મહાત્મા ગાંધી અને લાલબહાદુર શાસ્ત્રી – દેશસેવાનો તેમનો માપદંડ હતો દૃઢ નિષ્ઠા અને સખત પરિશ્રમ પોતાના પદ કે પ્રતિષ્ઠાનો કોઈ ફાયદો ન પોતે લીધો, ન સંતાનોને આપ્યો. પોતાનાં જીવન અને કાર્યોથી રાજકારણ જેવા વગોવાયેલા ક્ષેત્રમાં પણ સિદ્ધાંત, સાદગી અને સજ્જનતાને સ્થાન અપાવનારા આ બંને મહાનુભાવો આખરે કઈ માટીના બન્યા હશે? એવી નોખી માટી, એવા નોખા માનવીઓ હવે આ દેશ ઉત્પન્ન નહીં કરતો હોય શું?

‘આજ હૈ દો અક્તૂબર કા દિન, 

આજ કા દિન હૈ બડા મહાન, 

આજ કે દિન દો ફૂલ ખિલે, 

જિનસે મહકા હિંદુસ્તાન, 

એક કા નામ થા બાપુ ગાંધી, 

ઔર એક લાલબહાદુર હૈ, 

એક કા નારા અમન, 

એક કા જય જવાન જય કિસાન’ 

1967ની ફિલ્મ ‘પરિવાર’ માટે ગુલશન બાવરાએ લખેલું અને કલ્યાણજી-આણંદજીએ સંગીતબદ્ધ કરેલું આ ગીત 2 ઑક્ટોબરે જન્મેલા દીકરા માટે મા ગાય છે. કહે છે, 

‘મેરે મુન્ને દો અક્તૂબર કે શુભ દિન હી તૂ જન્મા, 

મેરી યહી દુઆએં હૈં કિ ઉન જૈસા હી તૂ બનના, 

ઔર જો ઉન જૈસા ના બન પાયે તો ફિર ઈતના કરના, 

કમ સે કમ ઉનકે બતલાયે રસ્તે પર હી તૂ ચલના, 

વિશ્વશાંતિ કે હિત મેં દેખોં ઉન વીરોં ને દિયે હૈં પ્રાણ …’ 

આ ગીત રચાયાને અડધી સદી જેટલો સમય થઈ ગયો છે, પણ આજે પણ શાળાઓમાં ગાંધીજયંતીના કાર્યક્રમમાં કોઈ શિક્ષક ગાંધીજી સાથે શાસ્ત્રીજીને યાદ કરતાં આ ગીત ગાય અને નાનાં નાનાં બાળકોએ તેને ઝીલે ત્યારે વાતાવરણમાં એક ઊર્જા પ્રસરી જાય છે. ગાંધીજી અને શાસ્ત્રીજી – કેવા હતા એ મહાનુભાવો અને કેવા છીએ આપણે – કહાં ગયે વો લોગ, ઔર ક્યા હો ગયે હમ લોગ?

મહાત્મા ગાંધીનો જન્મદિન 1869માં અને અને શાસ્ત્રીજીનો 1904માં. બંનેની ઉંમરમાં અડધી સદી જેટલું અંતર. મહાત્મા ગાંધી દક્ષિણ આફ્રિકાથી ભારત આવ્યા ત્યારે શાસ્ત્રીજી શાળામાં ભણતા વિદ્યાર્થી હતા. લોકમાન્ય તિલકને સાંભળી તેમની નસોમાં એ કૂણી ઉંમરે પણ દેશભક્તિ વહેવા લાગી. 1915માં 11-12 વર્ષની ઉંમરે તેમણે મહાત્મા ગાંધીનું પ્રવચન સાંભળ્યું. ત્યારથી તેઓ ગાંધીજીના ભક્ત બની ગયા. કાશીથી થોડાં જ કિલોમીટર દૂર આવેલા મુગલસરાઈમાં જન્મેલા લાલબહાદુરની અટક શ્રીવાસ્તવ હતી, પણ એ કાયસ્થ જ્ઞાતિ સૂચવતી હતી તેથી તેમણે એ અટક ત્યાગી દીધી હતી.

1921માં ગાંધીએ ઉપાડેલી અસહકારની લડત પૂરજોશમાં હતી. એમાં ભાગ લઈ શાસ્ત્રીજી જેલમાં ગયા, પણ તરત તેમને છોડી મૂકવામાં આવ્યા. તેમણે વિવિધ સત્યાગ્રહોમાં ભાગ લઈ કુલ નવ વર્ષનો જેલવાસ ભોગવ્યો હતો, જ્યારે ગાંધીજીએ કુલ અગિયાર વર્ષ જેલમાં ગાળ્યા હતા. 1942ની લડત પહેલા ગાંધીજીએ શરૂ કરેલા વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહમાં શાસ્ત્રીજીએ ભાગ લીધો હતો. ગાંધીજીએ ભારતમાં આવી પહેલા સત્યાગ્રહો ચંપારણ અને ખેડાના ખેડૂતો માટે કર્યા હતા. તે પછી પચીસ વર્ષે શાસ્ત્રીજીએ સૂત્ર આપ્યું હતું, ‘જય જવાન, જય કિસાન’. શાસ્ત્રીજી નવા સ્વતંત્ર થયેલા ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાન પંડિત નહેરુના જમણા હાથ જેવા હતા અને તેમની જેમ ધર્મનિરપેક્ષ રાજકારણમાં માનનારા હતા, પણ નહેરુની ઔદ્યોગિક નીતિઓ સાથે તેઓ સંમત ન હતા.

1926માં બનારસમાં સ્થપાયેલી કાશી વિદ્યાપીઠમાં ફિલોસોફી અને નીતિશાસ્ત્ર લઈ તેઓ સ્નાતક થયા અને ત્યારથી શાસ્ત્રી કહેવાયા. આ કાશી વિદ્યાપીઠનું ઉદ્દઘાટન 1916માં તાજા તાજા દક્ષિણ આફ્રિકાથી આવેલા મહાત્મા ગાંધીએ કર્યું હતું. 1927માં લલિતાદેવી સાથે લગ્ન થયાં ત્યારે લાલબહાદુર ગાંધીરંગે પૂરા રંગાઈ ચૂક્યા હતા. તેમણે સસરા પાસેથી રેંટિયો અને થોડી ખાદી એટલી જ ભેટ સ્વીકારી હતી. ગાંધીજીના આશ્રમમાં લગ્ન થતાં ત્યારે ગાંધીજી શરત મૂકતા કે વિધિ, ફૂલ વગેરેનું ખર્ચ ચાર આનાથી વધારે ન થવું જોઈએ. વરવધૂ હાથે કાંતેલી ખાદીની આંટી વરમાળા તરીકે એકબીજાને પહેરાવે. આશ્રમના જ કોઈ ગોરમહારાજ બનીને વિધિ કરાવી દે.

ગાંધીજી અને શાસ્ત્રીજી બંનેએ કોઈ અંગત લાભ લીધા વિના દેશસેવા કરી. દેશસેવાનો તેમનો માપદંડ હતો દૃઢ નિષ્ઠા અને સખત પરિશ્રમ – કોઈ અંગત લાભ નહીં. પોતાના પદ કે પ્રતિષ્ઠાનો કોઈ ફાયદો ન પોતે લીધો, ન સંતાનોને આપ્યો. દેશના અદના સેવકો તરીકે બંને જીવ્યા અને મર્યા. 1948માં ગાંધીજીનું મૃત્યુ થયું ત્યારે તેમની સંપત્તિમાં ચંપલ, ચશ્માં, ઘડિયાળ વગેરે દસબાર વસ્તુઓ જ હતી. શાસ્ત્રીજી મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે તેઓ જે જૂની કાર વાપરતા હતા તેના હપ્તા ભરવાના બાકી હતા. બેમાંથી કોઈ પાસે કોઈ મિલકત ન હતી. બેંકમાં ખાતું પણ નહોતું. પોતાનાં જીવન અને કાર્યોથી બંનેએ બતાવ્યું કે રાજકારણ જેવા વગોવાયેલા ક્ષેત્રમાં પણ સિદ્ધાંત, સાદગી અને સજ્જનતાને સ્થાન છે.

સત્યાગ્રહની લડતમાં કંઈક પણ ચૂક થાય તો ગાંધીજી એની જવાબદારી પોતે લેતા. શાસ્ત્રીજી રેલવે પ્રધાન હતા એ વખતે એક મોટો અકસ્માત થયો ત્યારે શાસ્ત્રીજીએ તેની જવાબદારી પોતે લઈને રાજીનામું આપ્યું હતું. એક પ્રધાને આવો નિર્ણય લીધો હોય તેવું દેશમાં કદી બન્યું નથી. મરણોપરાંત ‘ભારતરત્ન’ મેળવનારા શાસ્ત્રીજી પહેલા હતા.

ગાંધીજી પશ્ચિમના વિરોધી હતા એવી છાપ છે. પણ ગાંધીજીના ઘડતરમાં પશ્ચિમના અમુક મૂલ્યોનો બહુ મોટો ફાળો હતો. ચોકસાઈ, નિયમિતતા, સ્વચ્છતા, કરુણા, સમાનતા, બંધુત્વ – આ બધું જે રીતે એમના અસ્તિત્વમાં વણાઈ ગયું હતું તે આપણી આધ્યાત્મિક પરંપરા કરતાં પશ્ચિમની વિભાવનાઓને વધારે મળતું આવતું હતું. ગાંધીજી પછીની પેઢીએ આ તત્ત્વોને વધતાઓછા પ્રમાણમાં અપનાવ્યાં. શાસ્ત્રીજીમાં આ ગુણો ભરપૂર પ્રમાણમાં હતા. પરંપરાના ખૂંચે તેવા અંશોથી અલિપ્ત રહેવાના આ બંનેએ સભાન પ્રયત્નો કર્યા હતા. શાસ્ત્રીજી નરમ હતા, પણ વખત આવે સિંહની જેમ ગર્જી ઊઠતા. ગાંધીજીની જેમ તેમની અહિંસા પણ વીરની અહિંસા હતી. મહાત્મા ગાંધીએ સવિનય કાનૂનભંગ અને સત્યાગ્રહ દ્વારા ગુલામ અને કચડાયેલી પ્રજામાં આત્મવિશ્વાસ અને નિર્ભયતાનો પ્રાણ પૂર્યો. શાસ્ત્રીજી વડા પ્રધાન થયા ત્યારે એક ક્ષિતિજ પર તાજી પૂરી થયેલી ચીનની લડાઈના ધુમાડા ઊઠતા હતા, બીજી ક્ષિતિજ પર પાકિસ્તાનની લડાઈ ગાજતી હતી. અદ્દભુત કાબેલિયત અને હિંમતથી તેમણે પરિસ્થિતિ સંભાળી લડાઈ રોકવાના પૂરા પ્રયત્ન કર્યા, પણ લડવાનું આવ્યું ત્યારે હાકલ કરી, ‘જરૂર પડશે તો આપણે ભૂખ્યા રહી લઈશું પણ માતૃભૂમિની સ્વતંત્રતાનો સોદો નહીં થવા દઈએ.’ અને દેશ પોતાનાં દુ:ખો ભૂલીને જુસ્સામાં આવી ગયો.

ગાંધીજી અને શાસ્ત્રીજી બંને કોઈ વાત કહેતા પહેલા પોતે તેને અમલમાં મૂકતા. ગાંધીજીને સાંભળી લાખો લોકો ખાદીધારી બનતા, હજારો યુવાનો ગામડામાં જઈ સેવાના ભેખધારી બન્યા અને સૌ અસ્પૃશ્યતા શબ્દને ભૂલી ગયા કારણ કે ગાંધીજીએ પોતાનો દરેક શબ્દ ઉચ્ચારમાં મૂકતા પહેલા આચારમાં મૂક્યો હતો. શાસ્ત્રીજી વડા પ્રધાન હતા તે વખતે દેશમાં અનાજની તંગી હતી. અમેરિકાએ સડેલા ઘઉં મોકલ્યા ત્યારે શાસ્ત્રીજીએ કહ્યું કે આવું સડેલું અનાજ ખાવા કરતાં દરેક નાગરિક અઠવાડિયામાં એક ટંક ન ખાય તો અનાજની તંગીનો પ્રશ્ન ઉકલી જાય. કરોડો લોકોએ આ ‘શાસ્ત્રીવ્રત’ પાળવા માંડ્યું અને શહેરોના રેસ્ટોરાં પણ એક ટંક બંધ રહેવા માંડ્યા કારણ કે આ વાત કહેતા પહેલા શાસ્ત્રીજીએ પોતાના ઘરનું રસોડું પણ એક ટંક માટે બંધ કરાવ્યું હતું.

ગાંધીજી અને શાસ્ત્રીજી બંને દેખાવમાં સાવ સામાન્ય. પ્રભાવશાળી બિલકુલ નહીં. બંને સ્વેચ્છાએ અપનાવેલી ગરીબીમાં જીવ્યા. તેમના કુટુંબોએ તેમના આદર્શો અપનાવ્યા અને મૂંગા મોઢે બલિદાનો આપ્યાં. કસ્તૂરબાનું મૃત્યુ જેલમાં થયું, પુત્ર હરિલાલ સાથે કાયમી જુદાઈની સ્થિતિ આવી ગઈ. શાસ્ત્રીજી જેલમાં હતા ત્યારે તેમની પુત્રી સરવારના અભાવે મૃત્યુ પામી.

કઈ તાકાતે ઊભા રાખ્યા હશે તેમને? શું પ્રાપ્ત કર્યું તેમણે? પોતાનાં જીવન અને કાર્યોથી રાજકારણ જેવા વગોવાયેલા ક્ષેત્રમાં પણ સિદ્ધાંત, સાદગી અને સજ્જનતાને સ્થાન અપાવનારા આ બંને મહાનુભાવો આખરે કઈ માટીના બન્યા હશે? એવી નોખી માટી, એવા નોખા માનવીઓ હવે આ દેશ ઉત્પન્ન નહીં કરતો હોય શું?

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 01 ઑક્ટોબર  2023

પરમપૂજ્ય, ખૂબ વહાલા બાપુ,

તમારી દીકરી તો ગણાઉં, છતાં તમને પત્ર લખવાની ક્યારે ય હિંમત કરત નહીં. પણ તમે તો જાણતા જ હશો કે આપણાં સેજલબહેને મને આ કામ સોંપ્યું છે, તેથી લખું છું.

શું? લખવાની હિંમત કેમ કરતી નહોતી? બાપુ, મારું સીધું સાદું જીવન, સીધાસાદા વિચાર અને સીધાંસાદાં સુખદુ:ખ – બધું નાનુંનાનું. તમને એની વાતો કરી ખલેલ ક્યાં પહોંચાડવી? તમારે કેટલી મહાકાય સમસ્યાઓ પર વિચારવાનું ને કામ કરવાનું હોય!

અને બીજું, હું જ નહીં, તમારા પુત્રોથી માંડી આજ સુધીના તમારા તમામ વંશજો તમારા પર ‘અમારા બાપુ’ એવો હક કરી શકતા નથી. કેમ કે તમારા પરિવારની સીમા અમે નક્કી કરી શકતા નથી. તમારા વાત્સલ્યના પરિઘમાં આવ્યા હોય એ સૌ તમારો પરિવાર ગણાય, અને તમારું વાત્સલ્ય તો દેશની સીમાઓને પણ ઓળંગી ગયું છે, વિશ્વના ખૂણેખૂણે પહોંચ્યું છે અને વંચિતોથી માંડી વિરોધીઓ સુધી વિસ્તર્યું છે. અમે આ સમજીએ એટલે તમે અમારા આગવા છો એવો દાવો અમે કોઈ કરતા નથી. એવું અમારે કરાય નહીં. પણ સૌની સાથે અમને વંશજોને પણ તમે ચાહ્યા તો છે જ. એવા ચાહ્યા છે કે આજની અમારી પાંચમી-છઠ્ઠી-સાતમી પેઢી પણ એ વાત્સલ્યવારસો અમારામાં ધબકતો હોવાનું અનુભવે.

પણ પરિવારપ્રેમ એટલે પુત્રપુત્રીઓને અપાયેલી તકો કે હોદ્દા-સત્તા કે એમના નામે બોલતી મિલકત એવું પ્રચલિત સમીકરણ તો ગાંધીપરિવારને બંધ બેસે નહીં. અમારા પૂર્વજ પિતામહ મોહનદાસ ગાંધી પાસે ન કોઈ ઘર હતું, ન બેંકમાં ખાતું. મૃત્યુ પછી એમની અંગત સંપત્તિમાં ચશ્માં, લાકડી, ચાખડી, ગીતા, લાકડાનો વાટકો એવી દસબાર ચીજો જ હતી. બાપુ, તમારી આ ભવ્ય અનાસક્તિનું અમને ખૂબ ગૌરવ છે અને અમે એને લાયક બનવા પ્રયત્નશીલ છીએ.

તમારા ચારે પુત્રો અને એમના અમે બધાં વંશજો મહાપુરુષના વારસદારો હોવાની કોઈ સભાનતા વિના દેશના લાખો લોકોની જેમ જ ઉછર્યાં, જીવ્યાં અને પોતપોતાના હિસ્સે આવેલો સંઘર્ષ સ્વીકારી જ્યાં હોઈએ ત્યાં શાંતિથી કોઈ ને કોઈ બૌદ્ધિક, સર્જનાત્મક, અર્થપૂર્ણ કામ કરતાં રહ્યાં. ‘ગાંધીજીના વંશજો’ તરીકેની ઓળખનું નમ્ર ગૌરવ અમને ચોક્કસ છે અને તમારી સ્વાતંત્ર્યપ્રિયતા, સત્યનિષ્ઠા, અહિંસા, નિર્ભયતા થોડી થોડી અમારામાં જીવે પણ છે; પણ અમે તમારા નામનો કદી કોઈ લાભ લીધો નથી.

મને ખબર છે, દક્ષિણ આફ્રિકાની કમાણીમાંથી તમે ભાઈને નિયમિત પૈસા મોકલી એમણે તમારા ઈંગ્લેન્ડના ભણતર માટે કરેલા ખર્ચ અને દેવાની રકમથી ઘણું વધારે મોકલી આપ્યું હતું. ભત્રીજા છગનલાલ-મગનલાલને પોતાની સાથે દક્ષિણ આફ્રિકા લઈ ગયા અને ઘડ્યા. ભારત પાછા ફર્યા ત્યારે તમે દક્ષિણ આફ્રિકામાં જે કંઈ કમાયા હતા તેનું ટ્રસ્ટ કરી જાહેર કામોમાં એનો ઉપયોગ થાય તેવી ગોઠવણ કરી હળવાફૂલ અસ્તિત્વ સાથે ભારત આવ્યા. બાપદાદાની મિલકતની વહેંચણી થઈ ત્યારે તમે બધાં સગાંસંબંધીઓને બોલાવીને કહ્યું, ‘મને મળેલી પૈતૃક સંપત્તિ હું તમને બધાને આપી દઉં છું’ અને પોતાની અને ચારે પુત્રોની સહી સાથેનું ત્યાગપત્ર પણ લખીને આપી દીધું.

રામદાસકાકાના પુસ્તક ‘સંસ્મરણો’ની પ્રસ્તાવનામાં કાકા કાલેલકરે લખ્યું છે કે તમારા દીકરાઓને તમારા વિચારો અને સંસ્કારિતાનો પૂરો લાભ મળ્યો હતો. એમણે એમ પણ લખ્યું છે કે તમારા આગ્રહોને કારણે તેમને ઘણું વેઠવું પણ પડ્યું હતું. રામદાસકાકાએ લખ્યું છે, ‘બાપુએ પોતાનું બધું દેશને અર્પણ કર્યું હતું અને બાળકો કે પત્ની માટે સંપત્તિ રાખવી એમાં એમને ઈશ્વરશ્રદ્ધામાં કમી દેખાતી હતી. બાપુએ દીકરાઓની ઔપચારિક કેળવણીની ઉપેક્ષા કરી હતી પણ એમનામાં સેવાભાવ, સાદાઈ અને નૈતિક ઉન્નતિ વિશેનો આગ્રહ સારા પ્રમાણમાં કેળવી શક્યા હતા.’

વિચારું છું કે ગાંધી ખાનદાન રાજદ્વારી મહત્ત્વને લીધે ઘણું આગળ આવેલું એટલે એક જાતની જવાબદારીનો સતત અનુભવ અને ગાંધીજીના સમાનતાના આદર્શને કારણે કમાણી અને નોકરી માટેનો પ્રયત્ન સામાન્ય માણસના ક્ષેત્રોમાં કરવાનો – આ ખેંચતાણ તમારા ચારે પુત્રોએ ખૂબ અનુભવી હશે. હરિલાલદાદા (મારાં દાદી રામીબાના પિતા) તો એ કસોટીમાં અત્યંત તવાયા અને ગવાયા પણ.

રામદાસકાકા લખે છે, ‘ઘણાને લાગે છે કે બાપુ દેશના જ નહીં, વિશ્વના બન્યા એટલે કુટુંબ પર ધ્યાન નહીં આપી શક્યા હોય, પણ બાપુની એ વિશેષતા હતી કે વિશ્વપરિવારના હોવા છતાં પોતાનાંઓનાં સુખદુ:ખમાં પણ હંમેશાં સહાયક રહ્યા જ છે.’ ‘પણ બાપુનો પ્રેમ ધાકયુક્ત લાગતો. વખતે બાપુ દુ:ખી થશે કે ઉપવાસ કરશે એ બીક રહ્યા કરતી.’

1904માં બા સાથે આફ્રિકા જતાં સ્ટીમરમાં સાતેક વર્ષના રામદાસકાકાનો હાથ ભાંગ્યો. સ્ટીમરમાં પ્રાથમિક સારવાર આપીને ડૉક્ટરે કહ્યું કે ઓપરેશનનો કેસ છે. ડેલાગોઆબે બંદરે ઊતરીને જોહાનિસબર્ગ જવા માટે ટ્રેનમાં બેઠા ત્યારે બારી પડવાથી અગિયાર વર્ષના મણિલાલકાકાનો અંગૂઠો છુંદાયો. તમને જોઈને બંનેની આંખ ભીની થઈ અને હિંમત પણ આવી. તમે ઘવાયેલા પુત્રોને પડખામાં લીધા અને કાળજીપૂર્વક માટીના ઉપચારથી સાજા કર્યા. ઓપરેશન કરવું પડ્યું નહીં. પાણીના ઉપચારથી તમે મુંબઈમાં પણ મણિલાલકાકાનો તાવ ઉતારેલો. તાવ સખત હતો, કાબૂમાં આવતો નહોતો. તમે ચિંતિત હતા પણ બાએ તમારા ઉપચારમાં પૂરી શ્રદ્ધા રાખી હતી. રામદાસકાકામાં તમારો માંદાની સેવા કરવાનો સ્વભાવ ઊતરી આવ્યો હતો તે તમને ખૂબ ગમતું હશે.

સ્ત્રીઓ પ્રત્યે તમને પુષ્કળ અને સૌહાર્દભર્યો આદર હતો. બા સાથેના તમારા સંબંધોમાં પિતૃસત્તાકતાની છાંટ ઓછી નથી, પણ પુષ્કળ પ્રેમ અને કાળજી ઉપરાંત પ્રસન્ન રમતિયાળપણું અને મૈત્રીભાવ પણ ભારોભાર દેખાય છે. બા દક્ષિણ આફ્રિકાની જેલમાંથી હાડકાનો માળો થઈ બહાર નીકળ્યાં ને જીવલેણ માંદગીમાં સપડાયાં. એમને બાળકની જેમ બે હાથમાં ઊંચકી તમે સવારે સૂર્યના કુમળા તડકામાં ખાટલા પર સુવાડતા અને જેમ તડકો વધતો જાય તેમ ખાટલો આઘોપાછો કરતા. પછી સાંજે પાછા ઊંચકીને ઘરમાં લઈ જતા. આમ આખો દિવસ ખુલ્લા પ્રકાશનો લાભ આપતા. પોતે જ ચિકિત્સા કરતા અને લીમડાનો રસ, પાકાં કેળાંનો છૂંદો, કાચાં કેળાંના લોટમાં મગફળીનો ભૂકો નાખી એમાંથી ધીમે તાપે શેકીને બનાવેલી ચાનકી આવું બધું તૈયાર કરી ખવડાવતા. થોડા વખતમાં બાનું ખોવાયેલું નિરામય સૌંદર્ય પાછું આવ્યું. એ દિવસોમાં હું તમારી પાસે હોત તો કેવો સુંદર અને ધન્યતાભર્યો અનુભવ પામત!

તમે બાને પુષ્કળ પત્રો લખ્યા છે અને એમાંના મોટા ભાગના પ્રસિદ્ધ થયા છે એટલે અમે અને સૌએ વાંચ્યા છે. બા ત્રંબા જેલમાં હતા, તમારી બંનેની સિત્તેર વર્ષની ઉંમર. બાની તબિયત નરમગરમ રહેતી. તમે રોજ બાને પત્ર લખતા. બાના મૃત્યુ પછી તમે કહેલા શબ્દો અમર થઈ ગયા છે. તમે કહેલું, ‘અમે અસાધારણ દંપતી હતાં … તે સાચે જ મારું શુભતર અર્ધાંગ હતી.’ અંગ્રેજી ‘બેટર હાફ’નો ‘શુભતર અર્ધાંગ’ એવો પર્યાય તમારા સિવાય કોણ આપી શકે? અને એમ પણ લખેલું કે ‘ધાર્યા કરતાં મને મોટી ખોટ પડી છે.’ હોરેસ ઍલેકઝાન્ડરે લખેલું તે યાદ આવે છે, ‘બા અને બાપુ એક ઘરમાં હોય, પાસે પાસેના ઓરડામાં હોય, કશું ખાસ એકમેક સાથે બોલે નહીં, પણ આપણને આખો વખત લાગ્યા કરે કે બંને એકમેકને ઊંડે ઊંડે ખૂબ સમજે છે.’

તમારે એક જ બહેન હતાં – અમારાં રળિયાતફોઈ. ફોઈ શ્રીમંત અને પ્રતિષ્ઠિત કુટુંબમાં પરણેલાં. ધર્મમય, ઉદ્યોગપરાયણ અને સાદું જીવન જીવતાં. વૃંદાવનદાસફુઆ બીમાર પડ્યા ત્યારે તમે તેમની ખૂબ સેવા કરી હતી, પણ તેઓ બચ્યાં નહીં. તમે પછી ફૈબાને કોચરબ આશ્રમમાં લઈ આવ્યા. આશ્રમમાં હરિજન કુટુંબ રહેવા આવ્યું એથી ફૈબા બહુ વ્યથિત થયાં. એમણે ફળાહારની ને પછી અલગ રસોડું કરવા દેવાની માગણી કરી ત્યારે તમે કડક થઈને કહ્યું, ‘આશ્રમને રસોડે જે બને તે ભેદભાવ વગર ખાવું હોય તો જ હું તમને આશ્રમમાં રાખી શકું.’ અને ફૈબા રાજકોટ ચાલ્યા ગયાં તો જવા દીધાં. પણ એથી પરસ્પર આદર-પ્રેમ ઘટ્યાં નહીં. જ્યારે મળવાનું થાય ત્યારે તમે એમને પગે લાગતા, ફૈબા તમારા માથે હાથ મૂકતાં અને તમારી બંનેની આંખો આર્દ્ર બનતી, એ દૃશ્ય હું કલ્પી શકું છું.

પુત્રવધૂઓને તમે દીકરીઓ જેટલું ચાહતા, કેળવતા. તમે પુત્રવધૂઓને લખેલા પત્રોનું સંપાદન મારાં નીલમફોઈએ કર્યું છે, ‘જ્યાં રહો ત્યાં મહેકતાં રહો’. એમાં કેટલો નિર્મળ સ્નેહ અને કેવી ઝીણીઝીણી કાળજી છલકે છે! જાણે મા દીકરીઓનું કુશળક્ષેમ ન પૂછતી હોય!

રામદાસકાકા દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા ત્યારે તમે નિર્મળાકાકીને બનારસ ગુરુકુળમાં ભણવા મૂક્યાં. કાકીએ શિક્ષણ સરસ રીતે ગ્રહણ કર્યું. ત્યાર પછી રામદાસકાકા-નિર્મળાકાકી વચ્ચે સંતાનોના શિક્ષણ બાબત કોઈ મતભેદ થતો તો તમે નિર્મળાકાકીને જ નિર્ણય લેવા કહેતા.

દીકરાઓનાં સંતાનો વખતોવખત દાદા-દાદી પાસે રહેતાં અને તમે અને બા ખૂબ પ્રેમથી એમને રાખતાં. સમય મળતો ત્યારે તમે બ્રિટિશ સરકારની ને દેશની ચિંતાઓ બાજુએ મૂકી પૌત્રપૌત્રીઓ સાથે રમતા, ખૂબ હસતા-હસાવતા અને ‘રસિકલાલ હરિલાલ મોહનદાસ ગાંધી, બકરીને બેઠા બાંધી, બકરી ન દે દોવા, ગાંધી બેઠા રોવા’ જેવા મજાનાં જોડકણાં રચતા અને ગાતા. તમારા વિચારો જાણતાં બા એવાં અપરિગ્રહી બન્યાં કે આશ્રમમાં એમની પેટી સૌથી નાની રહેતી અને દીકરાઓ ને એમનાં સંતાનો આવે ત્યારે પોતાનું બિલ આશ્રમને ચૂકવી દેતા, ત્યારે તમે ખૂબ આનંદ પામતા.

રામદાસકાકા નાગપુર રહેતા ત્યારે તમે નિયમિત આશ્રમનાં તાજાં શાકભાજી એમને મોકલતા – અલબત્ત, બિલ સાથે – અને હસતા, ‘આશ્રમને આવક થાય ને?’ શિક્ષણ મામલે પુત્રોનો અસંતોષ અનુભવ્યા પછી પૌત્રપૌત્રીઓના શિક્ષણનો નિર્ણય તમે એમનાં માતાપિતા પર જ છોડ્યો હતો. તમારા આગ્રહોથી એમને મુક્ત રાખ્યા હતા.

તમને જાલિમ પતિ કે કઠોર પિતા ચીતરવાની ઘણાને મઝા પડે છે. તમારા જેવા નિત્યવિકાસશીલ, સિદ્ધાંતપ્રિય અને દેશ માટે મોટા ભોગ આપવા ને અપાવવા તત્પર એવા મહાપુરુષની સાથે જીવવું ઘણું કપરું હોય છે એ ખરું છે, પણ એથી તમારી કુટુંબવત્સલતાને અવગણી તો ન શકાય.

બાપુ, હમણાં હમણાંથી તમારી ટીકા કરવાનું બહુ ચાલે છે. આને કારણે જે થોડા ગાંધીવાદીઓ હવે રહ્યા છે એ બહુ દુઃખી થઈ જાય છે, પણ મને લાગે છે કે તમે તો એમની વાતો પર ખૂબ હસતા હશો. ‘મારું જીવન એ જ મારો સંદેશ છે.’ એવું કહીને તમે અમને સૌને ઘણા મુશ્કેલીમાં મૂકી દીધા છે. આવું અઘરું લેસન આપનાર બીજો કોઈ માસ્તર હજી આ દેશે જોયો નથી. બાપુ, તમારા જમાનામાં ય સાચું બોલવાનું અઘરું તો હશે જ; પણ, અત્યારે તો બહુ જ અઘરું છે. સત્યના પ્રયોગો આકરા પડી જાય છે. છતાં સમજાય છે કે એ જ સાચો માર્ગ છે. કવિ કરસનદાસ માણેક કહે છે તે યાદ આવે છે, ‘સત્યનું કાવ્ય છો બાપુ, કાવ્યનું સત્ય છો તમે; ઝંખતી કાવ્યને સત્યે સૃષ્ટિ આ આપને નમે!

કવિતાની વાત નીકળી છે ત્યારે કે. સચ્ચિદાનંદ નામના દક્ષિણના કવિનું એક કાવ્ય ટાંકવાનું મન થાય છે, શીર્ષક છે ‘કવિતા અને બાપુ’ 

એક દિ’ એક કૃશ કાવ્ય પહોંચ્યું ગાંધી આશ્રમે

નજરે એમને નિહાળવા 

બાપુ તો કાંતી રહ્યા’તા દોરો રામ ભણી લંબાવતા –

ક્યાંથી દેખાય એમને કાવ્ય ઊભું જે બારણે વાટ જોતું, 

નથી પોતે ભજન એ ખ્યાલે ઝંખવાતું.

ખોંખારો ખાધો કાવ્યે

ને જોયું બાપુએ આડી નજરે

‘કાંત્યું છે કદી તેં?’ પૂછ્યું બાપુએ

‘ક્યારેય મેલાં ઉપાડ્યાં છે માથે?’ 

‘ખાધો છે ધુમાડો વહેલી પરોઢના ચૂલાનો?’ 

‘ભૂખમરો વેઠયો છે કદી?’ 

કાવ્ય કહે, ‘જન્મ તો મારો થયો હતો જંગલમાં, 

ને ઉછેર માછીમારના ઝૂંપડે, પણ મને કોઈ કામ ન આવડે

હું તો બસ ગાઉં. ગાયું હતું રાજદરબારોમાં 

ત્યારે હતું હું મદમસ્ત, સૌંદર્યપૂંજ;

પણ હવે રઝળું છું ગલીઓમાં, ભૂખે ચોડવાતું.’

‘સારું થયું.’ બાપુએ સ્મિત વેર્યું, ‘જો, મૂકી દેજે

આ ટેવ ઘડીઘડી અઘરું બોલવાની.

જા ખેતરમાં ને સાંભળ કોસ હાંકનારના દૂહા.’ 

કાવ્ય તો થઈ ગયું ધાનનો દાણો

ખેતરમાં હજી એ રાહ જુએ છે, ક્યારે ખેડુ આવે

ને તાજે છાંટણે ભીંજાયેલી કોરી ધરતીને ખેડે …

તમે ભારત આવ્યા એની પણ પહેલાં 1913માં લલિતજી – જન્મશંકર બુચે લખેલું, ‘ગાંધી તું હો સુકાની રે …’ સ્વતંત્રતા પછી અમે રૂપિયાની નોટ પર તમને ચોંટાડ્યા ને દીવાલો પર છબીરૂપે લટકાવ્યા. આજનો કવિ લખે છે, ‘ગાંધી તમે હવે બધાને નડવા લાગ્યા, સત્ય અહિંસાનાં વચનો તો હવે કડવા લાગ્યા’.

આવા છીએ બાપુ, અમે તમારા વારસદારો. અમને આશીર્વાદ આપો કે વગર મહેનતે વારસદાર બની ગયેલા અમે ભારતવાસીઓ તમારા ઉત્તરાધિકારી બનવા સક્ષમ થઈએ ….

— તમારી દીકરી સોનલ

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

સૌજન્ય : “પ્રબુદ્ધ જીવન”, ઑક્ટોબર 2023; પૃ. 09-11

રાજકપૂરની ઓળખ ‘મેરા નામ જોકર’ છે તેમ દેવ આનંદની ઓળખ ‘ગાઈડ’ છે. આ ફિલ્મ વિદેશી પ્રેક્ષકો માટે અંગ્રેજી વર્ઝન પણ બન્યું હોય એવી દુર્લભ ફિલ્મોમાંની એક છે. બેફિકર ગાઈડ, રોમેન્ટિક પ્રેમી, મુત્સદી મેનેજર, છકેલો શ્રીમંત, અસલામત અપરાધી, ભટકતો આશ્રયહીન મુસાફર અને સાધુ – આથી વધુ સબળ, આકર્ષક અને વૈવિધ્યપૂર્ણ ભૂમિકા દેવ આનંદને આ પહેલા કે પછી કદી મળી નથી અને તેણે એને એટલી સુંદર રીતે જીવી બતાવી છે કે આજે પણ એની તાજગી અનુભવાય …

‘દેવ સા’બે એમની ફિલ્મ માટે મને રોલ ઓફર કર્યો છે પણ એમની ફિલ્મો નિષ્ફળ તો જાય છે, શું કરવું?’ સાલ 2004. બોમન ઈરાનીએ નાસીરુદ્દીન શાહને ફોન પર પૂછ્યું. નસીરે તરત કહ્યું, ‘ચૂપચાપ રોલ સ્વીકારી લે. ફિલ્મ સફળ થાય કે નિષ્ફળ, તને જિંદગી આખી ફક્ર રહેશે કે મેં દેવ સા’બની સાથે કામ કર્યું છે.’ આજે પણ બોમન ઈરાની ઉત્સ્ફૂર્ત, તરોતાજા અને કામ અને જીવનને સ્ટાઈલથી ચાહતા દેવ આનંદ સાથેના પોતાના અનુભવને બહુ ગૌરવથી યાદ કરે છે. 

26 સપ્ટેમ્બરથી દેવ આનંદનું શતાબ્દીવર્ષ શરૂ થશે. ફિલ્મ ઇતિહાસમાં દેવ આનંદ અને ‘ગાઈડ’ એક ઇન્સ્ટિટ્યૂશન છે. 60 વર્ષની કારકિર્દીમાં દેવ આનંદે 100થી વધારે ફિલ્મો કરી, જેમાં 35 નવકેતનની હતી અને એમાંની 17નું તેણે દિગ્દર્શન પણ કરેલું.

રાજકપૂરની ઓળખ ‘મેરા નામ જોકર’ છે તેમ દેવ આનંદની ઓળખ ‘ગાઈડ’ છે. ‘ગાઈડ’ જેના પરથી બની હતી એ આર.કે. નારાયણની ક્લાસિક અંગ્રેજી નવલકથા ‘ધ ગાઈડ’ 1958માં પ્રગટ થઈ. 1960માં તેને કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો ઍવૉર્ડ મળ્યો અને તેની 100થી વધારે આવૃત્તિઓ થઈ. તેમની અન્ય નવલક્થાઓની જેમ આ નવલકથા પણ માલગૂડીમાં જ આકાર લે છે અને કથાનો નાયક રેલવે રાજુ તરીકે ઓળખાય છે. આ નિષ્ફિકર અને કાબેલ ગાઈડ(દેવ આનંદ)ને એક દિવસ આર્કિયોલોજિસ્ટ માર્કો (કિશોર સાહૂ) અને એની પત્ની રોઝી (વહીદા રહેમાન) ક્લાયન્ટ તરીકે મળે છે. માર્કો અને રોઝીનું લગ્નજીવન ખૂબ ખરાબ છે, રોઝી બે વખત આત્મહત્યાનો પ્રયત્ન કરે છે અને રાજુ બંને વખત એને બચાવે છે એટલું જ નહીં, તેને પ્રેમ, રક્ષણ, આશ્રય આપે છે અને સફળ નૃત્યાંગના બનાવે છે; પણ પોતે શરાબ, સંપત્તિ અને જુગારમાં ખોવાતો જાય છે. બંને વચ્ચે અંતર પડતું જાય છે. માર્કોને રોઝીથી દૂર રાખવાના પ્રયત્નોમાં રાજુના હાથે ફૉર્જરીનો ગુનો થાય છે ને એ જેલમાં જાય છે. છૂટ્યા બાદ નિરુદ્દેશ ભ્રમણ કરતા રાજુને નસીબ દુષ્કાળપીડિત ગામમાં લઈ આવે છે – ‘આદમી યહાં જાના ચાહતા હૈ પર કિસ્મત ઉસકે કાન પકડકર વહાં લે જાતી હૈ’ સ્વામીના સ્વાંગમાં ગામનો પ્રેમ પામતો રાજુ ઊર્ધ્વીકૃત થાય છે અને વરસાદ માટે ઉપવાસ કરે છે. ‘આપને વિશ્વાસ છે કે વરસાદ આવશે?’ એવા ફિરંગી રિપૉર્ટરના પ્રશ્નના જબાબમાં એ કહે છે, ‘આ લોકો એવું માને છે અને હું આ લોકોને માનું છું.’ ફિલ્મના અંતે એક બાજુ વરસાદ આવે છે અને બીજી બાજુ જીવનની ફિલોસોફિકલ પ્રતીતિ પામી ગયેલો રાજુ મૃત્યુ પામે છે. પુસ્તક કરતાં ફિલ્મની ક્લાઈમેક્સ જુદી છે. મૈં…મૈં…સિર્ફ મૈં’ ગોલ્ડીનો આઈડિયા હતો. આજે પણ એ સાંભળતાં રુંવાડાં ઊભાં થાય. નાયકનું મૃત્યુ થતું હોવા છતાં અંત સુખદ છે.

‘ગાઈડ’ વિદેશી પ્રેક્ષકો માટે અંગ્રેજી વર્ઝન પણ બન્યું હોય એવી દુર્લભ ફિલ્મોમાંની એક છે. બેફિકર ગાઈડ, રોમેન્ટિક પ્રેમી, રોઝીનો મુત્સદી મેનેજર, છકેલો શ્રીમંત, અસલામત અપરાધી, ભટકતો આશ્રયહીન મુસાફર અને સાધુ – આથી વધુ સબળ, આકર્ષક અને વૈવિધ્યપૂર્ણ ભૂમિકા દેવ આનંદને આ પહેલા કે પછી કદી મળી નથી અને તેણે એને એટલી સુંદર રીતે જીવી બતાવી છે કે આજે પણ એની તાજગી અનુભવાય. જો કે આર.કે. નારાયણને ફિલ્મ માટે કરાયેલા ઘણાં ફેરફાર ગમ્યા નહોતા. એક મુલાકાતમાં તેમણે ‘મિસગાઈડેડ ગાઈડ’ એવા શબ્દો વાપરેલા.

દેવ આનંદે ફિલ્મ બનાવવા માટે આ નવલકથા પર પસંદગી ઉતારી અને તેનું ફલક જોતાં તેને અંગ્રેજીમાં પણ બનાવવાનું નક્કી કર્યું. અંગ્રેજી સંસ્કરણની પટકથા પુલિત્ઝર વિજેતા પર્લ બકે લખી હતી. બંને સંસ્કરણ એકસાથે જ રિલિઝ થવાના હતા, પણ ટાડ ડેનિલેવેસ્કી અને વિજય આનંદ આ બંને નિર્દેશકો વચ્ચે કથા બાબતે મતભેદ હતા. વિજય આનંદે સ્ક્રીપ્ટ ફરીથી લખી અને હિંદી ‘ગાઈડ’ થોડા મહિના મોડી આવી.

અંગ્રેજી ‘ગાઈડ’ ન્યૂયૉર્કમાં રિલિઝ થઈ અને સદંતર નિષ્ફળ રહી. એમાં ભારતનું ચિત્રણ અર્ધનગ્ન-ભૂખ્યા લોકો, ભીડભર્યા ઉત્સવો અને સર્પો-મદારીઓના દેશ તરીકે હતું, ઉપરાંત રોઝી અને રાજુ વ્યભિચારીઓ લાગે તેવાં દૃશ્યો મૂક્યાં હતાં. અંગ્રેજી ગાઈડ ફ્લૉપ જવાને લીધે હિંદી ગાઈડને કોઈ વિતરકો હાથ લગાવવા તૈયાર ન હતા, માંડ વિતરક મળ્યા અને ફિલ્મ રિલિઝ થઈ. સામાન્ય ફિલ્મ કરતાં અલગ પાત્રો, કથા અને અંત જોઈ પ્રિમિયર વખતે તો કોઈ વિજય આનંદની પીઠ થાબડવા ગયું નહોતું, પણ ફિલ્મ રિલિઝ થઈ અને શરૂઆતમાં ઠંડો આવકાર છતાં પછીથી સફળ થઈ, વખત જતાં આંતરરાષ્ટ્રીય ફેસ્ટિવલોમાં ગઈ, ઑસ્કારમાં એન્ટ્રી પામી અને કલ્ટ ફિલ્મ ગણાઈ. એની પાછળ દેવ આનંદનો અભિનય, વહીદા રહેમાનનાં નૃત્યો, શૈલેન્દ્રનાં ગીતો, ફલી મિસ્ત્રીની સિનેમેટોગ્રાફી તો ખરાં જ પણ સૌથી વધારે વિજય આનંદનાં સંવાદ-પટકથા-દિગ્દર્શન અને ગીતોનું એણે કરેલું ફિલ્માંકન ઉપરાંત એસ.ડી. બર્મનનાં અદ્દભુત સંગીતનો સિંહફાળો હતો. એસ.ડી. ત્યારે બીમાર હતા. વિજય આનંદે સંગીતકાર બદલવાને બદલે તેઓ સ્વસ્થ થાય એની રાહ જોઈ, જે ફળી. ‘આજ ફિર જીને કી તમન્ના હૈ’, ‘પિયા તોસે નૈના લાગે રે’, ‘દિન ઢલ જાયે’, ‘તેરે મેરે સપને’ અને ‘ગાતા રહે મેરા દિલ’ – ‘સૈયાં બેઈમાન’ અને ‘ક્યા સે ક્યા હો ગયા’ એક સિક્વન્સમાં આપી વિજય આનંદે કઠોર વાસ્તવને સંમોહક શૈલીમાં કંડાર્યું છે. 

‘તૂને તો સબકો રાહ બતાઈ, તૂ અપની મંઝિલ ક્યોં ભૂલા

સુલઝા કે રાજા, ઔરોં કી ઉલ્ઝન, ક્યોં કચ્ચે ધાગે મેં ઝૂલા

ક્યોં નાચે સપેરા, મુસાફિર, જાયેગા કહાં’

 – રાજુની જિંદગીનું આવું અચૂક વર્ણન છતાં આ અંતરો ફિલ્મમાં કેમ નહીં લેવાયો હોય?

મૈં જિંદગી કા સાથ નિભાતા ચલા ગયા, હર ફિક્ર કો ધૂએં મેં ઉડાતા ચલા ગયા’ ‘હમ દોનોં’નું આ ગીત દેવ આનંદની જિંદગીની ફિલોસોફીને બખૂબી રજૂ કરે છે. પોતાની આત્મકથા ‘રોમાન્સિંગ વિથ લાઇફ’માં દેવઆનંદે લખ્યું છે : ‘કેપ્ટન આનંદની જિંદગી વિશેની ફિલોસોફી લોકોને સ્પર્શી ગઈ છે – ગમ ઔર ખુશી મેં ફર્ક ના મહેસૂસ હો જહાં, મૈં દિલ કો ઉસ મકામ પે લાતા ગયા ગયા’ દેવ આનંદ જીવનભર આવા મસ્તમૌલા જ રહ્યા. સુપરસ્ટાર તરીકેની ગગનચુંબી સફળતા હોય કે નિષ્ફળ ફિલ્મોની વણઝાર – દેવ આનંદના નવા વિષયો, નવા સ્ટાર સાથે ફિલ્મો બનાવવાના ઝિંદાદિલ ઉત્સાહમાં કદી ઓટ આવી નહીં. કહેતા, ‘ફિલ્મ્સ આર માય એક્સપેન્સિવ હૉબી’.

નવાસવા આઝાદ થયેલાં ભારતના યુવાનોને દેવ આનંદે સ્ટાઇલિશ બનાવ્યા. ચેક્સવાળા, ખૂલતી બાંયના શર્ટ, કાળો કોટ, હેટ, કોલરનાં બટન બંધ રાખવાની સ્ટાઇલ, આડાઅવળા ડાન્સ, ઝડપથી સંવાદો બોલવાની શૈલી, ગળામાં વિવિધ પ્રકારના સ્કાર્ફ …. ભારતનો ગ્રેગરી પેક કહેવાતો હતો દેવ આનંદ. કેરી ગ્રાન્ટની છાંટ પણ ક્યાંક દેખાતી હતી. રોમેન્ટિક, મશ્કરા, દિલદાર પ્રેમી તરીકે એ જામતો. ખભાના મિજાગરા ઢીલા હોય એ રીતે હાથ હલાવવાની સ્ટાઇલની વિવેચકો ટીકા કરતા પણ યુવાનો એ રીતે હાથ લટકાવવાની નકલ કરતા. જીવનના નવ દાયકા સુધી દેવ આનંદ અડગ, અજેય, અડીખમ, સદાબહાર રહ્યા. સુરૈયા હોય કે ઝીનત અમાન – દિલ ભરીને ચાહે અને આઘાત ખમી-ખંખેરીને આગળ વધે. – ‘જો મિલ ગયા ઉસીકો મુકદ્દર સમજ લિયા, જો ખો ગયા મૈં ઉસકો ભુલાતા ચલા ગયા’ ‘રોમાન્સિંગ વિથ લાઇફ’નું સમાપન કરતાં દેવ આનંદે લખ્યું છે, ‘ગાતા રહે મેરા દિલ … મારું દિલ, હંમેશાં ગાતું રહ્યું છે. લાઈફ ઈઝ સો બ્યૂટિફૂલ …’

‘ગાઈડ’ ફિલ્મ પર પુસ્તક લખાયું છે, ‘ગાઈડ, ધ ફિલ્મ : પર્સ્પેક્ટિવ્ઝ’. 2000ના દાયકામાં ‘ગાઈડ’ની રિમેક બનાવવાની પ્રપોઝલ દેવ આનંદે સખત શબ્દોમાં નકારી કાઢી હતી. ખરું જ છે, માસ્ટરપીસ એક જ વાર બને છે.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 24 સપ્ટેમ્બર  2023