પરિષદ : વિચાર-આચાર અને … / અજય પાઠક

૧, સપ્ટેમ્બરમાં ડંકેશ ઓઝા તથા પ્રકાશ ન. શાહની નોંધ ગમી. પ્રકાશ શાહ, તંત્રી અને હોદ્દેદાર બન્ને હેસિયતથી પેશ આવતા રહ્યા છે. તેમાં નિરીક્ષકના સંપાદનકાર્યને પણ ચર્ચાના દાયરામાં લેવાનું પ્રાપ્ત થાય તેવા પ્રસંગો છેલ્લાં વર્ષોમાં આવ્યા છે, જ્યારે નિરીક્ષકમાં રજૂ થયેલ ચર્ચામાં વિવેક જળવાયો ન જણાયો હોય. પરિષદની મધ્યસ્થસમિતિની બેઠકમાં ચર્ચા દરમિયાન પણ આવો ઉલ્લેખ કરવાનું મારે ભાગે આવ્યું છે ને પ્રકાશ શાહે તે સાંભળ્યું છે. નિરીક્ષકમાં પણ તંત્રીની વિરુદ્ધમાં લખાયેલ નોંધ સ્થાન પામતી હોય છે. આમ, મારો અનુભવ નિરીક્ષક અંગે તેમ મધ્યસ્થ સમિતિમાં લોકશાહી વલણ અંગે નરવો રહ્યો છે. બલકે કહો કે વિચાર-અભિવ્યક્તિ, કાર્ય એટલે કે આચાર પરત્વે પરિષદ તેમ નિરીક્ષક – બંનેમાં મને લોકશાહીનો ‘ફિલ’ અનુભવાયો છે. તેમાં ઉમાશંકર, રઘુવીર કે ચંદ્રકાંત – ધીરુ  પરીખની ઉપસ્થિતિ સમાન લાગી છે. દર્શકનો મને અનુભવ નથી. લોકશાહી ઢબે વિચારવાની, વ્યક્ત થવાની, કામ કરવાની મોકળાશ પરિષદ તેમ નિરીક્ષક બંને જગ્યાએ અનુભવી છે. પ્રકાશની એક આંખ ઠરી છે નિરીક્ષકમાં બીજી ઠરી છે પરિષદમાં; ને હૈયે વસ્યું છે લોકશાહીનું હિત! યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ …

°°°°°°°°

નો સર! / ડંકેશ ઓઝા

ગુજરાતનું સાપ્તાહિક વિચારપત્ર એ આપણો સહિયારો જાહેર વારસો છે જે મૂલ્યવાન છે. મારી જેમ ઘણાની પ્રતીતિ હશે કે ‘જાહેર બૌદ્ધિક’ ગણાયેલા ગૂર્જરકવિ ઉ.જો.એ આવા તબક્કે આપે કર્યો તેવો નિર્ણય ન જ કર્યો હોત! સીધીસાદી સરળ વાત એ છે કે કુદરતી ન્યાયના સિદ્ધાંતોને અનુસરીએ તો પણ કોઈ કેસમાં આપણે આપણા ન્યાયાધીશ થઈ શકતા નથી. પરિષદનું પ્રમુખપદ કે તેની ચૂંટણી પારદર્શક મૂલ્યનિષ્ઠાથી ઊંચી તો કેવી રીતે હોઈ શકે? સમયસર જેનું કામ જે કરે તે વિચારીને પાછા વળો એમાં જ ઔચિત્ય છે. અન્યથા, ભાવિ ઇતિહાસ તમારો ન્યાય તોલશે એ તો નક્કી જ છે. સુજ્ઞેષુ કિમ્‌ બહુના ?!

°°°°°°°°°

તંત્રીઃ

સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખપદના ઉમેદવારોને પોતપોતાની ભૂમિકા રજૂ કરવાનું ઈજન મેં આપ્યું હતું તે મુજબ અહીં બે ઉમેદવારીનોંધો મૂકી છે. હર્ષદ ત્રિવેદીને તંત્રી અને ઉમેદવાર બન્ને એક વ્યક્તિ હોય તે સંજોગોમાં નિરીક્ષકમાં લખવું યોગ્ય નથી લાગ્યું તેથી અહીં એમની ભૂમિકાથી વાચકોને પરિચિત નથી કરી શકાયા તે માટે તંત્રી ક્ષમાપ્રાર્થી છે. તંત્રીની ભૂમિકા ૧-૯ના અંકમાં ડંકેશ ઓઝાના પત્રના પ્રતિભાવરૂપે જે પ્રગટ થઈ હતી તે યથાવત્‌ છે અને હાલ તે સંતુલન વિવેકની તાવણીમાંથી પસાર થવામાં તે પોતાનો ધર્મ જુએ છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 09

અદાલત તિરસ્કારના કેસ ભૂતકાળમાં સર્વોચ્ચ અદાલત તેમ જ દેશની વિવિધ વડી અદાલતોમાં અનેકવાર ઉપસ્થિત થયા છે. પરંતુ દેશના ટોચના ધારાશાસ્ત્રી અને માનવ અધિકારોના મશાલચી પ્રશાંત ભૂષણ સામેના અદાલત તિરસ્કારના બે કેસોએ સમગ્ર દેશનું ધ્યાન ખેંચ્યું છે અને સુપ્રીમ કોર્ટ બાર એસોસીએશનના પ્રમુખ દુષ્યંત દવે સહિત દેશના ટોચના અનેક બુદ્ધિજીવીઓ પ્રશાંત ભૂષણના સમર્થનમાં બહાર આવ્યા છે.

પ્રશાંત ભૂષણ સામેના અદાલત તિરસ્કારનો એક કેસ છેક 2009ની સાલનો છે. હાલની કટોકટીમાં સર્વોચ્ચ અદાલત સહિત દેશભરની અદાલતોમાં માત્ર તાકીદના કેસોમાં વીડિયો મારફત સુનાવણી થાય છે. સર્વોચ્ચ અદાલતનું વલણ સ્પષ્ટ છે કે માત્ર તાકીદના અને અગત્યના કેસોની જ વીડિયો સુનાવણી કરવી. તેથી કરીને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં નજર કેદ કરાયેલા અનેક નેતાઓની મુક્તિ માટે હેબિયસ કોર્પસની રીટ પિટિશનની સુનાવણી ટાળવામાં આવી છે. કોરોના વાઇરસ મહામારીના ભય વચ્ચે પ્રશાંત ભૂષણ સામે 11 વર્ષ જૂનો કેસ કોઈ પણ જાતની પૂર્વ નોટિસ વગર કેમ અચાનક જ હાથ ધરવામાં આવ્યો, તે દેશભરના લોકો માટે આશ્ચર્યની ઘટના છે. સુપ્રીમ કોર્ટ બાર એસોસિયેશન પ્રમુખ દુષ્યંત દવેએ The Wire સાથેની મુલાકાતમાં જણાવ્યું કે આ સુપ્રીમ કોર્ટના નિયમો અને પ્રણાલિકા વિરુદ્ધ છે.

અદાલત તિરસ્કાર કાનૂન મૂળ બ્રિટનનો એક સદી જેટલો જૂનો કાનૂન છે. ભારતીય કાનૂન-ન્યાયવ્યવસ્થા બ્રિટિશ મૉડેલ પર આધારિત છે. બ્રિટન ખુદે આ કાનૂન વર્ષ 2013માં રદ્દ કર્યો છે. તે સમયે બ્રિટિશ કાયદા પંચે નોંધ્યું “અદાલત તિરસ્કાર કાનૂનનો હેતુ ન્યાયાધીશો વિશે ખોટા ખ્યાલો ઉત્પન્ન થતા અટકાવવાનો જ નથી, પરંતુ તેની સાથે જાહેર જનતાને ન્યાયાધીશો વિશે સાચો ખ્યાલ પ્રાપ્ત થતા અટકાવવાનો છે. અદાલત તિરસ્કાર ખ્યાલને પારદર્શિતા અને વાણીસ્વાતંત્ર્ય સાથે મેળ ખાતો નથી. એટલે કે તેની સાથે સંઘર્ષ થાય છે.” 20મી સદીના ખ્યાતનામ ન્યાયશાસ્ત્રી લોર્ડ ડેનીંગે 1968માં કહ્યું હતું કે “અદાલત તિરસ્કાર કાનૂનનો ઉપયોગ અમે ક્યારે ય અદાલતનું ગૌરવ જાળવવા માટે કરીશું નહીં. તે જ રીતે, અમારી સામે ટીકા કરનારાઓ સામે પણ તેનો ઉપયોગ કરીશું નહીં. અમારી સામે થતી ટીકાની અમને બીક કે તેનો અફસોસ પણ નથી. તેના કરતાં અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય વધારે અગત્યની બાબત છે. દરેક વ્યક્તિને સંસદમાં કે સંસદ બહાર, અખબાર, રેડિયો કે ટી.વી. પર જાહેર મહત્ત્વની બાબતો ઉપર ટિપ્પણી કરવાનું સ્વાતંત્ર્ય છે.” વર્ષ 1987માં એક કેસના ચુકાદા બાદ ‘ડેઇલી મિરર’માં ન્યાયાધીશો વિશે ‘યુ ઓલ્ડ ફૂલ્સ’ (બુઢ્ઢા મૂરખો) જેવી ટીકા પ્રગટ થઈ હતી. વર્ષ 2016માં બ્રેક્ઝિટ કેસના ચુકાદા બાદ ‘ડેઇલી મેઇલ’માં ન્યાયાધીશોને ‘એનીમીઝ ઑફ પીપલ’ (જનતાના દુશ્મન) તરીકે વર્ણવેલા. તે વખતે આ અખબારો સામે અદાલતી તિરસ્કારનો કોઈ કેસ થયો ન હતો. લૉર્ડ ટેમ્પલ્ટને જવાબમાં જણાવ્યું હતું કે “હું વૃદ્ધ છું તેનો ઇનકાર કરી શકું તેમ નથી. પરંતુ, હું મૂર્ખ છું કે નહીં, તે કોઈના અભિપ્રાયનો સવાલ છે. માટે તેની સામે અદાલતી તિરસ્કારનો કેસ કરવાની જરૂર નથી.”

ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતના તત્કાલીન જસ્ટિસ કાત્જુએ વર્ષ 2008માં આવો જ અભિગમ અપનાવ્યો હતો. તેમણે કહ્યું હતું કે “કોઈ વ્યક્તિ મને અદાલતમાં કે અદાલતની બહાર મૂર્ખ કહે, તો હું તેની સામે કોઈ પગલાં લઈશ નહીં. કારણ કે આ ટિપ્પણી મને મારું કામ કરતા અટકાવતી નથી. હું તેની ઉપેક્ષા કરીશ અથવા કહીશ કે દરેકને પોતાનો મત પ્રગટ કરવાનો અધિકાર છે. શબ્દોથી કોઈ હાડકાં ભાગી જતાં નથી.” તેમણે કહ્યું કે “કોઈ બાબત અદાલત તિરસ્કાર બને છે કે કેમ તે નક્કી કરવાની કસોટી એ છે કે શું તેનાથી ન્યાયાધીશ માટે કામ કરવાનું મુશ્કેલ બની ગયું છે? ગમે તેમ હોય, મારે મારા પગાર પ્રમાણે કામ કરવું જ જોઈએ.” અદાલત એટલા માટે સર્વોચ્ચ નથી કે તેની કોઈ ભૂલ થતી નથી કે થઈ શકે નહીં. જ્યારે ન્યાયતંત્રની ભૂલ થાય ત્યારે વિવેકપૂર્ણ રીતે અને અદાલતનું ગૌરવ જાળવીને તેની ટીકા થઈ જ શકે છે.

‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’, ૧૦-૦૮-૨૦માં પ્રગટ થયેલા લેખનો મુક્ત અનુવાદઃ અશ્વિન કારીઆ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 17 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 15-16

ઉપર મૂકેલું ચિત્ર ‘ધ ઇકોનોમિસ્ટ’માં છપાયું હતું. તેનો દેખીતો અર્થ તો સ્પષ્ટ છેઃ રૉકેટની જગ્યાએ રસીના પ્રતીક જેવું ઇન્જેક્શન લૉન્ચ થવા જઈ રહ્યું છે. સૌને તેની ઇંતેજારી છે. સૌની નજર એ તરફ મંડાયેલી છે. રોકેટની માફક આ મિશનમાં પણ સફળતાની આશા છે ને નિષ્ફળતાની આશંકા. ઉતાવળ કરવા જતાં કે હોંશીલા થવા જતાં રોકેટ અધવચ્ચે જ ભંગારના ટુકડામાં ફેરવાય એવી ધાસ્તી પણ ખરી ને સફળતા મળે તો માનવજાત માટે મોટો આશીર્વાદ. પરંતુ મિશન પાર પડશે કે નહીં, તે અત્યારથી કહી શકાય તેમ નથી.

આવા માહોલમાં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના સંશોધકો દ્વારા તૈયાર થઈ રહેલી રસી વિશે વધાઈ ખાતા સમાચાર ગયા સપ્તાહે પ્રસાર માધ્યમોમાં પ્રગટ થયા. લાગ્યું કે બસ ગોળધાણા વહેંચવાની ઘડી હાથવેંતમાં છે. પરંતુ મથાળાંની મુશ્કેલી જ એ હોય છે. વધુ અભ્યાસપૂર્ણ લખાણો વાંચતાં સમજાયું કે સમાચારમાં રાજી થવાપણું જરૂર છે, પણ ગોળધાણાનું ટાણું, મથાળાંથી જણાતું હતું એટલું નજીક કે એટલું નિશ્ચિત પણ નથી.

તો કોવિડ-૧૯ની રસીની હરીફાઈમાં સૌથી આગળ મનાતી ઑક્સફર્ડની રસીની હકીકત શી છે? તેને લગતા મુદ્દાના સવાલના જવાબ ‘વાયર્ડ’માં પ્રગટ થયેલા મૅટ રેનોલ્ડ્સના લેખમાંથી મળે છે. એ લેખનો સાર-અનુવાદઃ

પહેલાં સારા સમાચાર

ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના સંશોધકોની ટીમે જે રસી શોધી છે, તેનો એક ડોઝ આપવાથી દસમાંથી નવ કિસ્સામાં વ્યક્તિના શરીરમાંથી (એટલે કે કોષોમાંથી) વાઇરસનો પ્રતિકાર કરતાં દ્રવ્યો પેદા થાય છે. ઉપરાંત, પ્રયોગોમાં આ રસીની કોઈ આડઅસર પણ નોંધાઈ નથી.

રસી આપ્યાના ૨૮ દિવસ પછી પ્રતિકારનું જોર વધ્યું અને રસી આપ્યાના ૫૬ દિવસ સુધી તે મહત્તમ રહ્યું. એટલે કે રસી આપ્યાના ૨૮મા દિવસથી ૫૬મા દિવસ સુધી રસી લેનારમાં વાઇરસનો પ્રતિકાર કરતાં દ્રવ્યોનું પ્રમાણ સૌથી વધુ રહ્યું. કદાચ ૫૬ દિવસ પછી પણ તેની અસર રહી હોય તો ખબર નથી. કેમ કે, આ અભ્યાસમાં રસી આપ્યા પછીના ૫૬ દિવસ સુધીનાં જ પરિણામ નોંધવામાં આવ્યાં હતાં.

પ્રયોગ કેવી રીતે? કોની પર?

ઑક્સફર્ડના સંશોધકોએ ૧૮ વર્ષથી ૫૫ વર્ષની ઉમરના ૧,૦૭૭ તંદુરસ્ત લોકોને પસંદ કર્યા. તેમાંથી અડધાને કોવિડ-૧૯ સામેની નવી રસી આપવામાં આવી અને બાકીના અડધાને બેક્ટેરિયાના ચેપ સામેની રસી અપાઈ. રસીની કોઈ ગંભીર આડઅસર નોંધાઈ નથી, પણ અભ્યાસનો હિસ્સો બનેલા લોકોમાંથી ૭૦ ટકા લોકોને સાધારણ તાવ કે માથાનો દુખાવો થયો. આ જૂથમાંથી કેટલાક લોકોને રસી આપતી વખતે પેરાસિટામોલ પણ આપવામાં આવી હતી. એવા લોકોમાં તાવ કે માથાના દુખાવાની ફરિયાદ પ્રમાણમાં ઓછી જોવા મળી.

તેનો મતલબ શો?

મતલબ એ કે નવી રસી લેનાર કોવિડ-૧૯ના ચેપથી સુરક્ષિત થઈ જશે કે નહીં થાય, એવું કશું ઑક્સફર્ડનો અભ્યાસ જણાવતો નથી. તેનાથી એટલી જ ખબર પડે છે કે રસી સલામત છે અને તે શરીરમાં વાઇરસ સામેનો પ્રતિકારક પ્રતિભાવ પેદા કરી શકે છે. આ ખુશખબર એટલા માટે કહેવાય કે શરૂઆતના તબક્કે આ પ્રયોગમાં આડુંઅવળું પરિણામ મળ્યું હોત — એટલે કે ગંભીર આડઅસર જોવા મળી હોત કે વાઇરસ સામે પ્રતિકારક પ્રતિભાવ પેદા ન થયો હોત — તો નવેસરથી એકડો ઘૂંટવાનો વખત આવત. તેને બદલે, આ પરિણામોથી એટલી તો ખબર પડી કે સ્ટેશન આવવાની ભલે વાર હોય, ગાડી યોગ્ય દિશામાં આગળ વધી રહી છે.

યોગ્ય દિશા એટલે?

એક વાર ખબર પડી કે રસીની કશી આડઅસર નથી, એટલે હવે કોવિડ-૧૯નો ચેપ ધરાવતા લોકોને પણ તેનો ડોઝ આપીને ચકાસી શકાય કે આ રસી કોવિડ-૧૯ના દરદીઓ માટે કેટલી અસરકારક છે. એ દિશામાં કામ આરંભાઈ ચૂક્યું છે.

બ્રાઝિલમાં પાંચ હજાર લોકોને સાંકળીને એક પ્રયોગ થઈ રહ્યો છે. એ લોકોને રસી આપ્યા પછી તેમને કોરોનાનો ચેપ લાગુ પડે છે કે નહીં, તેની ચકાસણી કરવામાં આવશે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં પણ ઑક્સફર્ડવાળી રસી સાથે આવો પ્રયોગ હાથ ધરાયો છે.

બ્રિટનમાં દસ હજાર લોકો આ પ્રયોગનો હિસ્સો બન્યા છે. પરંતુ ત્યાં વાઇરસનો ચેપ પ્રસરવાનો દર ઓછો છે. એટલે રસી લીધા પછી પણ લોકો વાઇરસના સંપર્કમાં જ ન આવે અને એટલે તેમને ચેપ લાગુ ન પડે, એવું પણ બની શકે. એટલે કે, તેમની તંદુરસ્તી રસીના જોરે નહીં, પણ ચેપના અભાવે જળવાઈ રહે.

પ્રયોગની મર્યાદિત પહોંચ

ઑક્સફર્ડના પ્રયોગની  મર્યાદા એ છે કે સૌથી પહેલાં જે ૧,૦૭૭ લોકો પર પ્રયોગ થયો તેમાંના ૯૦ ટકા ધોળા લોકો હતા અને તેમનું સરેરાશ આયુષ્ય હતું ૩૫ વર્ષ. રસીની સલામતી ચકાસવા માટે જુદા જુદા અને વિવિધ વયજૂથના લોકો પર તેનો પ્રયોગ કરવો પડે. તેમાં તંદુરસ્તની સાથે સાથે જુદી જુદી બીમારી ધરાવતા લોકોને પણ સામેલ કરવા પડે. બ્રાઝિલ, દક્ષિણ આફ્રિકા અને બ્રિટનના પ્રયોગો એ જ દિશામાં પ્રયાસ છે. છતાં એ પણ પૂરતું તો નથી જ અને તેનાં પરિણામ આવવાં બાકી છે.

એકદમ હરખપદુડા ન થવા માટેનાં બીજાં કારણ

સૌથી પાયાની બાબતઃ ઑક્સફર્ડની રસીથી શરીરમાં પ્રતિકારનો-વળતા હુમલાનો પ્રતિભાવ પેદા થાય છે. પણ એક વાર રસી લઈ લીધા પછી તે કોવિડ-૧૯ સામે ઢાલ બની જાય અને કોરોનાનો ચેપ લાગે જ નહીં — એવું હજુ ખાતરીપૂર્વક કહી શકાતું નથી. હજી તો પ્રતિકારક પ્રતિભાવનું પગથિયું વટાવ્યું છે. એ મહત્ત્વનું છે, પણ અંતિમ નથી. કેટલાક અભ્યાસોમાં એવું જાણવા મળ્યું છે ખરું કે રસીની અસર પાંચ અઠવાડિયાં સુધી ટકે છે. પણ એ પરિણામની વધારે ખાતરી જોઈએ અને એક વાર રસી લીધા પછી તેની અસર પણ લાંબો સમય, ઓછામાં ઓછી છ મહિના – એક વર્ષ જેટલી તો ટકવી જોઈએ. ઑક્સફર્ડના અભ્યાસમાં આ બાબત પર કોઈ પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો નથી. લાગે છે કે બ્રિટન, બ્રાઝિલ અને દક્ષિણ આફ્રિકાના પ્રયોગોનાં પરિણામથી એ બાબતે વધારે સ્પષ્ટ થશે

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 જુલાઈ 2020; પૃ. 07-08