિફિકેટ બતાવે છે ત્યારે ‘આ વર્જિનિયામાં વેલિડ નથી’ કહી બંનેને એક વર્ષ માટે જેલની સજા થાય છે. જો તેઓ વર્જિનિયા છોડી જાય અને 25 વર્ષ સુધી પાછા ન ફરે તો જેલમાં જવું ન પડે. બંને ફરી વોશિંગ્ટન ચાલ્યાં જાય છે, પણ પ્રસૂતિ માટે રિચર્ડ મિલડ્રેડને વર્જિનિયા પોતાની મા પાસે લાવે છે, ત્યારે ફરી ધરપકડ થાય છે અને બંનેને ફરી વતનમાંથી કાઢી મુકાય છે.

ત્યાર પછી રિચર્ડ-મિલડ્રેડને બીજાં બે સંતાન થાય છે. કુટુંબ સુખી છે, પણ વતનનો ઝુરાપો મિલડ્રેડને કોરી ખાય છે. એ એટલી અકળાય છે કે એટર્ની જનરલ રોબર્ટ કેનેડીને પત્ર લખી મદદ માગે છે. કેનેડી અંગત રસ લે છે અને એમની સલાહથી યુગલ અમેરિકન સિવિલ લિબર્ટી યુનિયન પાસે જઈ વકીલ મેળવે છે ને કોર્ટમાં ધા નાખે છે. વર્જિનિયા લગ્નને માન્ય ગણવા કબૂલ નથી અને રિચર્ડ-મિલડ્રેડનાં સંતાનોને ‘બાસ્ટર્ડસ’ જાહેર કરે છે. વકીલો કેસને સુપ્રિમ કોર્ટમાં લઈ જાય છે. રિચર્ડને પૂછવામાં આવે છે, ‘તારે જજને કઈં કહેવું છે?’ રિચર્ડ કહે છે, ‘ટેલ ધ જજ આઈ લવ માય વાઈફ.’

અનેક અઠવાડિયા પછી સુપ્રિમ કોર્ટ વ્હાઇટ અને કલર્ડ વચ્ચેનાં લગ્ન પરના પ્રતિબંધને ગેરબંધારણીય જાહેર કરે છે. લવિંગ દંપતી વર્જિનિયા પાછું ફરે છે અને ઘરનું અધૂરું રહેલું બાંધકામ પૂરું કરે છે. સાત વર્ષ પછી રિચર્ડ એક અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામે છે. મિલડ્રેડ રિચર્ડે બાંધેલા ઘરમાં જ બાકીની જિંદગી વિતાવે છે.

આ સત્યઘટના પરથી અમેરિકન બાયોગ્રાફિલકલ રોમેન્ટિક ફિલ્મ ‘લવિંગ’ બની છે, જેમાં રિચર્ડ અને મિલડ્રેડ લવિંગ દ્વારા કરાયેલા કેસની અને અમેરિકાની સુપ્રિમ કોર્ટે 1967માં આપેલા શ્વેત-અશ્વેત વચ્ચેનાં લગ્ન પરના પ્રતિબંધને નાબૂદ કરતાં ઐતિહાસિક ચુકાદાનું ફિલ્માંકન છે. 2011માં આ ચુકાદા પરથી દસ્તાવેજી ફિલ્મ પણ બની હતી. ‘લવિંગ’ વિશ્વમાં બનેલાં શ્રેષ્ઠ ‘સોશ્યલ જસ્ટિસ મૂવીઝ’માંનું એક છે. આજે એની વાત કરવાનું કારણ એ છે કે 20 ફેબ્રુઆરી સોશ્યલ જસ્ટિસ ડે છે. તો સામાજિક ન્યાય કોને કહે છે, એનું મહત્ત્વ શું છે અને ભારતમાં સામાજિક ન્યાય સંદર્ભે શી સ્થિતિ છે એ તરફ એક નજર નાખીશું?

સામાજિક ન્યાય લોકશાહીના હાર્દરૂપ ખયાલ છે. સામાજિક ન્યાય એટલે સમાજમાં રહેતા દરેક નાગરિકને રાજકીય અધિકારો ઉપરાંત આર્થિક અને સામાજિક અધિકારો પણ પ્રાપ્ત થવા જોઈએ એ સિદ્ધાંત. સામાજિક ન્યાય એ તંદુરસ્ત સામાજિક વિકાસની પૂર્વશરત છે. સમાજમાં અનેક વર્ગો અને જૂથો અસ્તિત્વ ધરાવતાં હોય છે. આ તમામને સમાન ધોરણે જીવવાની અને પોતાનો વિકાસ કરવાની તક મળવી જોઈએ. તો જ સમાજમાં શાંતિ અને સંવાદિતા રહે અને તો જ સમાજનો અને રાષ્ટ્રનો વિકાસ થાય.

ભારતના બંધારણમાં આમુખમાં ‘તમામ નાગરિકો માટે – સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય ન્યાય, વિચાર, અભિવ્યક્તિ, માન્યતા, ધર્મ અને ઉપાસનાની સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થાય તેમ કરવાનો અને તેમનામાં વ્યક્તિ તરીકેનું ગૌરવ અને રાષ્ટ્રની એકતા અને અખંડતાની ખાતરી આપતી બંધુતા વિકસાવવાનો ગંભીરતાપૂર્વક નિર્ણય કરીએ.’ આવા શબ્દો છે. બંધારણમાં નાગરિકોને અપાયેલા મૂળભૂત અધિકારો અને દરેક પ્રકારના ભેદભાવ અને શોષણ પર પ્રતિબંધ એ સામાજિક ન્યાયનો સિદ્ધાંત જ સૂચવે છે. નબળા વર્ગોના કલ્યાણ માટેની જોગવાઇઓ કરવામાં આવી છે.

ભારતનું બંધારણ બહુ અભ્યાસપૂર્વક, વિચારપૂર્વક તૈયાર થયેલું આદર્શ કહી શકાય એવું બંધારણ છે. તેમાં લોકશાહી મૂલ્યો અને માનવજીવનના ઉચ્ચ આદર્શો રજૂ થયાં છે. આમ છતાં ભારતમાં આટલાં વર્ષ પછી પણ તમામ નાગરિકોને અપેક્ષિત સામાજિક ન્યાય મળતો નથી એ વાસ્તવિકતા છે. સુંદર અને ભવ્ય સિદ્ધાંત વ્યવહારમાં ચરિતાર્થ ન થાય ત્યારે સર્જાતી વિષમ પરિસ્થિતિમાંથી આપણે સૌ પસાર થઈ રહ્યા છીએ. કેરળના એક ગામમાં એક દલિત કન્યા પર બળાત્કાર થયો. બળાત્કારીઓ ગામના જ મોટાં માથાં હતાં. કન્યાનો પિતા એમને સજા કરાવવા તત્પર થાય છે ત્યારે એના દલિત સમાજના લોકો જ વિરોધ કરે છે, ‘આનું પરિણામ સારું નહીં આવે. તારે લીધે અમારે પણ સહન કરવું પડશે.’ તો પણ પિતા મક્કમ રહ્યો ત્યારે એનો બહિષ્કાર કરવામાં આવ્યો. ગુનો કરનાર વટથી ફરે અને ભોગ બનનારને સહન કરવું પડે એવા દાખલા રોજ નજર સામે બનતા રહે છે. આજે પણ અનેક સ્થળે દલિતોને મંદિરોમાં પ્રવેશ મળતો નથી. સદીઓથી શોષણનો શિકાર બનતા વર્ગોને માટે અનામતની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી તેનો રાજકીય દુરુપયોગ થવામાં કઈં બાકી રહ્યું નથી. ‘ભાગલા પાડો ને રાજ કરો’ની અંગ્રેજ નીતિને સુધારીને આપણે ‘ભાગલા પાડો અને તારાજ કરો’ની નીતિ અપનાવી ધિક્કાર અને ઘૃણાનાં બીજ વાવી રહ્યા છીએ.

ભારતમાં આર્થિક વિકાસ ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં થયો હોવા છતાં 35થી 40 ટકા લોકો ગરીબીરેખા નીચે જીવી રહ્યા છે. નિરક્ષરતા અને શિક્ષિત બેરોજગારી બંને ચિંતા કરાવે એટલા પ્રમાણમાં પ્રવર્તે છે. બે ટંક ભોજનની ચિંતામાં રહેવું પડતું હોય એવો વર્ગ હતાશા અનુભવે છે અને આ હતાશા ભારતમાં વધુ ને વધુ પ્રમાણમાં ફેલાતી જાય છે. લોકો આર્થિક અને સામાજિક અસલામતીથી પીડાઈ રહ્યા છે.

બંધારણમાં શોષણ વિરોધી કાયદાઓ હોવા છતાં દેશમાં સ્ત્રીઓ અને બાળકોનું શોષણ અટક્યું નથી. બાળમજૂરીનું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે. બાળકોમાં કુપોષણની સમસ્યા ચિંતાજનક છે. આર્થિક વૃદ્ધિનો લાભ સમાજના બધા વર્ગોને મળતો નથી. સંપત્તિની ન્યાયી વહેંચણી બહુ દૂરની વાત બની ગઈ છે. મુઠ્ઠીભર લોકો ભૌતિક અને રાજકીય સ્રોતો પર ઇજારો ધરાવે છે જ્યારે બીજી તરફ વિશાળ વર્ગની પાયાની જીવનજરૂરિયાતો પણ સંતોષાતી નથી. આપણે સમતોલ ભૌતિક અને આર્થિક વિકાસ સાધી શક્યા નથી એ હકીકત છે અને આ વાત પર વિચારવાની તાતી જરૂર છે. વિકરાળ સ્વરૂપ ધારણ કરી ચૂકેલા નક્સલવાદની પાછળ પણ અન્યાય, શોષણ અને દમનનો લાંબો ઇતિહાસ છે. સામાજિક ન્યાયની અવગણના, ઉપેક્ષા અને અભાવ ભારતની રાષ્ટ્રીય એકતા અને અખંડિતતા સામે મોટો પડકાર બની શકે તેમ છે. આથી સામાજિક ન્યાયના સિદ્ધાંત અંગે ગંભીરતાથી વિચારણા કરી, યોગ્ય નીતિ અને કાર્યક્રમો ઘડી તેનું અસરકારક રીતે પાલન થાય એ આપણા સ્વતંત્ર લોકશાહી રાષ્ટ્રના હિતમાં છે.

ગીતામાં ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે, ‘હું દરેકના હૃદયમાં વસેલો છું’ અને ‘દરેક જીવ મારો અંશ છે’. જ્યારે ઈશ્વર ભેદભાવ નથી કરતો તો આપણે શા માટે અનેક પ્રકારના ભેદભાવમાં રાચી પરસ્પરને સંતાપી રહ્યા છીએ?

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 18 ફેબ્રુઆરી  2024

સુંદર, યુવાન, બુદ્ધિમાન અને સંવેદનશીલ સ્ત્રીને ચાહવામાં એક ગજું જોઈએ. એવી સ્ત્રીને પોતાને પણ કોઈને ચાહવામાં અમુક પ્રકારની સમસ્યાઓ નડે. આક્રમક ઉદયન, શાંત અનિકેત અને દ્વિધાગ્રસ્ત અમૃતા – વ્યક્તિત્વવાદી અને સ્વાતંત્ર્યપ્રેમી આ પાત્રો પ્રેમ કરી શકશે?

‘નારીને ઓળખવામાં પુરુષને રસ ન હતો તેથી તેને એને પરમ રહસ્ય કહીને નવાજી છે. વાસ્તવમાં ગૌરવ કરવાના બહાને એની સત્તાની ઉપેક્ષા કરી છે … શકુંતલાને અનાઘ્રાત પુષ્પ રૂપે જોઇને સૌંદર્યપિપાસુ દુષ્યંતને ભારે ચિંતા થઇ હતી – વિધાતા કોને આનો ભોક્તા બનાવશે?’ પીએચ.ડી. થયેલી, સ્વાતંત્ર્યની ઉપાસક અને આવાં ભાષણ કરતી સુંદર, યુવાન, બુદ્ધિમાન અને સંવેદનશીલ અમૃતાને ચાહવામાં એક ગજું જોઈએ અને એને પોતાને પણ કોઈને ચાહવામાં અમુક પ્રકારની સમસ્યાઓ નડે. છ દાયકા પહેલા આવી અમૃતાને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાયેલી પ્રણયકથા કેવી હોય? પ્રસિદ્ધ સર્જક રઘુવીર ચૌધરીને પદ્મશ્રી સન્માન મળ્યું અને વેલેન્ટાઇન ડે નજીક છે આ બંને સંદર્ભમાં આજે એમની કીર્તિદા નવલકથા ‘અમૃતા’નાં પાનાં ખોલીશું.

કાવ્ય, નવલિકા, નવલકથા, એકાંકી, નાટક, વિવેચન, સંપાદન, રેખાચિત્રો, ધર્મચિન્તન, પ્રવાસ જેવા વિવિધ સાહિત્ય-સ્વરૂપોને સામર્થ્યપૂર્વક ખેડનાર રઘુવીર ચૌધરીની સર્જકતાથી ગુજરાતી સાહિત્ય સમૃદ્ધ છે. એમની બીજી જ નવલકથા હોવા છતાં ‘અમૃતા’ ગુજરાતની વિવિધ યુનિવર્સિટીઓમાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે સ્થાન પામી છે. એની અનેક આવૃત્તિઓ થઇ છે. એ હિન્દીમાં પણ પ્રગટ થઇ છે. પ્રેમ અને સ્વતંત્રતાના નવા આયામો વડે એ આજે પણ યુવાનોને આકર્ષી જાય છે. એની સંસ્કૃતપ્રચુર શૈલી અને દુર્બોધ સંવાદોની થોડી ટીકા થવા છતાં આધુનિક ગુજરાતી નવલકથાઓમાં એનું સ્થાન અવિચળ છે. અજ્ઞેયની ‘નદી કે દ્વીપ’ના આધારે એનું કલેવર ઘડાયું છે.

વાત છે ત્રણ પાત્રોની. અમૃતા, ઉદયન અને અનિકેત. સાહિત્યના અધ્યાપક અને પત્રકાર ઉદયનની અમૃતા સાથેની મૈત્રી દસેક વર્ષ જૂની છે. અમૃતાની કારકિર્દીમાં, કહો કે એના ઘડતરમાં ઉદયનનો મોટો ફાળો છે. વિજ્ઞાનનો અધ્યાપક અનિકેત ઉદયનનો અને હવે અમૃતાનો પણ મિત્ર છે. ત્રણે પોતાના વ્યક્તિત્વથી અત્યંત સભાન અને સ્વતંત્રતાવાદી છે.

અમૃતા પીએચ. ડી. થઈ છે એ નિમિત્તે ત્રણે મળ્યાં છે એ ઘટનાથી નવલકથા શરૂ થાય છે. શરૂઆતના સંવાદોમાં જ લેખક ત્રણે પાત્રોની ઓળખ આપી દે છે. ઉદયન કહે છે, ‘વર્તમાન કદી પૂર્ણ થતો નથી. ભૂત તો મૃત છે.’ અનિકેત માને છે કે ‘વર્તમાન ભ્રમ છે, માણસે વિગતના ટેકે અને અનાગતની પ્રતીક્ષામાં જીવવાનું હોય છે. અમૃતા કહે છે, ‘સમયનું વિભાજન શક્ય નથી. સમય તો શાશ્વત છે.’ ત્રણેના વિચારો જુદી જુદી દિશામાં જતાં હોય એવું પછી પણ વારંવાર બને છે, પણ દોસ્તી અને સ્વાતંત્રતાપ્રેમ ત્રણેને એકબીજા સાથે જોડી રાખે છે. શ્રીમંત પિતાની તેજસ્વી અને સુંદર પુત્રી અમૃતા બે પુરુષો સાથે સ્વસ્થ મૈત્રી રાખી શકે એટલી પરિપક્વ છે, પણ એને મૂંઝવણ તો છે – કોને વરવું? ત્રણ સર્ગમાં વહેંચાયેલી કથાના પહેલા સર્ગ ‘પ્રશ્નાર્થ’માં અમૃતાની આ સ્થિતિ છે.

બીજા સર્ગ ‘પ્રતિભાવ’માં અનિકેત અને ઉદયનનો અમૃતા પ્રત્યેનો ભાવ પ્રગટ થયો છે. અમૃતાના વિકાસમાં મોટો હાથ અને અમૃતા પ્રત્યે ગાઢ પ્રેમ છતાં ઉદયન એની મુગ્ધાવસ્થાનો લાભ ઉઠાવવાથી દૂર રહ્યો છે. એ ઈચ્છે છે કે અમૃતા પરિપક્વ બુદ્ધિથી સ્વેચ્છાએ એને વરે. અમૃતા સામે જ હોય અને સમર્પણ માટે તૈયાર હોય એવી પળો આવી છે, પણ તેણે એને પોતાનાથી પણ રક્ષી છે. એ અનિકેતને કહે છે, ‘હું જાણું છું કે અમૃતાને મારામાંનું કેટલુંક નથી ગમતું. એને ગમું એવો થવામાં મને વાર લાગે એમ નથી, પણ હું છું તેમ જ રહીશ.’ પોતાના વ્યક્તિત્વની એની સભાનતા બીજાનું લોહી કાઢે તેટલી તીક્ષ્ણ છે. પોતાની શક્તિઓથી મળેલો હોય એવો જ વિજય એને ખપે છે.

ઉદયનની પ્રચંડ ગતિ અમૃતાને આકર્ષે છે, પણ એ ગતિ એને દિશાશૂન્ય લાગે છે. અનિકેતના હૃદયની ઉદારતા અને સામાના સ્વાતંત્ર્ય પ્રત્યેનો આદર એને ગમે છે. ઉદયન સાથે અમૃતા સંઘર્ષ અનુભવે છે તો અનિકેત સાથે સંવાદ. ઉદયન આક્રમક છે, અનિકેત શાંત – પણ સત્તામાં કદાચ બંનેને સરખો રસ છે. બંનેમાંથી એકે પોતાને ભૂલીને વિચારી શકતા નથી. અનિકેત-અમૃતા પરસ્પર આકર્ષાયાં છે, પણ બંને પોતાની લાગણીઓ ઉદયનની સાપેક્ષતામાં જ વિચારે છે. અનિકેતને વચ્ચે આવવું નથી તેથી તે સંશોધન માટે રાજસ્થાન ચાલ્યો જાય છે, પણ જતા પહેલા અમૃતાને કહે છે, ‘હું તમને ચાહું છું … મને ખબર છે કે આપણી લાગણીઓ પરસ્પર અનુકૂળ થઈને આગળ વધે અને ભવિષ્યને એક નિશ્ચિત દિશા આપે એવો સંભવ છે. પણ એ પરિણામ મારા માટે વર્જ્ય છે … મને પ્રતીતિ છે કે એ (ઉદયન) તમને ચાહે છે, બલકે વાંછે છે. તમને પ્રાપ્ત ન કરી શકે તો એ ભાંગી જશે.’

આ બાજુ અમૃતાના પરિવારને બે પુરુષો સાથેના અમૃતના સંબંધનો વિરોધ છે. અમૃતા ઘર છોડે છે. થોડો વખત મથવા દીધા પછી ઉદયન એને અનિકેતના ખાલી પડેલા ઘરની ચાવી આપે છે. અનિકેત તેને સ્વીકારી ન શકે અને ઉદયન તેને ભૂલી ન શકે એવાં બે અંતિમો વચ્ચે અમૃતા પોતાનો માર્ગ કેવી રીતે કરશે?

ત્રીજા સર્ગ ‘નિરુત્તર’ની શરૂઆત ઉદયન-અમૃતના સંવાદોથી થાય છે. અમૃતા-અનિકેત વચ્ચેનાં આંદોલનોથી ખળભળી ગયેલો અને તીખાં વિધાનોથી નોકરી ગુમાવી ચૂકેલો ઉદયન દેશમાં થોડું ફરીને પછી જાપાન જવાનો છે. અમૃતા કહે છે, ‘તારા વિના મને કશું દેખાતું ન હતું એ મુગ્ધતાને વીતી ગયે વર્ષો થયાં. આજે મને દેખાય છે કે ધરી વિનાના ચક્રની ગતિએ તું ઘસમસી રહ્યો છે. તારા સંઘર્ષનું લક્ષ્ય છે સંઘર્ષ. મને જીવનમાં ફક્ત ગતિ કે સંઘર્ષ અભિપ્રેત નથી. અનિકેત પોતાની ધરી સાચવી શક્યો છે. એની જેમ મને પણ લાગે છે કે દુનિયા અસુન્દર નથી. મારી વિનંતી છે કે મારા અનિશ્ચયને સમજવાનો તું પ્રયત્ન કર.’ અને એના ખભે હાથ મુકીને કહે છે, ‘જો તને મારી અનિવાર્યતા લાગતી હોય તો કહે, સાથે વીતેલા સમયના દોષે હું મારો ભોગ આપવાનો સંકલ્પ આ સમુદ્રની સાક્ષીએ કરવા તૈયાર છું.’ ઉદયન એનો હાથ તરછોડી દે છે, ‘છટ, દયા ન ખપે મને. હું તારા વિના જીવીશ, અમૃતા! તારા સ્મરણ વિના પણ.’

અને એ પ્રવાસે ઉપડી જાય છે. અમૃતા-અનિકેતનું આત્મમંથન ચાલુ રહે છે. થોડા મહિના પછી કિરણોત્સર્ગની બીમારી લઇ એ પાછો આવે છે. અમૃતાની વરણી સ્પષ્ટ બની જાય છે – હવે એ ઉદયનની છે. અનિકેત પણ કર્તવ્ય પૂરું થયાના ભાવથી રાહત પામે છે. ઉદયનને બચાવવા અમૃતા અને અનિકેત શક્ય તેટલું બધું કરે છે. ઉદયન આ સમજી શક્યો છે, અમૃતાના ખોળામાં માથું મૂકીને રડી લેવાની, પોતે કરેલી અવહેલનાનું પ્રાયશ્ચિત કરવાની તીવ્ર ઈચ્છા છતાં એ નિશ્ચય કરે છે, ‘આજ સુધી જેને સ્વપ્નની જેમ સાચવી હતી તેને બળતી ચિતાનું સૌભાગ્ય સોંપવું પાલવે નહીં.’ એ અમૃતાને દૂર રાખવા તત્પર થાય છે.

આકરી તાવણીમાંથી પસાર થતાં ત્રણે પાત્રોનું ભ્રમ-નિરસન થાય છે – અમૃતાને સ્વતંત્રતાનો મોહ હતો છતાં અંતિમ વરણી એ અનુકંપાથી પ્રેરાઈને કરે છે. ઉદયનને સમજાય છે કે સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ એ જ ચરમ સત્ય નથી, સંસારમાં બધાં પરસ્પર સંકળાયેલાં છે. અનિકેતને પ્રતીતિ થાય છે કે સાચી નિરપેક્ષતા સિદ્ધ કરવી કેટલી મુશ્કેલ છે.

અમૃતાનું મંથન બીજા કોઈએ કહેલા આ વિધાનથી કેવું સચોટ વર્ણવાયું છે – ‘પર્વતો ઊંચા છે તેથી જ તો નદીઓ એમના તરફથી સમુદ્ર તરફ દોડે છે અને એની લવણતામાં શોષાતી રહે છે …’ પુરુષ અને પ્રેમના વિશ્વમાં સ્ત્રીની આ જ ગતિ છે?

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 11 ફેબ્રુઆરી  2024