ભારતમાં કોરોના વાઇરસ સંક્રમિત દરદીઓની સંખ્યા 56 લાખ ઉપર અને મૃતકોની સંખ્યા 96 હજારથી વધુ સત્તાવાર જાહેર થઈ. આ બાબતે વિશ્વભરમાં અમેરિકા પછી ભારત બીજા ક્રમે છે. સંસદમાં પુછાયેલા એક પ્રશ્નના જવાબમાં સરકારે જવાબ આપ્યો કે લૉક ડાઉનના કારણે ચાલતા જઈ રહેલા કે પાછળથી શરૂ કરાયેલી ખાસ શ્રમિક ટ્રેનોમાં, બીમારીથી કે ભૂખમરાથી શ્રમિકોનાં થયેલ મૃત્યુ વિશે સરકાર પાસે કશી માહિતી નથી.

ગત મે માસમાં વતન મધ્ય પ્રદેશ જઈ રહેલ 16 શ્રમિકો જાલના અને ઔરંગાબાદ વચ્ચે કચડાઇ મૂઆ હતા. તે જ દિવસોમાં મુઝફ્ફરપુર રેલવે પ્લેટફોર્મ પર બાળક ભૂખમરાથી મૃત્યુ પામેલી માતાને જગાડવા પ્રયાસ કરી રહ્યાનાં કરુણ દૃશ્યોનો વીડિયો વાઇરલ થયો હતો. અમદાવાદથી ટ્રેનમાં આવેલ આ સ્ત્રી ભૂખમરાથી મૃત્યુ પામી હતી. મુઝફ્ફરપુર જિલ્લા વહીવટીતંત્ર તેમ જ રેલવે સત્તાવાળાઓએ એવો ખુલાસો કર્યો કે આ સ્ત્રી તેના કોઈ શારીરિક રોગના કારણે મૃત્યુ પામી હતી. શ્રમિકોની ખરાબ દશા અંગેના અનેક વીડિયો વાઇરલ થયા હતા.

સરકારના દાવા પ્રમાણે શ્રમિકો માટે 4,611 ખાસ ટ્રેનો દોડાવવામાં આવી હતી. આ ટ્રેનો મારફત આશરે 63 લાખ શ્રમિકોને તેમના વતન ઝારખંડ, મધ્ય પ્રદેશ, ઉત્તર પ્રદેશ, ઓરિસ્સા વ. રાજ્યોમાં પરત મોકલાયા. તેમાંના કેટલાક રાજ્યોએ આ મુસાફરી દરમિયાન પાણી તેમ જ ખોરાકની વ્યવસ્થા પૂરી પાડી હતી.

આમ છતાં કેન્દ્રીય શ્રમ મંત્રીએ એક પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એમ જાહેર કર્યું કે શ્રમિકોનાં થયેલ મોત સંબંધમાં કોઈ માહિતી ન હોવાથી તેમના કુટુંબીજનોને વળતર ચૂકવવાનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થતો નથી. સંસદના પ્રથમ દિવસે સરકારના આ જવાબથી સંસદમાં અને બહાર ઘણો ઊહાપોહ મચ્યો છે. રેલવે મંત્રાલયે સંસદમાં જાહેર કર્યું છે કે મુસાફરી દરમિયાન 97 શ્રમિકોનાં મૃત્યુ થયાં છે. સરકારે પ્રથમ વખત લોકડાઉન દરમિયાન શ્રમિકોનાં મોત બાબતે સંસદમાં કબૂલાત કરી છે.

આવી જ મૂંઝવણ સરકારે દેશમાં કોરોના વાઇરસના ચેપથી મૃત્યુ પામેલા આરોગ્ય કાર્યકરોના સંબંધમાં આપેલા જવાબથી ઉત્પન્ન થઈ છે. એક પ્રશ્નના ઉત્તરમાં આરોગ્ય મંત્રાલયે જાહેર કર્યું કે આરોગ્ય એ રાજ્યનો વિષય હોવાથી તે સંબંધના આંકડા કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રાલય પાસે ઉપલબ્ધ નથી. જે સરકારે કોવિડ સારવાર કરી રહેલ તબીબો અને આરોગ્યકર્મીઓને ‘યોદ્ધા’ જાહેર કર્યા અને તેમના પર હેલિકોપ્ટરમાંથી ફૂલો વરસાવ્યાં તેના વિશેની માહિતી હોવાનો હવે તે ઇનકાર કરે છે તે વિચિત્ર જણાય છે. આ બાબતે ઇન્ડિયન મેડિકલ એસોસિયેશન રોષે ભરાયું છે. તેણે 381 તબીબોની યાદી જાહેર કરી છે, જેમનું સારવાર કરતાં મૃત્યુ થયું હોય. એસોસિયેશને જાહેર કર્યું છે કે જો સરકાર કોરોના સંક્રમણની સારવાર કરતાં મૃત્યુ પામેલા તબીબો અને આરોગ્યકર્મીઓના આંકડા ન ધરાવતી હોય, તો તે મહામારીનો વહીવટ કરવાની નૈતિક જવાબદારી પણ ગુમાવે છે.

કોરોનાના ચેપથી મૃત્યુ પામેલા સફાઈ કામદારો બાબતમાં પણ સરકારે આવો જ ઉડાઉ જવાબ આપ્યો. સામાજિક ન્યાય મંત્રાલયે પ્રશ્નના જવાબમાં જાહેર કર્યું કે હોસ્પિટલ સફાઈ રાજ્ય વિષય હોવાથી તે અંગેના કોઈ આંકડા કેન્દ્ર સરકાર પાસે ઉપલબ્ધ નથી. આમ, જશ લેવામાં દોડી જતી કેન્દ્ર સરકાર આવા અનેક મુદ્દા અંગે જવાબદારી લેવાની આવે ત્યારે તે બીજા ભણી આંગળી ચીંધીને પોતાના ઉત્તરદાયિત્વમાંથી છટકી રહી છે. આ મહામારીમાં લોકોનાં જીવન-મરણનો સવાલ છે. એવા સમયે સરકારે માહિતી એકત્ર કરીને મૃતકોના કુટુંબીજનોને વળતર ચૂકવવું જોઈએ. એવું થાય, તો જ સરકારે સામાજિક ન્યાયનું ઉત્તરદાયિત્વ નિભાવ્યું કહેવાય.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 28 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 16

When James Mill periodized the Indian History into Hindu Period, Muslim Period and British period, he not only gave the tool to British to pursue their policy of ‘divide and rule’, he also gave the potent weapon to the future pursuers of communal politics to intensify the divisive policies in the future. The Muslim communalists later claimed that India was ruled by Muslims and Hindu communalists claimed that Muslims are foreigners and this has been the land of Hindus from times immemorial.

One was reminded of the deep penetration of this communal view of History when, Yogi Aditaynath, the CM of Uttar Pradesh announced that the upcoming Mughal Museum in Agra to be recast as Chatrapati Shivaji Maharaj Museum. As per him such a historical museum is a reflection of subservient mentality and the symbol of ‘mentality of slavery’. The Mughal Museum’s foundation was laid by Akhilesh Yadav, the earlier Chief Minister of UP. The Museum was to come up near TajMahal in Agra and was to show the cultural aspects and armaments of Mughal kings. The aim was to give a boost to tourism industry in UP.

Same Taj is downgraded now by the Hindu communalists. One P.N.Oak has been trying to propagate that it was Tajomahlaya, Shiv Tample, which was converted into Mausoleum by Shahjahan. The fact as recorded by Tavernier, a French Jeweller his travelogues tell us that Shahjahan built it in memory of his wife Mumtaj Mahal. The same is also inferred from the account books of Shahjahan’s Court, which give a details break of regular expenses for the construction of this tomb. The land was acquired from Raja Jaisingh with due compensation.

As Yogi came to power he omitted Taj from the places of importance in UP. His recent utterances that remembering Mughals is symbol of slave mentality are in tune with the communal ideology which regards Islam as alien religion and Muslims as foreigners. As such we see that Indian History has been looked up in three particular ways. One was the Gandhi-Nehru, Indian nationalist interpretation where India is a place of rich diversity. The Muslim kings who ruled parts of India ruled here and lived here as the part of the land. Most of the Muslim kings respected the diverse religious tradition prevailing here.

Mahatma Gandhi points out, “the Hindus flourished under Moslem sovereigns and Moslems under the Hindu. Each party recognized that mutual fighting was suicidal and that neither party would abandon its religion by force of arms. Both parties, therefore, decided to live in peace. With the English advent quarrels recommenced.”

Similarly Jawaharlal Nehru in his book Discovery of India shows the thick interaction between Hindus and Muslims leading to what he famously termed as ‘Ganga Jamani Tehjeeb’, the beautiful portrayal of this is seen in the serial Shyam Benegals’ ‘Bharat Ek Khoj’.

Does this period, in which some parts of the country were ruled by Muslim Kings, (not only Mughals, there were the ones’ from others dynasties also Ghulam, Khaljis, Gazanavid’s. and in South Bahamanis, Haider and Tipu) are a period of slavery? While some kings like Mahmud Gazanavi, Mohammad Ghori, Ghengis Khan did plunder for wealth, the kings who ruled here became the part of this land. They presided over a system of exploitation, like any other king, in which the producer was the farmer. This was true of any king, anywhere for that matter.

This period in no way can be called a period of slavery of the country. Country’s slavery begins with the British, who ruled here and plundered our wealth and implemented the policy of super exploitation of peasantry. Shashi Tharoor has done a good job (An Era of Darkness) in showing as to how India contributed nearly 23% of global GDP and British brought it down to mere 3% by the time they left. On the plus side of British rule was that while social structure did not change in pre British period, during British rule social changes towards democratic society did start taking place with the introduction of railways, communication, modern education, modern Judiciary etc.  

The communalists, Muslim and Hindus take off from the British in interpreting the History as a fight between Hindus and Muslims, and twisting it in a way where their own selves are shown to be the real owners of the land and also victims of the other community. The British plunder and impositions are hidden under the carpet in their scheme of understanding.

At yet another level Ambedkar sees the Indian History primarily as the clash between the values of equality of Buddhism against the caste and gender hierarchy inherent in Brahmanism.

All Hindus kings were not great and all Muslims kings were not villains. Akbar and Dara Shukoh stand out as upholders of diversity, picking up from other religions, while Shivaji ensured that the taxation on poor peasants is curtailed.

As such the real heroes of Independent India are those who contributed to building of Modern India. The three major streams of this are Gandhi, who united the country in the bond of anti colonial struggle, Ambedkar who endeavoured for social equality and democratic rights, and Bhagat Singh who stood for for the cause of poor while giving fighting against British rule in India. It is these values which should inspire the modern India and not the values of Kings, which are essentially based on social inequality and taxation of peasants. All the positive developments strengthening pluralism and diversity with equality are the principles and values we need to look up to in times to come.

Mughal museum was just a small attempt to uphold the cultural background of our lived past and in no way symbol of subservience or of slave mentality. Unfortunately we are living in times where full attempts are going on to erase the symbols; like this upcoming Museum along with changing the names of cities (Allahabad, Faiazabad, Mughal Sarai), the Muslim contribution to Indian culture.

નાગપંચમી મનાવતા અને નાગદેવતાની પૂજા કરતા આપણા દેશમાં દર વરસે અઠ્ઠાવન હજાર લોકો સાપ કરડવાથી મોતનો શિકાર બને છે! કોરોના મહામારીને કારણે છેલ્લા છ મહિનામાં ૯૦,૦૦૦ લોકોના મરણ થયાં છે, પરંતુ આ જ ગાળામાં જૂનથી મધ્ય ઓગસ્ટના અઢી મહિનામાં ભારતમાં ૨૦,૦૦૦ લોકો સર્પદંશથી મરી ગયા છે ! દુનિયામાં વરસે દહાડે સવાલાખ મોત સર્પદંશને કારણે થાય છે. તેમાં અડધોઅડધ ભારતીયો છે. ગુજરાતમાં બાર મહિનામાં ૨.૫૦ લાખ સાપ કરડવાના બનાવો બને છે અને તેમાં ૩,૦૦૦ મોત થાય છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં સૌથી વધુ, વરસે ૮,૭૦૦, બિહારમાં ૪,૫૦૦, આંન્ધ્ર-તેલંગાણામાં ૫,૨૦૦ લોકો સાપ કરડતાં તેનું ઝેર લાગતાં મરી જાય છે.

ટોરેન્ટો વિશ્વ વિદ્યાલયના સેન્ટર ફોર ગ્લોબલ રિસર્ચે સર્પદંશથી થતા મોતનો અભ્યાસ અહેવાલ પ્રગટ કર્યો છે. ભારતમાં ૨૦૦૦થી ૨૦૧૯ના વીસ વરસોમાં સાપનું ઝેર બાર લાખ લોકોનો જીવ લઈ ગયું છે. સર્પંદંશથી મૃત્યુ પામનાર સત્તાણું ટકા ભારતીયો ગામડાંના, ગરીબો, ખેડૂતો, ખેતકામદારો હતા. માત્ર ત્રણ ટકા જ મોતના બનાવો શહેરોમાં બન્યા છે. જે બાર લાખ લોકો મૃત્યુ પામ્યા છે તેમાં ૬.૦૨ લાખ પુરુષો અને ૫.૬૫ લાખ મહિલાઓ છે. ૧૫ વરસથી નીચેના બાળકો ૨૭.૮ ટકા, ૧૫થી ૨૯ વરસના કિશોરો અને યુવાનો ૨૫ ટકા તેમ જ ૪૬.૫ ટકા તેથી વધુ ઉંમરના લોકો ભોગ બન્યા છે. 

ચોમાસાની ઋતુ અને ગીચતાવાળા કૃષિ આધારિત વિસ્તારોમાં સર્પદંશના બનાવો સવિશેષ બને છે. બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, મધ્ય પ્રદેશ, આંધ્ર, તેલંગાણા, ઝારખંડ, ઓડિસા, રાજસ્થાન અને ગુજરાત એ નવ રાજ્યો સર્પદંશના બનાવોમાં મોખરે છે. સાપ કરડવાથી થતાં મોત જેટલા જ મોટા આંકડા સાપ કરડવાના બનાવોના પણ છે. જે વ્યક્તિ માટે સર્પદંશ જીવલેણ નથી નીવડતો અને જીવ બચી જાય છે તે કાયમી અપંગ બની જતો હોય છે. સાપ કરડવાથી થતાં મોતના આંકડા તો સરકારી દફતરે નોંધાયેલાના છે, પરંતુ વણનોંધાયેલા બનાવો અને મોત એથી પણ વધારે છે.

સર્પદંશના બનાવો જાહેર આરોગ્ય માટે મોટો પડકાર છે. આપણે બહુ આસાનીથી સાપ કરડ્યો એનું ઝેર ચડ્યું અને માણસ મરી ગયો, એમ કહી વાતને વિસારે પાડી દઈએ છીએ. પણ વાસ્તવમાં આટલાં બધાં મોત સાપ કરડવાથી નહીં, સાપ કરડ્યા પછી તાત્કાલિક મળવી જોઈતી સારવારના અભાવે થાય છે. સાપ કરડ્યાના આરંભના બે કલાક બહુ નિર્ણાયક હોય છે. આ બે કલાકમાં વ્યક્તિને દવાખાને પહોંચાડવો અને તરત જ સારવાર અપાવવી ગામડાંઓમાં શક્ય બનતી નથી. વળી નાગપૂજાના ખ્યાલોમાં રાચતા સમાજમાં આરંભે ભૂવા અને ઝેર ખેંચનારનો આશરો લેવાય છે, જ્યારે તે ઉપાયો કારગત નીવડતા નથી અને દરદીનો જીવ જોખમમાં મૂકાય છે ત્યારે દવાખાને લઈ જવાય છે. આ વિલંબ જીવલેણ પણ બની શકે છે કેમ કે વ્યક્તિના શરીરમાં ઝેર પ્રસરી ગયું હોય છે.

ગામડાંઓનાં સ્થાનિક આરોગ્ય કેન્દ્રોમાં સાપના ઝેરની અસર ખતમ કરનારી દવા, એન્ટી વેનમ, મોટાભાગે ઉપલબ્ધ જ હોતી નથી. કેમ કે તેને ફ્રીજમાં રાખવી અનિવાર્ય છે અને ગામડાંઓના સરકારી દવાખાનાઓમાં ફ્રીજ હોતાં નથી. જ્યાં આવી વ્યવસ્થા હોય છે ત્યાં એન્ટી વેનમ નિશ્ચિત માત્રામાં આપનાર પ્રશિક્ષિત ડોકટર કે પેરા મેડિકલ સ્ટાફ હોતો નથી. ઘણીવાર એન્ટીવેનમના ઓવર ડોઝથી મૃત્યુ કે અપંગતતા આવે છે. સાપનું ઝેર પ્રસર્યા પછી શરીરના જે તે અંગની તાત્કાલિક સર્જરી પણ કરવી પડે છે, તેની વ્યવસ્થા ગામડાંઓ અને નાના નગરોમાં હોતી નથી. એન્ટી વેનમની બજાર કિંમત આશરે રૂ. ૫૫૦ હોય છે તે ખાનગી દવાખાનામાં સારવાર લેતા ગરીબ દરદીને પરવડતી નથી. આ દવાની અછત હોવાથી તે સહેલાઈથી મળતી પણ નથી. એટલે સાપ કરડ્યો ને મરી ગયોનો સરળ રસ્તો અપનાવી આરોગ્ય સેવાઓની કમી પર કાયમ પડદો પાડી રખાય છે. સર્પદંશથી થતાં મોટાંભાગનાં મોત રોકી શકાય તેમ છે, પરંતુ સમયમર્યાદામાં સારવારના અભાવે મરણ થાય છે.

સરકારે ૨૦૦૯ના વરસમાં ‘નેશનલ સ્નેકબાઈટ મેનેજમેન્ટ પ્રોટોકોલ’ તો ઘડ્યો છે, પરંતુ તેનો અમલ થતો નથી. વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાએ પણ ૨૦૩૦ સુધીમાં સર્પદંશથી થતાં મોત અડધા કરવાનો સંકલ્પ કર્યો છે. તે માટે પ્રાથમિક તબક્કે એન્ટી વેનમનું ઉત્પાદન ૨૫થી ૪૦ ટકા વધારવું જરૂરી છે. આ માટેની દવાઓ અંગે સંશોધન કરવાં પડશે. મોટી ફાર્મા કંપનીઓને સર્પદંશના ઝેરને ખતમ કરતી દવાઓના સંશોધન અને ઉત્પાદનમાં રસ નથી. તે બાબત વિચારવી પડશે. છોડના એન્ટી ઓક્સિડન્ટ લઈને ટેબલેટના રૂપમાં એન્ટી વેનમ વિકસાવવાની ગતિ વધારવી પડશે. અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં જ્યાં વાહનવ્યવહારની સગવડો નથી, ત્યાં એમ્બ્યુલન્સ જેવી સેવાઓ ત્વરિત મળી રહે તેના ઉપાયો વિચારવા પડશે. હાલમાં આપણી આરોગ્ય સેવાઓના લિસ્ટમાં સર્પદંશને અકસ્માત કે દુર્ઘટના ગણવામાં આવે છે, તેને બદલે તેને કાયમી ઈલાજની યાદીમાં સમાવવાની જરૂર છે. હાફકીન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ, મુંબઈ અને ઈરુલા કો.ઓ.  સોસાયટી ચેન્નાઈમાં એન્ટી વેનમ અંગે ચાલી રહેલાં કામને આગળ વધારવાની જરૂર છે.

ભોગ બનનારા ગામડાંના ગરીબો, કિસાનો અને કામદારો છે એટલે તે સરકારની અને સમાજની કશી ગણતરીમાં નથી. તે વલણ ત્યાગી સર્પદંશથી થતાં મોતને અટકાવવાને પ્રાથમિકતા અપવી પડશે. લોકોએ પણ જાગ્રત થવાની જરૂર છે. ખેતરોમાં અને કામનાં સ્થળે રબરના બૂટ, મોજાં, ટોર્ચ કે મોબાઈલની ફ્લેશ લાઈટ જેવા હાથવગા ઉપાયો અજમાવી શકાય. જો કે ઘણાં મોત તો પાકા ઘરના અભાવે અને સૂવા માટે ખાટલા જેવી સગવડના અભાવે થતા હોય છે. એટલે તે દિશામાં વિચારવાની જરૂર છે. લોકોની જાગૃતિ, થોડી સાવધાની અને સરકારના આરોગ્ય સેવાઓને વધુ ઝડપી અને કાર્યક્ષમ બનાવવાના પ્રયાસો આ સમસ્યાથી છૂટકારો અપાવી શકે તેમ છે. સાવધાની સાથેનું સહજીવન અને ઝેરી સાપની પરખ પણ આ સમસ્યાના ઉકેલનો એક રસ્તો બની શકે.

(તા.૩૦-૦૯-૨૦૨૦)

e.mail : maheriyachandu@gmail.com