ગયા વર્ષે પ્રથમ lockdownની શરૂઆતી નવરાશમાં પ્રયત્ન કરેલો. માર્ચ 21એ spring equinox નિમિત્તે મૂળ કવિતા વાંચી હતી. આજે વસંત પંચમી છે તો યાદ આવી ગયું. 

આવી આવી રે વસંત,
લાવી લાવી એ ઉમંગ!
(હળવેથી, અચાનકથી) 
જાણે કોઈ કુમળો હાથ સજાવે એક ઝરૂખી
એમ ચોપાસને ગોઠવતી, બદલતી, ઠેકાણે પાડતી 
(જેને લોક બસ જોયા જ કરે – કુતૂહલથી 
એવી એ – જાણી છતાં અણજાણી) 

હળવેથી, ચોપાસ કાયા પલટતી! 

આવી આવી રે વસંત,
લાવી લાવી એ ઉમંગ!
(જાણે નીકળ્યો એક હાથ બારી મહીંથી 
જૂના ને નવા-ની ફેરબદલ કરી આપતી 
અને લોક બસ જોયા જ કરે – ચીવટથી 
સજાવતી એક માસૂમ કળી અહીં 
હવાની એક પાતળી લહેરખી તહીં) 

કશું જ તોડ્યા વગર, જાણે સંધુય બદલતી!!

પ્રેરણા/ભાવાનુવાદ of "Spring is like a perhaps hand" By E.E. Cummings (1894-1962)

Spring is like a perhaps hand
(which comes carefully
out of Nowhere)arranging
a window, into which people look(while
people stare
arranging and changing placing
carefully there a strange
thing and a known thing here)and

changing everything carefully

spring is like a perhaps
Hand in a window
(carefully to
and fro moving New and
Old things,while
people stare carefully
moving a perhaps
fraction of flower here placing
an inch of air there)and

without breaking anything.

E.mail : : durgeshmodi@yahoo.in 

એન્ટિવાઇરલ દવા શરીરમાં વાઇરસના પ્રજનન માટે ઉપયોગી એવા ઉત્સેચકને અવરોધે છે અને તેનો પ્રજનનનો દર ઘટાડે છે. ટોસિલીઝુમાબ/tocilizumab એનાથી તદ્દન અલગ રીતે કામ કરતી એક 'ઇમ્યુનો-સપ્રેસ્સીવ', ચોક્કસ પ્રકારની રોગપ્રતિકારકતા 'દબાવનારી' દવા છે. હા, વાત આશ્ચર્યજનક જ છે. કોરોનાના 'મૅનેજમેન્ટ' નામે એક કથિત બાબા 'ઇમ્યુનો-બૂસ્ટર' વેચી રૂપિયા રળી રહ્યા છે ત્યારે આ દવા કોરોનાથી જીવ બચાવવા નોખો જ રસ્તો અપનાવે છે. (એક આડવાતઃ ચરક સુશ્રુત જેવા મહાનુભાવોથી મઘમઘતું આયુર્વેદ આજે આ બાબાથી ઓળખાય છે અને વગોવાય છે એ ખરે જ શરમજનક છે.)

ટોસિલીઝુમાબ : વિજ્ઞાન અને મૅનેજમૅન્ટ

શરીરમાં આંતરિક સોજા, ચેપ કે ઇજા સામે લડવા માટેનાં ખાસ પ્રકારનાં રસાયણ તબીબી પરિભાષામાં ‘સાઈટોકાઇન’ તરીકે ઓળખાય છે. સામાન્ય સંજોગોમાં દરદ માટે કારણભૂત વિષાણુઓનો ખાત્મો બોલાવ્યા પછી શરીરમાં સાઇટોકાઇનનું ઉત્પાદન ધીમું પડી જાય છે. પરંતુ કેટલાક કમનસીબ દરદીઓમાં અગમ્ય કારણોસર તેમનું ઉત્પાદન અનેક ગણું વધી જાય છે. પરિણામે, દુશ્મનસમા વિષાણુઓ પર પ્રહાર કરવા સર્જાયેલો જથ્થો પોતાના જ ‘સૈનિકો’નો અંધાધૂંધ નાશ કરવા લાગે છે. એવા સંજોગોમાં ઇન્ટરલ્યુકીન-૬ (ટૂંકમાં IL-6) નામના સાઇટોકાઇનના મારણ તરીકેનું કામ ટોસીલીઝુમાબ દવા કરે છે. બે દાયકા પહેલાં ખાસ પ્રકારના સંધિવાને કાબૂમાં લેવા માટે ટોસીલીઝુમાબ વિકસાવવામાં આવી. કોવિડ-૧૯ સામેની લડતમાં પણ તે પોતાની અચૂક પ્રહારશક્તિથી મદદરૂપ થાય છે. યાદ રહે કે કોવિડ-૧૯નો તે રામબાણ ઇલાજ નથી. પરંતુ પ્રારંભિક સંશોધનો સૂચવે છે કે રોગપ્રતિકારક સાઇટોકાઇનનું વધુ પડતું ઉત્પાદન ચાલુ હોય તેવા કેટલાક ગંભીર દરદીઓમાં ટોસીલીઝુમાબ કારગત નીવડી શકે છે. દવાની ઉપલબ્ધિ, મોંઘી કિંમત અને કાળાબજારના પ્રશ્નો છતાં આ દવાની હાજરીથી કોવિડ-૧૯ સામેની લડાઈમાં દરદી અને ડૉક્ટરના ભાથામાં એક તીર જરૂર ઉમેરાયું છે. હાલમાં આ દાવાનો ફેઝ-૩ ટ્રાયલ ચાલે છે. તે સફળતાપૂર્વક પૂરો ન થાય ત્યાં સુધી ટોસીલીઝુમાબ પ્રયોગાત્મક રીતે અને અત્યંત ગંભીર દરદીઓમાં કટોકટીના સમયે જ ઉપયોગ માટે જ મંજૂર થયેલી છે. કોવિડ-૧૯ના કેસની સંખ્યા અને તેને સંબંધિત હેડલાઇનો 'મૅનેજ' કરવા પંકાયેલું તંત્ર દોષનો ટોપલો બીજાં માથાં પર ઢોળવાને બદલે દવા વ્યાપક રીતે ઉપલબ્ધ કરાવે, તેના ભાવ ઘટાડે અને કાળાબજાર થતાં રોકે તો આ દવાના વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગથી કેટલા ય લોકોના જીવ બચાવી શકાશે.

ચૂંટણીપ્રચારમાં આરોગ્યનો મુદ્દો

અમેરિકાના પ્રમુખપદની ચૂંટણીને માંડ ચાર માસનો સમયગાળો રહ્યો છે. વીમાધારકો કે ધનિકો માટે વિશ્વમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ, પરંતુ વીમાની ગેરહાજરીમાં નાદારી આણે એટલી મોંઘી અમેરિકાની સ્વાસ્થ્યસેવાઓમાં બદલાવની માગ ઘણા સમયથી હતી. કોવિડ-૧૯ના પગલે એ વ્યવસ્થાની પંગુતાને સુપેરે ઉજાગર થઈ છે. 'મૅડિકેર ફોર ઑલ' અને 'સિંગલ પેયર સિસ્ટમ'ની માગ હવે અતિ ડાબેરી વિચારધારાનો નહીં, ડૅમોક્રેટિક પાર્ટીના ચૂંટણીપ્રચારનો કેન્દ્રીય મુદ્દો છે. 'ઓબામા કૅર'થી શરૂ થયેલી વીમાસેવાઓ સમાજના એક સમુદાય પૂરતી સીમિત રાખવાને બદલે ઈચ્છિત સૌને આવરે તેવી માગ હવે રાજકારણના મુખ્ય પ્રવાહમાં ચર્ચા અને સંવાદનું કેન્દ્ર બની છે. મંથન શરૂ થયું છે, અમૃત નીકળે એવી આશા અને લક્ષ્ય સાથે અમેરિકાનો બહોળો વર્ગ નવેમ્બર ચૂંટણીમાં મતદાન કરશે. 

દુઃખની વાત છે કે જનઆરોગ્ય અને સ્વાસ્થ્ય-સેવાઓ આપણા દેશમાં ચૂંટણીપ્રચારનો મુદ્દો જ નથી. કારણ કે બીમારોની કોઈ એકજૂથ વોટબૅંક નથી. દેશમાં જરૂરતમંદોને સરકાર દ્વારા સુલભ આરોગ્યસેવાઓ પૂરી પાડવાને બદલે મફત વીમો આપવાની તત્કાલીન સરકારની ‘આયુષ્માન ભારત યોજના’ આર્થિક અને નૈતિક રીતે કેટલી યોગ્ય છે તે એક અલગ ચર્ચાનો વિષય છે. હા, સરકારના ગમે તેટલાં ઢોલ-નગારાં છતાં હજી સુધી સમાજનો અતિ નાનકડો વર્ગ જ તેનાથી લાભાન્વિત થઈ શક્યો છે. માટે, આ યોજનાનો વ્યાપ વધારવાની તાતી જરૂરિયાત છે, એવી ટકોર વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાએ (WHOએ) તાજેતરમાં કરી છે.

મહામારી કોઈ નાતજાત કે ધર્મની વોટબૅંક જોઈને નથી આવતી. વિષાણુ કોઈ વિચારધારાની દરકાર નથી કરતો. ચેપી બીમારી કોઈ સમાજ કે રાષ્ટ્ર પર પ્રહાર કરતા પહેલાં એ નથી પૂછતી કે તેનો નેતાની છાતી કેટલા ઇંચની છે. આ છદ્મવેશી વાઇરસને મ્હાત કરવામાં રાજકારણીઓના ઘમંડ કે ભપકા રતિભાર મદદ નહીં કરે. એ માટે તો જનસામાન્યના હિત સારુ કામ કરી જાણતા સમર્પિત લોકો અને તેમને મદદરૂપ એવા તંત્રની આવશ્યકતા છે, છેલ્લા છ મહિનામાં આ વાઇરસ એટલું જરૂર શીખવી ગયો છે કે વૈજ્ઞાનિક વિચક્ષણતા અને સ્વાસ્થ્યસેવકોની મહેનત માત્રથી તેને હરાવી નહીં શકાય. 'હમ હોંગે કામયાબ એક દિન'ની ભાવના શત-પ્રતિશત સાચી, પરંતુ રોગચાળાને કારણે જાનમાલને થતાં નુકસાનને ઓછામાં ઓછું રાખવા માટે એ બંનેથી ક્યાં ય વધારે જરૂર છે વહીવટી તંત્રની નમ્ર અને નિ:સ્વાર્થ કામગીરીની.

‘મોડર્ના’ની રસી : ઉજળી આશા

વૈશ્વિકીકરણના કારણે કોરોના વિષાણુએ અભૂતપૂર્વ ઝડપે વિશ્વ આખામાં પોતાના પગ પ્રસાર્યા છે. પરંતુ એ જ ઝડપે દુનિયા આખીના વૈજ્ઞાનિક સમુદાયે તેને કાબૂમાં કરવા અને હરાવવા કમર પણ કસી છે. સામાન્યતઃ કોઈ પણ વિષાણુ કે બેક્ટેરિયા સામેની રસી વિકસાવવામાં માનવજાતને દાયકાઓ લાગી જાય છે. આજ દિન સુધી સૌથી ઝડપી ગતિએ રસી ગાલપચોળિયાં સામે વિકસાવવામાં આવી હતી. તેમાં પાંચ વર્ષનો સમય વીતી ગયો હતો. ડેન્ગ્યુ અને એચ.આઈ.વી. જેવાં વાઇરસ સામે તો દાયકાઓની જહેમત છતાં હજી પણ શતપ્રતિશત અસરકારક રસી નથી વિકસાવી શકાઈ. પરંતુ કોરોના વાઇરસ સામેની લડતમાં જે ગતિએ સંશોધન હાથ ધરાયાં છે તે જોતાં રસીકરણના તજજ્ઞો માને છે કે આવનારા ૧ વર્ષની અંદર એક કે વધુ રસી સામાન્ય જનવપરાશ હેતુ માનવજાતના હાથમાં હશે. એવી એક સંભવિત રસી છે ‘મોડર્ના’ કંપનીની 'mRNA-1273'.

માનવશરીરના રોગપ્રતિકારક સિપાહી કોષો કોરોના વાઇરસની સપાટી પરનાં ખિલ્લેદાર સ્પાઇક પ્રોટીનને ઓળખી કાઢીને તેમની સામે લડવા માટે પ્રતિદ્રવ્યોરૂપી શસ્ત્રો તૈયાર કરે છે. ‘મોડર્ના’ની રસીમાં આ જ સ્પાઇક પ્રોટીન માટેનું જનીનિક લખાણ હશે — સહેલી ભાષામાં કહીએ તો કોરોનાનાં કપડાં પરનાં શણગારિયાં ફૂમતાં શાનાં બનેલાં છે તેની રાસાયણિક સામગ્રી.  આટઆટલી માથાકૂટ કરવાનો ફાયદો એ કે સરવાળે રસી લેનાર વ્યક્તિએ મૃત કે જીવિત કોઈ પણ પ્રકારના વાઇરસ સામે જંગ ન આદરવો પડે. માત્ર કપડાં પરથી જ દુશ્મન ઓળખાઈ જાય અને ભવિષ્યમાં કદાપિ જો તે આવી ચઢે તો રોગપ્રતિકારક દળકટક તેને ઊગતાંવેંત જ ડામી દે. એ નોંધવું જોઈએ કે છેલ્લા બે દાયકાના પ્રયત્નો અને પરીક્ષણો છતાં આ પ્રકારની તકનિક પ્રમાણમાં નવી છે અને ભૂતકાળમાં તે કોઈ રોગ માટે ક્લિનિકલ પરીક્ષણોના ત્રણેય કોઠા ભેદી અકસીર સાબિત થયેલી નથી.

‘મોડર્ના’ની રસી માટે પ્રારંભિક બે તબક્કામાં આશાસ્પદ પરિણામો મળ્યાં બાદ એફ.ડી.એ. દ્વારા ત્રીજા તબક્કાની કસોટીઓ જુલાઈના અંત સુધી શરૂ કરવાની મંજૂરી મળી છે જેમાં લગભગ 30,000 જેટલા સહભાગી સ્વયંસેવકોને રસી આપવામાં આવશે. સાર્વજનિક વપરાશ માટે એફ.ડી.એ.ની અંતિમ મંજૂરી મળે તે પહેલાં આ રસીએ, એ બનાવનાર કંપનીએ અને એ બન્ને પાછળના વિજ્ઞાને ઘણો વિકટ મારગ કાપવાનો છે પરંતુ હાલ સુધી થયેલી પ્રગતિ આશાપ્રેરક જરૂર છે.

e.mail : durgeshmodi@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 20 જુલાઈ 2020; પૃ. 02-03

મહામારીના આ કપરા કાળમાં જ્યારે ખરેખરા સુખદ સમાચાર જવલ્લે જ સાંભળવા મળે છે, ત્યારે રણમાં મીઠી વીરડી જેવા બે સમાચાર તબીબી વિજ્ઞાનની અટારીએથી આવ્યાં છે. SARS-CoV-2 વિષાણુ સામે રોગપ્રતિકારકતા આપતી રસી માટે સમસ્ત વિશ્વ તલસી રહ્યું છે. જગત આખાના રસીકરણ શાસ્ત્રના વિજ્ઞાનીઓ આ રસીની શોધ માટેની મૅરેથોન દોડ જાણે ૧૦૦ મીટરની સ્પ્રિન્ટની ઝડપે દોડી રહ્યાં છે. સામાન્યત: એક રસીના સંશોધન માટે ૧૦ થી ૧૫ વર્ષ તો ઓછામાં ઓછાં લાગી જાય છે. HIV, મેલેરિયા, ડેંગ્યૂ જેવા કેટલા ય રોગો માટેની રસી તો વર્ષોનાં સંશોધન બાદ હજી સુધી પૂર્ણપણે વિકસાવી શકાઈ નથી. Covid-19 વિરુદ્ધ હાલમાં ૧૦૦થી પણ વધુ સંભવિત રસીઓ સંશોધનના અલગ અલગ તબક્કામાં છે. તે પૈકી ઑક્સફોર્ડ વિશ્વવિદ્યાલયની જૅનર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલ રસી સૌથી પ્રબળ દાવેદાર છે. આ એડવર્ડ જૅનર એ જ અંગ્રેજ તબીબ જેમણે smallpox-શીતળા-ની રસી, એ જ વિષાણુના પિતરાઈ એવા cowpox-ગાયમાં થતો અછબડા જેવા રોગ-માંથી શોધી કાઢી હતી. રસીકરણની શોધથી તબીબી ક્ષેત્રે નવો જ આયામ આલેખનાર એડવર્ડ જૅનરના માનસ-વારસદાર જેવા આ સંસ્થાના સંશોધકોએ આજે આ નવા દૈત્ય સામે બાંયો ચઢાવી છે. પ્રો. એડ્રીઅન હિલ અને પ્રો. સારાહ ગિલ્બર્ટના માર્ગદર્શન હેઠળ પાછલા બે-ત્રણ દશકમાં મેલેરિયા, MERS, ઇબોલા સામેની રસીની શોધ ક્ષેત્રે આ સંસ્થાનું નોંધપાત્ર યોગદાન રહ્યું છે.

પરંપરાગત રીતે રસી બનાવવા માટે જે તે વિષાણુના નબળા પાડવામાં આવેલ સંસ્કરણનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. શરીરમાં આવી રસી દાખલ થતાંની સાથે જ તે વિષાણુ વિરુદ્ધના રોગપ્રતિકારક પ્રતિસાદની ચાંપ ચાલુ કરી દે છે. એ પછી જો સબળો વિષાણુ પણ શરીર પર હુમલો કરે તો, પહેલેથી સુસજ્જ પ્રતિદ્રવ્યો(antibodies)નું દળકટક તેમને ઊગતા જ ડામી દે. જો કે હાલમાં રસી બનાવવા સારુ નવીન અભિગમનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. ચિમ્પાન્ઝીના શ્વસનતંત્રમાં જોવા મળતા બીજી જાતના વિષાણુને અલગ તારવીને નિષ્ક્રિય કરવામાં આવ્યો. ત્યાર બાદ આ વિષાણુને SARS-CoV-2ના વાઘા પહેરાવાયાં છે. મૂળે તો આ રસી SARSના પિતરાઇ એવા MERS —મિડલ ઇસ્ટ રેસ્પિરેટરી સિન્ડ્રોમ — સામે લડવા માટે વિકસાવાઈ હતી, જેનાથી ૨૦૧૨માં અખાતી દેશોમાં રોગચાળો ફેલાયો હતો. ૨૦૧૯ના અંત ભાગથી શરૂ થઈને ચીનમાં નવતર (novel) કોરોના વાઇરસ અને તેનાથી થતો શ્વસન તંત્રનો ગંભીર રોગ કૂદકે ને ભૂસકે ફેલાતાં ત્યાંના સંશોધકોએ ૨૦૨૦ના ફેબ્રુઆરી માસમાં તેના જનીનિક બંધારણને અનુક્રમિત કરી વિશ્વ સમક્ષ જાહેર કર્યું. જૅનર સંસ્થાના સંશોધકોએ ત્યારથી જ MERS સામેની રસીમાં જરૂરી સુધારાવધારા કરી covid-19 માટેની રસી બનાવવાની પરિયોજના હાથ ધરી. તે સમયે પારકા દેશમાં માત્ર સ્થાનિક સ્તરે ફેલાયેલા આ નવીન રોગ માટેની રસી વિકસાવવાનું નાના પાયે શરૂ થયેલું કામ આજે માત્ર બે મહિના બાદ ભયંકર મહામારીના કાળમાં વિશ્વ આખાને આશા આપી રહ્યું છે.

જનીનિક દ્રષ્ટિએ માનવીના સૌથી નજીકના સગા એવા રહીસસ મકાક વાંદરા પરના પ્રયોગોમાં આ રસીએ એકધારાં પરિણામ આપ્યાં છે. રસી અપાયા બાદ મોટી માત્રામાં વિષાણુના સંસર્ગમાં આવવા છતાં આ વાંદરાઓને Covid-19નો ચેપ લાગુ ન પડતાં તેનાં મનુષ્યપરીક્ષણ ચાલુ કરવામાં આવ્યા છે. પહેલા તબક્કામાં ૧,૧૦૦ મનુષ્યો પર 'ડબલ બ્લાઇન્ડેડ, રેન્ડમાઇઝ્ડ, પ્લસીબો કંટ્રોલ્લ્ડ' ઢબે તપાસ ચાલી રહી છે. આ ઢબે થતાં પરીક્ષણોથી મળતાં પરિણામ તબીબી વિજ્ઞાનમાં સૌથી વધુ માન્ય ગણાય છે. આ તબક્કામાં રસીની વિષાણુ સામે રોગપ્રતિકારકતા આપવાની એટલે કે પ્રતિદ્રવ્યોનું ઉત્પાદનચક્ર ફરતું કરવાની શક્તિ ઉપરાંત રસીની સલામતી અને સહ્યતા પણ માપવામાં આવે છે. અમેરિકાના FDA-ખાદ્ય અને ઔષધ નિયામકતંત્ર-એ મહામારીના કાળમાં સમયની કિંમત અને રસીના મહત્ત્વને ધ્યાનમાં રાખીને ત્વરિત ગતિએ આગળ વધારવા મંજૂરી પણ આપી દીધી છે. બહુરાષ્ટ્રીય સહયોગમાં સંશોધનનો આ આગામી તબક્કો પાંચ હજારથી પણ વધુ મનુષ્યો પર મે મહિનાના અંત પહેલા શરૂ થવાનો છે. જો એ તબક્કો પણ સફળ નીવડે તો સપ્ટેમ્બર મહિના સુધી આ રસીના વ્યાપક જાહેર ઉપયોગ માટેની મંજૂરી મળી શકે છે. જૅનર સંસ્થાએ પહેલેથી જ ચોખવટ કરી છે કે વિકટ સમયમાં નફાખોરી રોકવા તે આ રસી બનાવવાના અને વેચવાના વિશિષ્ટ અધિકારો કે પેટન્ટ કોઈ એક કંપનીને વેચશે નહીં. એશિયા અને યુરોપની કુલ ૬ કંપની અત્યારથી આ 'સંભવિત' રસીના ઉત્પાદન માટે કમર કસી ચૂકી છે. વિશ્વમાં રસીઓની સૌથી મોટી ઉત્પાદક અને નિકાસકર્તા એવી સીરમ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઓફ ઇન્ડિયા પણ તે પૈકીની એક છે. ઊલટું, આ સંસ્થાએ તો જાહેર કર્યું છે કે તે કેટલીક માત્રામાં આ રસીનું આગોતરું ઉત્પાદન પણ કરશે, જેથી જો સપ્ટેમ્બરમાં રસીના ઉપયોગની મંજૂરી મળી જાય તો વિના વિલંબે જરૂરતમંદ લોકો સુધી રસી પહોંચતી કરવાનું શરૂ કરી શકાય. આ ‘જો’ અને ‘તો’ની મારામારી ખૂબ મોટા પ્રમાણમાં પૈસા અને સંસાધનોનું રોકાણ માંગી લેશે.

કોરોના વાઈરસની બીમારીને રોકવાની રસીની વાત તો જાણી, પરંતુ સાથોસાથ આ રોગ જેમણે લાગુ પડ્યો હોય તેમની સારવાર સારુ એક સંભવિત દવા 'રેમડેસીવીર' માટે પણ હાલમાં જ શુભંકર સમાચાર પ્રારંભિક પરીક્ષણોમાં બહાર આવ્યા છે. મૂળે ઇબોલા વિષાણુ સામે લડવા માટે વિકસાવવામાં આવેલી આ દવા કોરોના વાઇરસના અતિ ગંભીર ચેપમાં પણ આ વાઈરસને શરીરમાં વિનાશક અસર કરતા અમુક હદે રોકી શકે છે, એવાં સ્પષ્ટ હકારાત્મક પરિણામ મળ્યાં છે. થોડા જ સમયમાં તે અંગેની વિગતવાર માહિતી જાણવા મળશે. અત્યાર સુધી અભેદ્ય મનાતા કોરોના વાઈરસ સામેનો રામબાણ ઇલાજ તો તેને ન કહી શકાય, પરંતુ તેની સામે ઝઝૂમતાં દરદી અને ડૉક્ટર બેયના ભાથામાં એક તીર આથી ખસૂસ ઉમેરાયું છે. સઘન તબીબી પરીક્ષણો પછી કદાચ એમ પણ જાણવા મળે આ રસી કે આ દવા SARS-CoV-2 વાઈરસ સામે સંપૂર્ણ રક્ષણ આપવા પૂરતાં નથી. પરંતુ એથી કાંઈ વૈજ્ઞાનિકો હથિયાર હેઠાં નહીં મૂકી દે. બલકે ભવિષ્યના હથિયાર વધુ ને વધુ તીક્ષ્ણ બનાવવાના પ્રયત્નો બીજા જ દિવસથી આદરી દેશે.

માણસાઈની વ્યાખ્યા બીજાં જીવો પ્રત્યેની અનુકંપા સુધી સીમિત હોય એમ હું નથી માનતો. ગમે તેવી વિકટ પરિસ્થિતિમાંથી પણ પોતાના બુદ્ધિચાતુર્ય વડે મારગ કાઢવો અને મારગ ના નીકળે ત્યાં સુધી અથાક ઝઝૂમતા રહેવું એ ગુણધર્મો ઉત્ક્રાંતિ દ્વારા જૈવિક પિરામિડમાં કાળક્રમે ઉત્તરોત્તર ઉપર ચઢેલી માણસજાતના હાડમાં ઊતર્યા છે. આ વાઇરસ સામે જરૂર જીતાશે, કોઈ દૈવી કૃપા કે ચમત્કારથી નહીં, પરંતુ આવી 'વિચક્ષણ અને ખંતીલી માણસાઈ'થી જ. અને તેથી જ તેના અનેક દોષ-નબળાઈ છતાં આ મનુષ્યત્વ પ્રત્યેનો મારો આશાવાદ અકબંધ છે.

e.mail : durgeshmodi@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 03 મે 2020