સંપાદકીય

“હું સ્ત્રી છું. સ્ત્રીઓને સારુ હું સ્ત્રી જેવો બન્યો છું ને તેનું હૃદય ઓળખું છું. પુરુષોએ પોતાની મર્યાદા સમજવાની છે અને જ્યાં લગી પતિપણું છૂટે નહીં ત્યાં સુધી સ્ત્રીને ઓળખાય જ નહીં. આવો પતિ હું મટ્યો એટલે જ બાને ઓળખવા પામ્યો ને બીજી બહેનોને ઓળખવા લાગ્યો.”

પૂતળીબાઈના ‘મોનિયા’થી લઈને સુભાષબાબુએ ઓળાખાવેલા ‘રાષ્ટ્રપિતા’ની આ વાત છે. મોનિયાથી લઈને રાષ્ટ્રપિતાની આ લાંબી મજલમાં અનેક પ્રયોગો કરતાં કરતાં ને અગણિત અનુભવો લેતાં લેતાં મોહન, મોહનદાસ, મિ. ગાંધી, મો.ક. ગાંધી, ગાંધીભાઈ, કર્મવીર ગાંધી, મહાત્મા, મહાત્મા ગાંધી, ગાંધીજી, ગાંધી, બાપુ, ગાંધીબાપુ … ઇત્યાદી નામે ઓળાખાયેલા-સંબોધાયેલા પુરુષ, મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીની આ વાત છે.

સ્વાતંત્ર્ય ચળવળમાં લાખો સ્ત્રીઓએ તેમની આગેવાનીમાં ભાગ લીધા પછી, હજારો સ્ત્રીઓએ જેલવાસ ભોગવ્યા પછી અને સેંકડો સ્ત્રીઓએ તેમની સાથે પત્રવ્યવહાર કર્યા પછી તો, તકલી ઝાટકીને કહી શકાય કે આ અનેક નામધારી પુરુષે સ્ત્રીના હૃદયને ઓળખ્યું નહિ હોય, એવું બન્યું નહિ હોય અને આત્મકથામાં ‘ધણીપણું’ શીર્ષક તળે નરી નિખાલસતા સાથે કાગળ પર ઉતરી આવ્યા પહેલાં, આ પુરુષે પોતે પતિપણું છોડ્યું નહિ હોય, એવું બન્યું નહિ હોય …

… અને એટલે જ પિતાના મૃત્યુથી એમને જે આઘાત લાગ્યો હતો તેના કરતાં માતાના મૃત્યુના સમાચારથી વધારે આઘાત પહોંચ્યો હતો, અને એટલે જ જીવનની છેલ્લી જેલ આગાખાન મહેલમાં સાથે નજરકેદ બાએ બાપુના ૭૪મા જન્મદિન(૧૯૪૨)ને વધાવતાં પોતાના ધોળા થઈ ગયેલા વાળમાં ફૂલ નાંખ્યાં હતાં.

આટલું જરી ઓછું હોય તો એ ય ઉમેરી શકાય કે એટલે જ કદાચ કુટુંબની દીકરી મનુબહેને એમની પાસેથી માનો પ્રેમ મેળવ્યો હશે; ‘બાપુ–મારી મા’ કહ્યું હશે. અને આશ્રમ બહાર ફીકી કહેવાતી રસોઈ પણ પ્રેમમાધુર્યથી જમાડવાને કારણે ગંગા‘બા’ કહેવાયેલાં ગંગાબહેન વૈદ્યે આમ કહ્યું હશે : “મૃત્યુ પછી બીજો જન્મ કેવો હશે, એમ આપણાં મનમાં થાય છે. પણ હું તો આ જિંદગીમાં જ બે જન્મો અનુભવી ચુકી છું. બાપુજી પહેલાનાં સંસારના રગડાઓમાં ભરાયેલું મારું જીવન, અને બાપુજીના સમાગમમાં આવ્યા પછીનું આ ધન્યજીવન. બાપુજીનો પવિત્ર પ્રેમ, સહાનુભૂતિ ને કરુણા મળતાં મને અમૃતસંજીવની મળી. મારા જીવનને હું સાર્થક કરી શકી. આ અનુભવ મારી એકલીનો નથી, મારા જેવી લાખો બહેનોનો, લાખો ભાઈઓનો, લાખો દીકરાઓનો છે.” પારસમણિના સ્પર્શે લોખંડ સોનું બની જતું હોય છે. આ તો ખુદ પંચધાતુ સમાં બહેનો હતાં. ગાંધીવિચારના સ્પર્શથી તેઓ રત્નમાં પરિણમ્યાં.

તો, ‘સ્ત્રી’ એવા પુરુષ અને ‘મા’ એવા બાપુની પાયારૂપ વાતથી હવે તે સંબંધિત પુસ્તક અને તેમાં સમાવાયેલી બહેનો, નારીરત્નો–પુસ્તકના વિશેષ સંદર્ભે ગાંધીવારસાનાં નારીરત્નો–પર ઉતરી આવીએ તો પુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ અડધોઅડધ બહેનો, જીવનના બહુ નાજુક અને એટલા જ વિકટ સંજોગોમાં ગાંધીપ્રેરિત સ્વરાજની લડતમાં જોડાઈ હતી અથવા જોડાઈ પછી એવા સંજોગો સર્જાયા તો જીવનના ભાર તળે દબાઈ જવાને બદલે બમણા જૂસ્સાથી આ લડતમાં ઝુકાવ્યું-ઝંપલાવ્યું હતું. કોઈએ બાળ વયે જ માતા ગુમાવી હતી તો કોઈએ પિતા. કોઈએ પતિ તો કોઈએ ભાઈ-બહેન. કોઈએ તો એક પછી એક કુટુંબના બધા સભ્યો ગુમાવ્યા હતા. અને ભલે આંગળીના વેઢે તો આંગળીના વેઢે; એવા કિસ્સા ય ગણી શકાય એમ છે કે જેમાં કુટુંબનો વિરોધ છતાં, બાપુનો સાથ છોડ્યો ન હતો, સ્વરાજની લડત મૂકી ન હતી. ઊલટું, એમના જીવનમાં બાપુની પ્રત્યક્ષ હાજરી અને તેમનાં લખાયેલા અનેક પત્રોએ ઘણાં નારીરત્નોનાં જીવનની ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક ઉન્નતિમાં પણ પ્રેરક ભૂમિકા ભજવી હતી.

આ અને આવાં બધાં – જમનાબાઈ સક્કઈ(૧૮૬ર)થી લઈને કોકિલાબહેન વ્યાસ – નિરંજનાબહેન કલાર્થી (૧૯૩૯) સુધી ૭૭ વરસના જન્મઅંતરાલ પટ સુધીનાં – નારીરત્નોનાં જન્મથી લઈને જીવનકાર્યને સંક્ષિપ્તમાં આલેખતા લેખોનો આ સંચય છે. વીર નર્મદ દક્ષિણ ગુજરાત યુનિવર્સિટી-સુરતના સમાજશાસ્ત્ર વિભાગનાં અધ્યાપિકા મોસમ ત્રિવેદીએ ગાંધીની જ જન્મભૂમિ કાઠિયાવાડના ઐતિહાસિક અખબાર ‘ફૂલછાબ’માં ‘ગુર્જર નારી’ કૉલમ તળે લખાયેલા લેખોનો આ સંપાદિત સંચય છે. લેખિકા નિવેદનમાં લખે છે તેમ એમનાં પીએચ.ડી.ના સંશોધનકાર્ય દરમિયાન ગાંધીજી સાથે ખરા અર્થમાં સંપર્ક થયો ને ભવિષ્યમાં તક મળી ત્યારે સ્ત્રી હોવાના નાતે, સ્ત્રીશિક્ષણમાં રસ હોવાના નાતે ને સમાજશાસ્ત્રનાં અભ્યાસી હોવાના નાતે, આ સંપર્ક વધુ અભ્યાસ અને લેખન સ્વરૂપે ‘ગુર્જર નારી’ કૉલમ રૂપે ખીલ્યો. એક એક કરતાં સિત્તેરેક નારીઓ વિશે લખાયું. અગાઉથી આયોજનપૂર્વક લખાયું, કોઈ નારીનું સન્માન થતાં લખાયું, તો ક્યારેક કોઈની અણધારી વિદાય થતાં પણ લખાયું. આમ, અલગ અલગ સમયે અલગ અલગ પ્રાથમિકતાએ લખાયું. ચોક્કસ સાલવારી કે ભૌગોલિક પ્રદેશ કે બીજા કોઈ માપદંડ વગર આ લખાયું. એટલે વાચકને અહીં મહારાષ્ટ્રમાં જન્મેલાં લક્ષ્મીબહેન ખરે વિશે પણ વાંચવા મળે, કેમ કે આશ્રમમાં પંડિત નારાયણ મોરેશ્વર ખરેની સંગીત શિક્ષક તરીકે નિમણૂક થતાં તેમનાં પત્ની લક્ષ્મીબહેન પણ સાથે જ આશ્રમવાસી તરીકે જીવ્યાં ને આશ્રમ વિખેરાયો ત્યાં સુધીમાં તો ગૂર્જરનારી બની, ગુજરાતને જ પોતાની કર્મભૂમિ માનીને રહ્યાં; તો બીજી બાજુ મૂળ ગુજરાતનાં કેટલાંક નારીરત્નો વિશે લેખ ન પણ મળે. કેમ કે, ગાંધીવિચાર સાથે જોડાયેલાં નારીરત્નો સાથે સાથે સાહિત્ય-સમાજ-કળા ઇત્યાદી ક્ષેત્રની ગૂર્જરનારીઓ વિશે પણ લખાતું ગયું. લખતાં લખતાં જેમ જેમ નામો સામે આવતાં ગયાં એમ લખાતું ગયું. સાપ્તાહિક કૉલમની સમય, શબ્દ, અભ્યાસ, અભિવ્યક્તિ જેવી જે કોઈ પણ મર્યાદા રહેતી હોય એ બધાં વચ્ચે લખાતું ગયું – ને હવે વિજ્ઞાન ક્ષેત્રની બહેનો વિશે લખવું એવું નક્કી થયું તો આ મુકાઈ પણ ગયું.

એટલે પાઘડીનો વળ છેલ્લે વાળતાં, આ બધી મર્યાદાઓ વચ્ચે ને છતાં, ગાંધીવારસાનાં કુલ ચોસઠ નારીરત્નોનાં પ્રદાનને એક સાથે પ્રમાણસરની વિગતપૂર્ણ રીતે સમાવતું, ગુજરાતી ભાષાનું ને એથી કરીને કોઈ પણ ભાષાનું આ પહેલું પુસ્તક હશે?

ખેર! ગાંધીજીપ્રેરિત સ્વરાજની લડતમાં ભાગ લીધેલી માત્ર ગુજરાતી નારીઓનાં નામ પણ ગણવા બેસીએ તો કોને યાદ કરીએ ને કોને ભૂલીએ જેવો ઘાટ થાય. બહુ ઓછાં જાણીતાં ને સ્થાનિક સ્તરે સક્રિય એવાં ભાવનગરનાં સોનાબાઈ કાનજીભાઈ બારૈયાથી લઈને ‘ગુજરાતનું આંતરરાષ્ટ્રીય ગૌરવ’ કહેવાતાં હંસા મહેતા સુધીનાં, સૌના પ્રદાનને સમાવવા તો પાંચેક પુસ્તકોની શ્રેણી જ કરવી પડે. આ તો નારીરત્નોની દાબડી માત્ર છે. આશા રાખીએ કે ભવિષ્યમાં લેખિકા કે અન્યો દ્વારા આ આદરેલું પૂર્ણ થાય. કેમ કે, સંપાદક તરીકે આ લેખોમાંથી પસાર થતાં એવો અનુભવ રહ્યો છે કે આમાંનાં ઘણાં નારીરત્નોનાં જન્મ-અવસાનનાં વર્ષ અને છબી સહજપ્રાપ્ય નથી. તો કેટલાંકમાં તેમની સત્યાગ્રહ અને રચનાત્મક પ્રવૃત્તિની વિગત અલ્પમાત્રામાં મળી આવે છે. આ સંજોગોમાં, આવા કિસ્સામાં મુદ્રિત સામગ્રીથી આગળ વધીને પરિવાર-સંસ્થા સાથે સીધો સંપર્ક-સંવાદ અનિવાર્ય છે. થોડા વ્યક્તિગત અને સંસ્થાગત સહકાર થકી, એ ખોટને ઘણે અંશે પૂરી શકાઈ છે. તેમ છતાં, ભાગલા વખતે પુનર્વસનનું અસાધારણ કામ કરનાર કમળાબહેન પટેલ જેવાંની છબી, તો ગાંધીજીએ આત્મકથામાં જેને ‘મળ્યો’ જેવા સદાબહાર શીર્ષકે પોંખ્યો એવા એક નહીં, અભરાઈએ ચઢાવી દીધેલા અનેક રેંટિયા ઉતરાવનાર ગંગાબહેન મજમુદાર જેવાનું જન્મ-અવસાનનું વરસ પ્રાપ્ય થઈ શક્યું નથી.

આવા થોડા નાના-મોટા અફસોસ વચ્ચે, ઘણો આનંદ છે. ગુજરાતની “સામાજિક નિસબતની ઉજ્જવળ પરંપરાનો વારસો સંવર્ધિત કરવા” એવાં પુસ્તકો પ્રકાશિત થાય “જે માત્ર સમાજનો અરીસો ના બની રહે પણ સામાજિક-સાંસ્કૃતિક પરિવર્તનની દિશામાં રાહબર પણ બને” એવા સમાજશાસ્ત્રી-પ્રકાશક ગૌરાંગ જાની અને તેમના અણમોલ પ્રકાશનના આ બીજા પુસ્તકને સંપાદકનો આવકાર છે – વાચકો એને પોંખશે, એવો વિશ્વાસ છે.

Email: ketanrupera@gmail.com

 હસતાં રમતાં

ટી-20 વર્લ્ડકપ-2022ની ફાઈનલમાં પ્રવેશેલી બે ટીમ તરીકે પાકિસ્તાન અને ઇંગ્લેન્ડ નક્કી થઈ ગઈ છે, પણ ફાઈનલમાં નહીં પહોંચનાર કેટલીક ટીમને ફરિયાદ છે કે ફાઈનલ માટેના સાચા દાવેદાર તો અમે છીએ. એટલે આ બધી અસંતુષ્ઠ ટીમ આઈ.સી.સી.માં ધા નાખે છે. કાં તો ફાઈનલ રદ્દ કરો, કાં તો અમને સાંભળો ને યોગ્ય નિર્ણય કરો.

હવે ….

આઈ.સી.સી. મુંઝાય છે :

“એવું તો કેમ ચાલે?! ક્રિકેટ વર્લ્ડકપ તો છેક બાબા આદમ; સૉરી, ક્લાઇવ લોઈડના જમાનાથી રમાય છે. કદી નહીં ને આ વખતે જ કેમ ફાઈનલ રદ્દ કરવાની માંગ કરો છો. તમે ફાઈનલમાં નથી પહોંચ્યા એ બરાબર છે, પણ જે ટીમ ફાઈનલમાં પહોંચી છે એ પોતે જ્યારે અગાઉના ઘણા વર્લ્ડકપમાં ફાઈનલમાં નહોતી પહોંચી ત્યારે તેમણે કદી આવી ધા નહોતી નાંખી.”

“એ અમે કંઈ ના જાણીએ, પણ તમે એકવાર ફાઈનલ રદ્દ કરો, પછી જુઓ …. એ ટીમો પણ ફાઈનલ કેમ રદ્દ કરી? એમ ન કરાય. એમ કહીને ધા નાંખે છે કે નહીં, જોઈ લેજો.” બધી ટીમો એક સુરે સાથે બોલી ઊઠે છે.

“કેવી વાત કરો છો!! એવું કરે છે કે નહીં તે જોવા માટે કંઈ ફાઈનલ રદ્દ કરાય?! તમારે શું કહેવું છે, એ કહોને.” આઈ.સી.સી.ના સત્તાવાહી સુરનો બધી ટીમોને અહેસાસ થાય છે, એટલે હવે બધી ટીમો નરમ પડે છે.

કાકલુદીભર્યા સુરે બધી ટીમો બોલી ઊઠે છે :

“પણ તમે અમને સાંભળીને ફાઈનલ રદ્દ કરશો ને?”

“એ બધું અત્યારે ના કહી શકાય, તમારે કહેવું હોય એ કહો. અમે સાંભળીશું.”

પહેલાં, “વિશ્વગુરુ ભારત”, સૉરી. અહીં એવું ના આવે.

ટીમ ઇન્ડિયા : અમે સુપર ટ્વેલ્વમાં છેક સુધી સારું રમ્યા. અમારું ગ્રૂપ ટોપ કર્યું. એક જ મેચ હાર્યા. એ પણ ગ્રૂપની સૌથી મજબૂત કહેવાતી ટીમ સાઉથ આફ્રિકા સામે જ. અને એ પછી સેમીફાઈનલ કહેવાતી એવી માત્ર એક જ મેચ હાર્યા ને બહાર?! એ હાર પણ વળી એવી ટીમ સામે જેને આયર્લેન્ડ જેવી નબળી ટીમે હરાવી દીધી હતી!! આવો કેવો નિયમ?!!

સાઉથ આફ્રિકા : અમે ભારતને હરાવ્યું. અમે પાકિસ્તાનને હરાવ્યું. ગ્રૂપ બીમાં આ બે ટીમો ટોપ પર રહી, પણ ટોપ પર રહેતાં પહેલાં અમારી સામે તો એ બંને હારી ગઈ હતી! તો વળી, ટોપની ટીમ કેવી?! અને અમે દર વખતે નોક આઉટ મુકાબલામાં હારી જઈએ છીએ, એ તમને ખબર તો છે. તો આવા નિયમો કેમ બનાવો છો?!

ઑસ્ટ્રેલિયા : ભારત અને આફ્રિકાની વાત જવા દો. અમે તો ઘરઆંગણે જ રમ્યા હતા. લેગ ને ઑફ સાઈડમાં શૉર્ટ બાઉન્ડ્રી, મોટાં મેદાનો, બાઉન્સી પીચ …. બધી જ અમને ખબર હતી. આ વર્ષે જ બીગ બૅશની ફાઈનલ રમનાર ત્રણ ખેલાડીઓ તો અમારી ઇલેવનમાં હતા. અને વરસાદે અમારી એક મૅચ વળી શું ધોઈ નાંખી કે અમે તમારી કહેવાતી એવી સેમીફાઈનલમાંથી બહાર! તમને ખબર છે … એટલે ખબર જ હોય એ તો કે ફાઈનલમાં પહોંચનાર ઇંગ્લેન્ડની ટીમને ગ્રૂપ મૅચમાં હરાવનાર આયર્લેન્ડને અમે ૪૨ રનથી હરાવ્યું હતું ને ૧૧ બૉલ બાકી હતા ત્યારે તો એમને ઑલઆઉટ કરી દીધું હતું. અમારા ય ઇંગ્લેન્ડ-ન્યુઝીલેન્ડની જેમ સાત પોઈન્ટ્સ હતા ને રન રેટની વાત કરતા હોવ તો ….

આઈ.સી.સી. : (અટકાવીને) બસ બસ, સમજાઈ ગયું. યજમાન ટીમ છો એટલે આટલું બધું બોલવાનું?! કોણ છે હવે આગળ?!

શ્રીલંકા : અમે.

સુપર ટ્વેલ્વમાં ઇંગ્લેન્ડને હરાવનાર આયર્લેન્ડને અમારી પહેલી જ મૅચમાં અમે ૩૦ બૉલ બાકી રાખીને નવ વિકેટે હરાવ્યું હતું. અને તો ય …..

આઈ.સી.સી. : (વચ્ચે અટકાવીને) ઇંગ્લેન્ડ-આયર્લેન્ડ મેચ સિવાયની વાત કરો. એ દલીલ ભારતે કરી દીધી છે.

(શ્રીલંકા અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે ગુસપુસ : જોયું, આ ઇન્ટરનૅશનલ નહીં, ‘ઇન્ડિયન’ ક્રિકેટ કાઉન્સિલ જ છે. આપણી દલીલ પણ પૂરી સાંભળતા નથી.)

આઈ.સી.સી. : નેક્સ્ટ!

બાંગલાદેશ : જો પાકિસ્તાન સામેની મૅચ અમે જીતી ગયા હોત તો પાકિસ્તાનના બદલે આજે અમે ફાઈનલમાં હોત. આ તો સાઉથ આફ્રિકા નેધરલૅન્ડ સામે (હવે ધીમા અવાજે) જાણીજોઈને હારી ગયું એટલે અમે બહાર થઈ ગ્યા.

આઈ.સી.સી. : એક મિનિટ, આવી ધડમાથા વગરની વાત નહીં કરવાની. આઈ.સી.સી.ની બધી ટીમો તરફ ચાંપતી નજર છે. ફરી આવી વાત કરશો તો માંડમાંડ મળેલો ટેસ્ટ દરજ્જો છીનવી લઈશું. અને પાકિસ્તાન સામેની મૅચ તમે જીતી ગયા હોત તો તમે કેવી રીતે ફાઈનલમાં હોત? એ તો ગ્રૂપ મૅચ હતી અને ગ્રૂપ મૅચ પછી તો સેમીફાઈનલ આવે ને?

બાંગલાદેશ : હા. સેમીફાઈનલ જ આવે, પણ સેમીફાઈનલમાં તો ન્યુઝીલેન્ડનું હારવાનું નક્કી જ હોય છે. એટલે અમે જ ફાઈનલમાં આવીએ ને …

આઈ.સી.સી. ચકરાવે ચઢી જાય છે. ખરેખર, મુંઝાય છે. સાલું, વાત તો સાચી. બધી ટીમની દલીલોમાં દમ તો છે. કોઈની એકબીજા પરની હાર-જીતના સાંધા જ નથી જડતા. પણ અનિર્ણયાત્મકતાની આ અવસ્થા જાહેરમાં દર્શાવાય તો નહીં ને. એટલે આઈ.સી.સી. વિચારવાનો ડોળ કરે છે. થોડી વાર ગાલ-દાઢીએ ને થોડી વાર કપાળે અંગૂઠા-આંગળી પ્રસરાવી-ઠપકારીને વિચારવાનું ચાલુ રાખે છે. ફરિયાદી ટીમો રાહમાં છે કે આઈ.સી.સી. શું ચુકાદો સંભળાવશે. બીજી બાજુ આઈ.સી.સી. જેટલું વિચારે એટલી વધુ અટવાય છે … ત્યાં જ દૂરથી ધીમી ધીમી બૂમો સંભળાય છે. Oo la la la le o, Oo la la la le o ….  નજીક આવતા સુધીમાં બૂમો બદલાય છે. થોડી મોટી પણ થાય છે.

DJ Bravo DJ Bravo

DJ Bravo DJ Bravo

Champion champion

Champion champion

Champion champion…. સંભળાવા લાગે છે.

બધી ટીમો આમતેમ ભાગવા માંડે છે. ફાઈનલમાં નહીં પહોંચી શકવાના દુઃખની આવી પળોમાં આઈ.પી.એલ.ની દોસ્તીના કારણે ફરજિયાત તાલમાં તાલ મિલાવીને નાચવું પડશે. નાચવું ન પડે એ માટે કોઈક ટેબલ નીચે સંતાઈ જાય છે તો કોઈક વૉશરૂમમાં જતી રહે છે, તો કોઈક વળી પોતાની કિટ પૅક કરવા મંડે છે. પાકિસ્તાનના કેટલાક ખેલાડીઓ નમાજની મુદ્રામાં ગોઠવાઈ જાય છે તો બાંગલાદેશના કેટલાક ખેલાડીઓ રૅપ ડાન્સ ન કરવો પડે એટલા માટે એમાં જોડાઈને નાગીન ડાન્સ કરવા માંડે છે.

…. પણ અનિર્ણયાત્મકતામાં અટવાયેલી આઈ.સી.સી.ને આ તકનો લાભ મળતાં કંઈક ચમકારો થઈ જાય છે. કોણ ક્યાં છે ને શું કરે છે એની પરવા કર્યા વગર પોતાનો ચુકાદો સંભળાવે છે.

આઈ.સી.સી. : જુઓ, આ વેસ્ટ ઇન્ડીઝની ટીમ જુઓ. એક નહીં, બબ્બે વાર ચેમ્પિયન બની છે આ ટીમ! એમના સિવાય કોઈ ટીમ બે વાર ચેમ્પિયન બની છે?! અને તેમ છતાં, આ વખતના વર્લ્ડકપમાં જુઓ, એમનાં શું હાલ છે!

તમે બધા સુપર ટ્વેલ્વ અને સેમીફાઈનલની વાત કરો છો, આ ટીમ તો ક્વોલિફાઇંગ રાઉન્ડમાં જ બહાર ફેંકાઈ ગઈ હતી. અને પૂછી જુઓ એમને કે કોની સામે હારી હતી? વિવિયન રિચાર્ડઝ અને યુનિવર્સલ બૉસનો વારસો ધરાવતી ટીમ એમને પોતાને ય યાદ નહીં હોય એવા ખેલાડીઓની બનેલી સ્કોટલેન્ડ અને આયર્લેન્ડની ટીમ સામે હારી ગઈ છે. અને જુઓ, તો ય કેટલી ખુશ છે. ….

(પોતાના બૉર્ડે પણ ક્યારે વખાણ કર્યા હતા એ યાદ નથી એવી વિન્ડીઝ ક્રિકેટ ટીમ આઈ.સી.સી.ના મુખે પોતાના વખાણ સાંભળીને વધુ ખુશ થઈ જાય છે. ફાઈનલમાં પહોંચનાર પાકિસ્તાનની ટીમને સુપર ટ્વેલ્વમાં હરાવનાર ઝિમ્બાબ્વેની ટીમને પોતે ગ્રૂપ સ્ટેજમાં દસ બોલ બાકી હતા ત્યારે જ આખી ટીમનું ફીંડલું વાળીને ૩૧ રનથી કેવી હરાવી હતી…. થોડી સેકન્ડો એની યાદોમાં ખોવાઈ જાય છે…..આ બાજુ આઈ.સી.સી.નું ભાષણ, નહીં નહીં … ચુકાદો સંભળાવવાનું ચાલુ છે.)

 … આને કહેવાય સ્પોર્ટ્સમેન સ્પિરિટ અને પોઝિટિવ અપ્રોચ. અને આ સ્પિરિટ ને અપ્રોચ કેવો રંગ લાવ્યા છે, જુઓ. યોગાનુયોગ ૨૦૨૪નો વર્લ્ડકપ વેસ્ટ ઇન્ડિઝ અને અમેરિકામાં યોજાઈ રહ્યો છે એટલે યજમાન દેશ તરીકે તેમને આપમેળે જ એન્ટ્રી મળી ગઈ છે. એટલે જ કહીએ છીએ કે આ બધી નકારાત્મકતા અને ફરિયાદો છોડો. હસતા રહો, હકારાત્મક વલણ દાખવો. કોરોના પછી માંડ સ્ટેડિયમમાં નેવું હજાર-લાખ પબ્લિક ભેગી થઈને આઈ.સી.સી.ના અને એ થકી ક્રિકેટના કે પછી ક્રિકેટના અને એ થકી આઈ.સી.સી.ના વિકાસમાં ફાળો આપી રહી છે એને ખુલ્લા મને સ્વીકારતા શીખો. આવી ફરિયાદો કરવામાંથી બહાર આવો અને જ્યાં સુધી વાત ટી-૨૦ની છે એ તો જે દિવસે જે ટીમ સારું રમે એ જ જીતે.

આઈ.સી.સી.નો સમજાય નહીં એવો ગોળ ગોળ ચુકાદો સાંભળીને શિસ્ત જાળવતાં બધી ટીમો પોતપોતાના રસ્તે વળે છે. ઇન્ડિયાની ટીમ થોડી પાછળ છે. કંઈક ગડમથલમાં હોય એવું લાગે છે. એમને બોલાવે છે.

એ ય મોકાવાળા, સૉરી. ટીમ ઇન્ડિયાવાળા, આવો જોઈ અહીંયા.

તમને હજુ કોઈ પ્રશ્ન છે? તો ખાનગીમાં કહી શકો છો. જેને જે કહેવું હોય એ કહે, પણ વર્લ્ડકપનો ૯૦% ખર્ચ તો પરોક્ષ રીતે આમ પણ તમે જ ઉઠાવ્યો છે ને, બોલો બોલો ….

ઇન્ડિયાની ટીમ શબ્દો ગોઠવતા ગોઠવતા કંઈક કહેવા જાય છે …. ત્યાં જ આઈ.સી.સી.ના અધિકારીઓના ચહેરાની દિશા બદલાઈ ગયેલી હોય છે. બી.સી.સી.આઈ.ના સેક્રેટરી દૂરથી આવતા દેખાય છે. ફાઇનલ મેચ જોવા જ આવ્યા છે. આઈ.સી.સી.ના અધિકારીઓ એમને આવકારવા આગળ વધે છે, ટીમ ઇન્ડિયાવાળા હવે એમણે કશું કહેવાનું રહેતું નથી એવી નિશ્ચિંતતા સાથે પોતાના હોટલરૂમમાં પરત ફરે છે.

Email: ketanrupera@gmail.com

‘નિરીક્ષક’ના ૧૬ જૂનના અંકમાં સત્યકામ જોષીએ ભીખુભાઈ વ્યાસને આપેલી સર્વાંગી અંજલિ પછી, એમના સાદગીભર્યાં જીવન, સાતત્યભર્યાં કામ અને સૌમ્ય-હસમુખા વ્યક્તિત્વ અંગે વિશેષ કશું લખવાનું બચતું નથી. પણ એમનો એ લેખ આવ્યો ત્યારે અડધોપડધો લખાયેલો અને પછી સંપાદકીય કર્મ વચ્ચે … “ઠીક છે, બહુ મોડું થઈ ગયું હવે” એવી લાગણીથી ત્યાં જ વિરમાવી દીધેલો તે, નિરીક્ષક-તંત્રીના ધક્કાથી સૌ વાચકો સમક્ષ ….

°°°

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં ભણવાને નાતે કોઈ વિદ્યાર્થીને ભીખુભાઈના કામનો સામાન્ય પરિચય હોય એ બનવાજોગ છે, પણ વ્યક્તિ ભીખુભાઈના પરિચય માટે એનું પોતાનું કામ કંઈક અસામાન્ય બની રહે તો ભીખુભાઈ ખુદ ઉંમર-પદ-પ્રતિષ્ઠા-અનુભવ … જેવી, મોટા હોવા માટે સમાજમાં જોવાતી-ગણાતી કોઈ પણ ઉપાધિ અવગણીને સામે ચાલીને સંબંધ બાંધી જાય – અને હા, એ સહજ હોય, સ્વાભાવિક હોય; અનૌપચારિક હોય, અનિયતકાલીન હોય.

વાત જાણે એમ બની કે ઑક્ટોબર ૨૦૧૭માં ‘नवजीवन’નો અક્ષરદેહ’ના ૫૦ અંક પૂર્ણ થવા નિમિત્તે ૫૧થી ૫૩ એવા ત્રણ અંકો સમાય એવો દળદાર પુસ્તક-પરિચય વિશેષાંક સંપાદિત કર્યો (સહયોગ : કિરણ કાપુરે) હતો. ગુજરાતી પત્રકારત્વ, સાહિત્ય અને ગાંધીવિચાર સાથે સંકળાયેલા ૫૦થી વધુ મહાનુભાવો દ્વારા લખાયેલાં, ૧૦૧ ગાંધીવિચારવિષયક પુસ્તકોના પરિચયનો એ વિશેષાંક હતો. જેમજેમ, જ્યાં-જ્યાં અંક પહોંચતો ગયો, તેના લેખિત-ટેલિફોનિક પ્રતિભાવ આવતા ગયા. કોઈ એક બપોરે ઇન્દુકુમાર જાનીનો ફોન આવ્યો. એમણે  વિશેષાંક માટે ‘આત્મરચના અથવા આશ્રમી કેળવણી’ (જુગતરામ દવે) અને ‘મહાત્મા ગાંધી, કાઁગ્રેસ અને હિંદુસ્તાનના ભાગલા’ પુસ્તક(લે. દેવચંદ્ર ઝા, અનુ. અશોક ભ. ભટ્ટ)નો પરિચય લખી આપ્યો હતો. ફોન રીસિવ કરતાં જ એમણે વાત શરૂ કરી. “રચનાત્મક કામમાં મારા ગુરુ જેવા કહેવાય એવા ભીખુભાઈ વ્યાસને તમને મળવું છે. અંક જોઈને બહુ જ ખુશ થયા છે. બપોર પછી તમે નવજીવનમાં છો, તો મળવા આવે.” આ અગાઉ, અશ્વિનભાઈ (અધ્યાપક, પત્રકારત્વ અને સમૂહ-પ્રત્યાયન વિભાગ, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ)એ ભીખુભાઈને આ અંકની પી.ડી.એફ. મોકલી આપેલી હતી. એની પણ કંઈક છાપ મનમાં હોઈ શકે.

તો, ઇન્દુભાઈની એ વાત સાંભળીને સહજપણે જ ખુરશી પરથી ઊભા થઈ જવાયેલું. જાણે હિન્દી ફિલ્મોમાં જોવા મળે છે એમ મોટા સાહેબનો ફોન આવે ને કોઈ પોલીસ સલામ ભરતો ખુરશી પરથી ઊભો થઈ જાય એવું, પણ ફરક એટલો કે એ કોઈ નિયમ-કાયદાની શિસ્તથી નહીં, એથી તદ્દન વિરુદ્ધ હૃદય પર અંકિત આદરથી થયેલું. ઇન્દુભાઈને જવાબ આપતાં કહ્યું કે ભીખુભાઈ જેવી વ્યક્તિ માટે તો મારા પ્રણામ, વંદન, નમસ્તે … ને એવું જ બધું હોય. એમણે થોડા આવવાનું હોય ?! એમને આપણું કામ ગમ્યું એનો જ આપણે મન આનંદ, હું જ આવી જઉંને ખેતવિકાસ પરિષદ. કહો ને કેટલા વાગ્યે પહોંચું ?

સામેથી જવાબ મળ્યો – ના, ના, એમને સાથે-સાથે નવજીવન પણ જોવાઈ જાય ને.

આવા સંવાદ ક્યારેક થોડા શરમ-સંકોચ અને આગળ શું બોલવું તે સૂઝે નહીં, એવી સ્થિતિમાં મૂકી દેતા હોય છે, એવો અનુભવ ઘણાંને હશે. પછી ‘આજ્ઞાંકિત’ બનીને મીઠો ને હર્ષાદરભર્યો આવકાર આપવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ બાકી નથી રહેતો હોતો. એમ જ બન્યું. ભીખુભાઈ નવજીવન પધાર્યા. અડધોએક કલાક બેઠા. ધરમપુરના કામની, નઈ તાલીમ શિક્ષણની, ગુજરાતમાં આ શાળાઓની સ્થિતિની … બધી અલપઝલપ વાતો તો થઈ જ. મને ય વતનના ગામથી લઈને કારકિર્દીની શરૂઆત, વ્યવસાય, ગાંધીવિચારમાં પ્રવેશ … બધું પૂછી લીધું. જતાં-જતાં ધરમપુર આવવાનું આમંત્રણ આપતા ગયા. એ આમંત્રણ તો હજુ ય ઊભું જ છે, પણ આ લખી રહ્યો છું, ત્યારે જૂનું ફંફોસતાં જે મળી આવ્યું ….

Dear Ashvinbhai, 

I briefly visited Ahmedabad last month. Ketan was on top agenda. Through Jani [Naya Marg] I contacted him and then met him in Navjivan. 

I received the issue mentioned by you from Jani and one more issue [earlier one] from Ketan himself. I was highly impressed with Ketan – apart from his journalistic talent, as a person as well. I think it was an instant friendship – though we met for the very first time.

Will try to see you next time, when I happened to be in A. Love.

Good Wishes for the New Year.

Bhikhubhai 

[30 Oct 2017, 09:45] 

એ પછી તો બહુ નિયમિતપણે બંને પક્ષે થયેલાં કામની ઝલકનું મેઇલવ્યવહારથી આદાનપ્રદાન થતું રહ્યું. પ્રતિભાવ પણ અપાતા રહ્યા. વર્ષ ૨૦૨૦માં એક આદિવાસી વિદ્યાર્થીએ એન્જિનિયરિંગની ડિગ્રી મેળવી, એ ઘટનાનો બહુ આનંદ હતો એમને. ન માત્ર એ મળ્યાનો, કેમ કે એ અગાઉ ઘણા વિદ્યાર્થીઓએ આવી ડિગ્રી મેળવી હશે, પણ ભણવા સાથે એ વિદ્યાર્થી જિમ્નેશિયમમાં પણ આગળ રહેતો. એવામાં છેલ્લા સિમેસ્ટરમાં એને ‘સી’ ગ્રેડ આવ્યો. સ્વાભાવિક જ “He was so nervous. He was quite confident to get First [A] Class. He was advised to apply for rechecking his answer papers. It was done and he got first class. Now he is preparing to give a special test for getting a decent [A Grade] government job – as he has got high merits all throughout.” (June 5, 2020). સત્યકામભાઈએ ઉલ્લેખ કર્યો છે તે સ્વીડનની ટફ સંસ્થાને જાણવી હતી તે કોવિડ દરમિયાન અને પછીની તળ વાસ્તવિકતા સુધીનાં વિગત-અહેવાલ શેર કરતા. “They wanted to know the ground reality, with focus on the poor – Dharampur in particular and my frank observations about the situation in general.” (May 25, 2021) 

જેમજેમ એમના કામને નિયમિતપણે જાણવાનું થતું ગયું તેમતેમ પહેલી મુલાકાત આટલી બધી ફળદાયી બની રહ્યાના આનંદ-આશ્ચર્ય થતાં રહ્યાં. યોગાનુયોગ જ આ પ્રેમ અને આદરનું આ શિખર છેલ્લા મેઇલવ્યવહાર – ઇન્દુકુમારના જવા નિમિત્ત–સુધીના રહ્યા. બંનેએ ઇન્દુભાઈને લખેલી હૃદયાંજલી એકમેકને મોકલાવેલી. ભીખુભાઈના કામનાં જે છેલ્લાં થોડાં વર્ષોનાં દસ્તાવેજીકરણમાંથી પસાર થવાનું થયું, એમાં એમની લેખનશૈલીની નિપુણતા છતાં એ વાત પકડાયા વગર રહેતી નથી કે (રાજ્યને વાંધા પડી શકે એવાં) રચનાત્મક કાર્યો કરવામાં એમણે અને સંસ્થાએ વેઠવો પડેલો સંઘર્ષ ઓછો નહીં રહ્યો હોય.

ભીખુભાઈએ કરેલાં કામનાં વર્ષો અને એના વ્યાપ આગળ પરિચયના આ પાંચેક વર્ષ કંઈ બહુ મોટો ગાળો નથી. ૯૨ વર્ષના એમના જીવનકાળમાં દસ-વીસ વર્ષથી લઈને પચાસ-સાઠ વર્ષના જાહેરજીવનનો નાતો ધરાવતા લોકો હશે. સગીર અને યુવાનોથી લઈને અમૃતજયંતીએ પહોંચવા આવેલા કે પહોંચેલા વડીલો ય એમાં હશે. ભીખુભાઈ સાથેનાં સૌનાં પોતપોતાનાં સંસ્મરણો હશે. સૌની પોતીકી ‘એક્સક્લુઝિવ’ કહેવાય એવી પળો હશે. પણ પોતાના અનુભવે અને એમના વ્યક્તિત્વના અવલોકને એટલું કહી શકું કે એક  વાત એમના સૌની સાથેના સંબંધમાં લઘુતમ સામાન્ય અવયવ બની રહી હશે :  ભીખુભાઈ મુરબ્બી ઓછા, મિત્ર વધારે.

જેમ નાની ઉંમરે કોઈ વ્યક્તિમાં પરિપક્વતાની ઝલક વર્તાઈ આવે, તો નક્કી એનાથી ઉંમરમાં મોટા સાથે હળવુંમળવું અને મિત્રતા, તેના માટેનું એક સંભવિત કારણ હોય છે, એમ જ મોટી ઉંમરે કોઈ વ્યક્તિમાં બાળસહજ ખુલ્લાશ અને હળવાશ વર્તાઈ આવે, ત્યારે એમનાથી ઉંમરમાં નાના સાથે હળવુંમળવું અને મિત્રતા, તે માટેનું કારણ હોય છે. ભીખુભાઈમાં આ બંનેનો સુભગ સમન્વય હતો. ખરું ને?

ભીખુભાઈને આદિવાસી બાળકોનાં પોષણ-શિક્ષણથી લઈને આદિવાસીઓના સર્વાંગી ઉત્થાનનાં લગભગ બધાં કાર્યો સિત્તેર-બોંતેર વર્ષ સુધી (૧૯૫૦–૨૦૨૨) સાતત્યપણે કરતાં જોઈને, આદિવાસીઓ માટે એવી જ અપાર લાગણી ધરાવતા ઠાકોરભાઈ દેસાઈનું સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર કહી શકાય, એવા વિશેષ પુસ્તકમાંનો એક પ્રસંગ યાદ આવી જાય છે. ઝીણાભાઈ દરજી જેવા એક સમયના અગ્રણી કાઁગ્રેસનેતા પર ભીખુભાઈનો પ્રભાવ અને અમરસિંહ ચૌધરીને તો દિલ્હી દોરી જનાર જ ભીખુભાઈ, એ છતાં રાજકીય પદ-પ્રતિષ્ઠાથી દૂર રહીને આદિવાસીઓ માટે કરેલાં અવિરત કામનું રહસ્ય, કદાચ એ પ્રસંગમાંથી મળી આવે. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના પૂર્વકુલનાયક અને નવજીવનના મૅનેજિંગ ટ્રસ્ટી જિતેન્દ્ર દેસાઈ (૧૯૩૮–૨૦૧૧) લિખિત અને બાબુભાઈ જશભાઈ પટેલની પ્રસ્તાવના-પ્રાપ્ત પુસ્તક ‘રવિયા દૂબળાના રખેવાળ’નો એ સંવાદ જેટલો ત્યારે, એટલો જ અત્યારે પણ સુસંગત છે.

હિતેન્દ્રભાઈ દેસાઈના મુખ્યમંત્રીકાળે (૧૯૬૫–૧૯૭૧) ઠાકોરભાઈ દેસાઈ પંચાયત, સહકાર, ખેતી ખાતાનાં પ્રધાન હતા. ભીખુભાઈની મુખ્ય કાર્યપ્રવૃત્તિ રહી એવી સર્વોદય યોજનાઓ અને ખાદીગ્રામોદ્યોગ અંગેની પ્રવૃત્તિ પણ આ ખાતાને હસ્તક હતી. આઝાદી પછી; મૂળે, મુંબઈ રાજ્યે ગાંધીજીની સ્મૃતિમાં સર્વોદય યોજનાઓ શરૂ કરેલી. “આ સર્વોદય યોજનાઓ રચનાત્મક કાર્યકરો દ્વારા ચાલતાં ગ્રામોદ્યોગનાં વિવિધ કામોનું સરકાર સમર્થિત વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ હતું. આ યોજના દ્વારા પછાત યા અણવિકસિત ગામોને સર્વોદય યોજનાઓમાં આવરી લઈ, તેના નિયામક તરીકે સ્થાનિક સંનિષ્ઠ રચનાત્મક કાર્યકરને રોકી, ગ્રામોદ્યોગની પ્રવૃત્તિ ચાલતી.” મુંબઈમાંથી સ્વતંત્ર ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના પછી ય આ યોજના અહીં ચાલુ જ રહી હતી. યોજનાને દસેક વર્ષ થયાં એટલે તેનું મૂલ્યાંકન કરીને ચાલુ રાખવી કે કેમ તે અંગે એક સમિતિ નિમાઈ. તેણે આ યોજના ચાલુ રાખવા સૂચન કર્યું હતું. બીજી બાજુ, સર્વોદય યોજનામાં જે કામો થાય છે, તેવાં જ કામો રાજ્ય તેની કમ્યુનિટી ડેવલપમેન્ટ, ખેતી-પશુપાલન વિકાસ વગેરેની યોજનાઓમાં કરે જ છે, તેવા વિગત-આંકડા સાથે એ ખાતાએ આ યોજનાઓને ચાલુ રાખવા અંગે પ્રશ્નો જન્માવ્યા. એ ખાતાના સચિવ સર્વોદય યોજનાઓના ખાતા સંબંધિત મંત્રી અને સચિવ સાથે આ અંગે એક મીટિંગ ઇચ્છતા હતા. ઠાકોરભાઈએ તેમની વિનંતી સ્વીકારી. મીટિંગમાં સચિવ તરફથી જે પ્રશ્નો કરાય તેનો જવાબ આપવા ઠાકોરભાઈએ જાણીતા રચનાત્મક કાર્યકર [અને પછીનાં વર્ષોમાં ગૂજરાત વિદ્યાપીઠનાં કુલપતિ બનેલા] નવલભાઈ શાહને સાથે રાખ્યા હતા. હવેની વાત પુસ્તકના લેખક જિતેન્દ્ર દેસાઈના શબ્દોમાં :

[સચિવ] શ્રી રાણાએ પોતાની વાત શરૂ કરી અને જણાવ્યું કે સ્વરાજ્ય મળ્યું, ત્યારે પછાત વિસ્તારના ગ્રામવિકાસ માટે સરકારની કામગીરી બરાબર ગોઠવાઈ નહોતી. પ્રજાના વિકાસ માટેની યોજનાઓ હતી નહીં. તે સંજોગોમાં આ સર્વોદય યોજનાઓ શરૂ કરવામાં આવી હતી. ગુજરાતનું નવું રાજ્ય થયું. ત્યારે તેને ચાલુ રાખવામાં આવી હતી. આ યોજનાઓ પંચવર્ષીય હતી, પણ હવે જુદાં જુદાં વિકાસ કામો માટે સરકારની કામગીરી ગોઠવાઈ ગઈ છે. કમ્યૂનિટી ડેવલપમેન્ટ યોજના, પશુપાલન અંગેની યોજનાઓ ચાલુ થઈ ગઈ છે. એટલે …

ઠાકોરભાઈ સચિવશ્રીની વાતનો દોર પામી ગયા હતા. એટલે તેમણે તેમની વાત અધવચથી અટકાવીને પૂછ્યું, “મિ. રાણા! દેશ ગમે તેટલો ગરીબ હતો ત્યારે પણ મારા ને તમારા બાપદાદા બે ટંક દાળભાત, શાક, રોટલી ખાતા હતા ને?”

“હા જી.” રાણાએ મિતાક્ષરી જવાબ આપ્યો.

“હું, તમે ને અહીં બેઠેલા બધા જ અધિકારીઓ ને આપણે સહુ આજે પણ દાળભાત, રોટલી, શાક ખાઈ શકીએ છીએ, ખરું ને?”

“યસ સર.” પાછો એ જ મિતાક્ષરી જવાબ.

“અને હવે મારા અને તમારા દીકરા પણ દાળભાત, રોટલી, શાક ખાઈ શકશે ખરા ને?” ઠાકોરભાઈએ પૂછ્યું.

“શ્યોર … સર …” રાણાએ કહ્યું.

ત્યાં બેઠેલા અધિકારીઓ અને નવલભાઈ સુધ્ધાં ઠાકોરભાઈની આ દાળભાત, રોટલી, શાકની વાતથી અકળાયા. તેમને આ પ્રશ્નોત્તરી વિચિત્ર લાગી. કોઈને વાત વિસંગત લાગતી હતી, કોઈને વિચિત્ર.

સર્વોદય યોજનાઓના ખાતાના પ્રધાન તરીકે ઠાકોરભાઈ મીટિંગના અધ્યક્ષ હતા. તેમણે સચિવશ્રી સામે જોઈ કહ્યું, “જુઓ મિ. રાણા, આખરે રાજ્યે ગરીબો માટે આ સર્વોદય યોજનાઓ શરૂ કરી હતી ને ચલાવી છે. સર્વોદય યોજના જ્યાં ચાલે છે, ત્યાં–ત્યાં તે વિસ્તારના ગરીબ લોકો જ્યાં સુધી આપણી જેમ બે ટંક દાળભાત, શાક, રોટલી ખાતાં ન થાય, આપણે તેમને એ સ્તરે ન લાવીએ, ત્યાં સુધી આ યોજના ચલાવવી કે બંધ કરવી, તેની ચર્ચા ઉપસ્થિત કરવામાં ડહાપણ નથી.”

સમિતિમાં સન્નાટો પડી ગયો. ચર્ચા સમેટાઈ ગઈ અને ઔપચારિક શુભેચ્છા સાથે સહુ છૂટા પડ્યા. ત્યાં હાજર રહેલા સહુ અધિકારીઓને ઠાકોરભાઈના શબ્દો યાદ રહી ગયા હશે : પછાત વિસ્તારમાં જ્યાં સર્વોદય યોજના ચાલે છે, ત્યાંના ગરીબમાં ગરીબ માણસ આપણી જેમ દાળભાત, શાક, રોટલી ખાતો ન થાય, ત્યાં સુધી યોજના બંધ કરવાનો વિચાર પણ ન કરવો!

છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં, વિવિધ ક્ષેત્રમાં કામ કરનાર આવાં ઘણાં વ્યક્તિત્વો ગુજરાતે ગુમાવ્યાં. કંઈક વધારે જ ગતિએ ગુમાવ્યાં. ચુનીકાકાથી લઈને ઇલા પાઠક, ગિરીશ પટેલ, મુકુલ સિન્હા, ઇન્દુકુમાર જાની, મહેશ દવે, પ્રો. બંદૂકવાલા … દેશ અને રાજ્યને જ્યારે નાત-જાત-કોમથી ઊંચા ઊઠીને, પણ છેવટે લોકો માટે કામ કરનાર આવાં વ્યક્તિત્વોની હાજરીની સૌથી વધારે જરૂર છે, ત્યારે એ ખોટ તો સાલશે જ. એલ.ઈ.ડી. અને ફ્‌લડ લાઇટોથી ઝળાંહળાં બતાવાતા વિકાસ વચ્ચે સાચા રસ્તે દોરી જનાર આવાં કેટલાંક ફાનસની ખોટ ઘણા બધા દીવડાએ મળીને જ પૂરવી પડશે ને?! 

•

e.mail : ketanrupera@gmail.com 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2022; પૃ. 06-07