અમેરિકાની એક યુનિવર્સિટીમાં ફિલોસોફીના પ્રોફેસર જ્યોર્જ જેમ્સ, એકવાર ઉત્તરાખંડમાં ટિહરી ગઢવાલ જિલ્લામાં રહેતા ‘ચિપકો’ અંદોલનના પ્રણેતા (જેમાં વૃક્ષને કપાતું બચાવા માટે તેને વળગીને ઊભા રહી જવાનું) સુંદરલાલ બહુગુણાને મળવા આવ્યા હતા. પ્રોફેસરે તેમને પૂછ્યું હતું કે, “મને જીવનની ફિલોસોફી અને જીવનની ગતિવિધિઓ પાછળની પ્રકૃતિની ફિલોસોફીમાં રસ છે. પર્યાવરણ માટે લડવાની પ્રેરણા તમને શેમાંથી મળે છે?”

“મારું સમગ્ર ચિંતન,” સુંદરલાલે આંગળીના વેઢા ગણતાં જવાબ વાળ્યો હતો, ” ત્રણ ‘એ’ અને પાંચ ‘એફ’ પર ટકેલું છે. પહેલો ‘એ’ ઑસ્ટેરિટી (કરકસર) માટે છે. પૃથ્વી પર આપણે સરળતાથી જીવવું જોઈએ. બીજો ‘એ’ એટલે ઑલ્ટર્નટિવ (વિકલ્પ) : કરકસર શક્ય ન હોય તો વિકલ્પો શોધવા જોઈએ. ત્રીજો ‘એ’ અફોરેસ્ટેશન (વનીકરણ) માટે છે. પાંચમો ‘એફ’ આપણા જીવન માટે અનિવાર્ય તત્ત્વો માટે છે, જે આપણને વૃક્ષો આપે છે; ફૂડ (ખોરાક) ફોડર (ઘાસ), ફ્યુઅલ (ઇંધણ), ફર્ટીલાઈઝર (ખાતર) અને ફાયબર (રેશા).”

પ્રોફેસરે તો પછી સુંદરલાલ સાથે વર્ષો સુધી નિયમિત વાતો કરી હતી. એમાંથી 2013માં એક સુંદર પુસ્તક આવ્યું, જેનું નામ હતું; ઇકોલોજી ઈઝ પર્મેનન્ટ ઈકોનોમી (પર્યાવરણ કાયમી અર્થતંત્ર છે). સુંદરલાલ વર્ષોથી કહેતાં આવ્યા હતા કે પર્યાવરણનું તંત્ર દેશના અર્થતંત્રથી ઓછું મહત્ત્વનું નથી, બલકે પર્યાવરણ હશે તો અર્થતંત્ર હશે. આજે દુનિયાને ભાન થવા લાગ્યું છે કે વધતું તાપમાન, દરિયાઓની વધતી સપાટી અને આન્ત્યાંતિક હવામાન વિશ્વના દેશોની સંપત્તિઓ, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર્સ, માનવીય સ્વાસ્થ્ય અને ઉત્પાદન ક્ષમતાને હાનિ પહોંચાડી રહ્યું છે. પરિણામે તેની અસર અર્થતંત્ર પર પડી રહી છે.

માણસની એક તાસીર છે; તેને લાંબા ગાળાના નુકસાનની અપેક્ષાએ ટૂંકા ગાળાના ફાયદામાં વધુ રસ હોય છે. માણસને ખબર છે કે કોઇપણ પ્રકારનું વ્યાસન હાનિકારક હોય છે, છતાં તે વ્યસન અપનાવે છે, કેમ? કારણ કે તેને એ પણ ખબર છે કે વ્યસનનું નુકસાન ભવિષ્યમાં થવાનું છે, પણ તત્કાળ તો મજા જ મજા છે. વ્યસનીનો વ્યસન નથી છોડી શકતા તેનું કારણ જ એ છે કે તેમને એક સિગારેટ કે દારૂના એક પેગમાં નુકસાન નથી દેખાતું. “આજે પી લઉં, કાલે છોડી દઈશ” એવી ચતુરાઈમાં તેનું નુકસાન વધતું જાય અને પછી ડોક્ટરની શરણે જવાનો વારો આવે, ત્યારે મોડું થઇ ગયું હોય.

કંઈક આવું જ પર્યાવરણ અને જળવાયુ-પરિવર્તનના ક્ષેત્રમાં થઇ રહ્યું છે. દાયકાઓથી પૂરી દુનિયામાં તેનું એટલું નુકસાન થઇ રહ્યું છે છતાં માનવજાત પાસે ન તો તેને લઈને ગંભીર ચિંતા છે અથવા કોઈ નક્કર સમાધાન.

આ સંદર્ભમાં, આ અઠવાડિયે શર્મ અલ-શેખ(ઈજિપ્ત)માં મળી ગયેલી ક્લાઈમેટ ચેન્જ કોન્ફરસ (COP27- કોન્ફરન્સ ઓફ ધ પાર્ટીઝ ઓફ ધ યુ.એન.એફ.સી.સી.સી.), જળવાયુ પરિવર્તન સામેની વૈશ્વિક લડાઈમાં સીમાચિન્હરૂપ સાબિત થવાની છે. તેમાં 190 દેશોના 90 વડાઓ અને 35,000 પ્રતિનિધિઓ ઉપસ્થિત હતાં. આ કોન્ફરન્સ સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘની નિશ્રામાં 1992થી કાર્યરત છે. આ કોન્ફરન્સની રચના પૃથ્વી પર વિવિધ માનવીય પ્રવૃતિઓમાં ઇંધણો બળવાથી પેદા થતાં ગ્રીનહાઉસ ગેસ એમિશન પર કાબૂ મેળવવા માટે કરવામાં આવી હતી.

શર્મ અલ-શેખની કોન્ફરન્સમાં એક નોંધપાત્ર પ્રગતિ તરીકે, 190 દેશો ‘લોસ એન્ડ ડેમેજ’ની જોગવાઈ પર સહમત થયા છે. તે અનુસાર, ભવિષ્યમાં જળવાયુ પરિવર્તનના કારણે આવનારી પ્રાકૃતિક આફતોથી ગરીબ દેશોમાં થનારા જાનમાલનું નુકશાન ભરપાઈ કરવા માટે ધનિક દેશો વૈશ્વિક ફંડ ઊભું કરવા સહમત થયા છે. આ ક્રાંતિકારી જોગવાઈ છે. વૈશ્વિક અર્થતંત્રની ખરાબ હાલત છે અને રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધે નવા પડકારો ઊભા કર્યા છે તેમાં છતાં તમામ દેશો એક થઈને ભાવિ આપદામાં કરોડો લોકોની મદદે આવવા તૈયાર થયા છે.

કોન્ફરન્સની નિષ્ફળતા ગણાવવી હોય તો તે એ છે કે જીવાશ્મ ઇંધણ(ફોસિલ ફ્યુઅલ)નો ઉપયોગ બંધ કરવાના લક્ષ્ય પર સમજુતી ન થઇ શકી. આરોપ એવો છે કે ઇંધણના કારોબાર સાથે જોડાયેલી કંપનીઓએ બહુ મોટું લોબિંગ કર્યું હતું અને એમાં તે સફળ નીવડી હતી. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની શરૂઆતમાં પૃથ્વીનું તાપમાન જેટલું હતું, તેને 1.5 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી વધુ વધવા ન દેવાનો આ કોન્ફરન્સમાં ફરીથી સંકલ્પ લેવાયો હતો, પરંતુ સામાજિક કાર્યકરો કહે છે કે તાપમાન વધવાનું કારણ કાર્બનની પેદાશ છે અને તે સૌથી વધુ જીવાશ્મ ઇંધણમાંથી આવે છે. એટલે તેનો ઉપયોગ ન ઘટે તો વૈશ્વિક તાપમાનને રોકવું શક્ય નથી. તાપમાન જો 1.5 ડિગ્રીથી આગળ જાય તો તેનાં ગંભીર પરિણામો આવી શકે છે.

વૈશ્વિક સ્તર પર ભારતનું પ્રતિ વ્યક્તિ કાર્બન ઉત્સર્જન માત્ર 2.2 ટન છે, જે તેની સમકક્ષ દેશો જેવા કે અમેરિકા અને યુરોપિયન યુનિયન કરતાં ઘણું ઓછું છે. ઉત્સર્જન રિપોર્ટ 2022 અનુસાર, ભારત સહિતના પ્રમુખ દેશો જેમ કે ચીન, યુરોપિન યુનિયન, ઇન્ડોનેશિયા, બ્રાઝિલ, રશિયા અને અમેરિકા દુનિયાના સૌથી મોટા કાર્બન ઉત્સર્જક છે.

જળવાયુ પરિવર્તનની ભારત પર ગંભીર અસરનું અનુમાન છે. આઈ.આઈ.ટી.-ગાંધીનગરના એક રિસર્ચ પ્રમાણે, ભારતમાં ગરમીની મોસમમાં લૂ અને ચોમાસામાં પૂર આવવા જેવી ઘટનાઓમાં ઘણો વધારો થવાની શક્યતા છે. એક અન્ય રિપોર્ટ અનુસાર, પૂરા વિશ્વમાં 2015થી 2022નાં વર્ષો ઘણાં ગરમ રહ્યાં હતાં અને આવનારા વર્ષોમાં ભારત, પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશમાં તેની વરવી અસર જોવા મળશે. પાકિસ્તાનમાં માર્ચ અને એપ્રિલ મહિનામાં રેકોર્ડ તોડ ગરમી હતી, જેના પગલે તેની ખેતી ખરાબ થઇ ગઈ હતી અને તેણે ઘઉંની નિકાસ પર પ્રતિબંધ મુક્યો હતો. એવી જ રીતે ભારતે ચોખાની નિકાસ અટકાવી હતી. આ પ્રતિબંધોના કારણે આંતરરાષ્ટ્રીય ખાદ્ય બજારમાં જોખમ ઊભું થયું છે.

આ કારણોથી જ ભારત આંતરરાષ્ટ્રીય જળવાયુ કોન્ફરન્સોમાં ઘણું સક્રિય છે. જેમ કે શર્મ અલ-શેખમાં, ભારત એ બાબતે અગ્રેસર હતું કે કાર્બન ઉત્સર્જનને લઈને કોઈ સમજુતી સધાય, પરંતુ અમેરિકા જેવા વિકસિત દેશ કાનૂની પેચમાં ફસાવા માંગતા નથી એટલે વિરોધ કરે છે. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ અને બ્રાઝિલના જૈર બોલસોનારો જેવા નેતાઓ તો જળવાયુ પરિવર્તનને ગપગોળો ગણે છે. જળવાયુ પરિવર્તનને રોકવા માટે 192 દેશોએ કરેલી પેરિસ સંધિમાંથી ટ્રમ્પ વખતે અમેરિકા ખસી પણ ગયું હતું.

ભારતમાં 2021ની સરખામણીમાં કોલસા અને તેલની ખપતમાં છ ટકાનો વધારો થયો છે, જ્યારે સૌથી વધુ કાર્બન પેદા કરતાં દેશ ચીનમાં ગયા વર્ષમાં ઉત્સર્જનનો દર એક ટકા ઘટ્યો છે. ત્યાં કોલસાની ખપતમાં પણ વધારો થયો નથી. વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે કોલસાનાં કારણે થતા ઉત્સર્જનમાં એક ટકાનો પણ વધારો થશે તો તે એક રેકોર્ડ હશે.

વિશ્વમાં હજુ પણ 80 ટકા ઉર્જા જીવાશ્મ ઇંધણમાંથી આવે છે. એનો અર્થ એ થયો કે ઉત્સર્જનમાં વધારો થશે જ. એટલે ઉત્સર્જન ઘટવાની આશા કરવી વ્યવહારુ નથી. અક્ષય ઉર્જા (રિન્યૂએબલ એનર્જી) અને સ્વચ્છ ઉર્જા (ક્લીન એનર્જી)ના વિકલ્પનું હજુ બાળપણ ચાલે છે. એનો ઉપાય એ છે કે જે દેશોની વસ્તી ઓછી છે ત્યાં અક્ષય ઉર્જાના વપરાશમાં વધારો કરી શકાય, પરંતુ મોટી વસ્તીવાળા દેશો માટે વૈકલ્પિક ઉર્જાનું સપનું દાયકો દૂર છે. ભારત તો સૌર અને પવન ઉર્જાના મામલે પણ પાછળ છે.

ભારતે શર્મ અલ-શેખમાં એટલા માટે જ કહ્યું હતું કે અમીર દેશો તેમની જીવન શૈલી બદલીને કાર્બન ઉત્સર્જન ઓછું કરવામાં સહયોગ કરતાં નથી અને વિદેશોમાં સસ્તાં સમાધાનો શોધી રહ્યાં છે. ભારતે કહ્યું કે વિકસિત દેશો કૃષિ ક્ષેત્રને નાના કરવાની હિમાયત કરે છે તે કૃષિ આધારિત દેશો માટે નુકશાનકારક છે.

કુલ મળીને, જળવાયુ પરિવર્તનની વૈશ્વિક લડાઈમાં, ભારતે પોતાના તરફથી ત્રણ મહત્વના વાયદા કર્યા છે:

1. ભારત 2005ના સ્તરની સરખામણીએ તેની જી.ડી.પી.થી થનારા ઉત્સર્જનને 2030 સુધી 45 ટકા ઓછું કરશે.

2. વર્ષ 2030 સુધી ભારત તેના કુલ વીજળી ઉત્પાદનનું 50 ટકા ઉત્પાદન સ્વચ્છ ઉર્જાથી મેળવશે

3. વધારાનાં વૃક્ષો અને જંગલ બનાવીને ભારત 2.5થી 3 અબજ ટન જેટલો વધુ કાર્બનનું  શોષણ કરશે.  

4. 

અમેરિકાના પ્રોફેસર જ્યોર્જ જેમ્સને પેલા ઇન્ટરવ્યૂમાં સુંદરલાલ બહુગુણાએ કહ્યું હતું, “ભારતની પરંપરામાં દરેક ચીજમાં દિવ્યતા છે. દિવ્યતા માત્ર સ્વર્ગમાં નહીં, પણ પંખીઓમાં, પશુઓમાં, નદી-ઝરણાંમાં, પહાડોમાં અને જંગલનાં વૃક્ષોમાં છે. હવે ચારે બાજુ ટેકનોલોજી છે. આપણે ડેમ બનાવવા માટે નદીઓને મારી નાખી છે, અને આ બધું માણસની લાલચને સંતોષવા માટે. ગાંધીએ એક જ વાક્યમાં સમજાવ્યું હતું : સૌની જરૂરિયાત પૂરી કરવા માટે પ્રકૃતિમાં પૂરતું છે, પણ એક જણની લાલચ સંતોષવા માટે એ ઓછું પડી જાય છે.”

લાસ્ટ લાઈન :

“અત્યારે આપણે ભવિષ્યને લૂંટીએ છીએ, વર્તમાનમાં તેને વેચીએ છીએ અને તેને ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડકટ કહીએ છીએ.”

— પોલ હોવકેન, અમેરિકન પર્યાવરણવાદી

પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 27 નવેમ્બર 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

It was ‘Constitution Day’ once again on 26 November, as the nation remembered with profound gratitude the day in 1949, on which the Constituent Assembly ‘adopted, enacted and gave to ourselves’ a meaningful Constitution. The day was also a reminder that ‘Constitution Day’ for the citizens of India cannot be relegated to just one day- it has to be observed every single day; and secondly, the Constitution belongs to ‘we, the people of India’ and we should never allow it to be desecrated by anyone at any time!

Setting the tone for the day, was a momentous address delivered by the Chief Justice of India, DY Chandrachud in the Supreme Court of India. CJI Chandrachud who took over the reins of the Apex Court just a couple of weeks earlier began his address by stating that the Constitution of India was a social contract between those historically in power and those who had been marginalised. Highlighting the need to enhance the representation of marginalised communities in the legal profession, he said, “The story of the Indian constitution is not just a story of legal text but is a story of human struggles and sacrifices, on undoing the injustices against the marginalised communities of society– the women, the Dalits and the disabled. The marginalised were the first to bring ideas or equality and liberty in the Indian law. The first wave of resistance against colonial power came from indigenous communities.”

He went on to add that, “It is essential that the judiciary reaches out to the people and not to expect the people to reach out to the judiciary. The infrastructure of technology must not be dismantled. Though the Supreme Court is located at Tilak Marg, it is the Supreme Court for the entire nation. The virtual access has made it possible for lawyers to argue cases from their own places. As a CJI, I am looking to adopt technology in listing of cases and court hearings, which will help to weed out institutional flaws such as delay in listing and hearing.” In doing so, he gave a clearly direction to the judiciary and of course reiterated the fact that the Constitution belongs to ‘we the people of India!’

This address was not a one-off from CJI Chandrachud! In February 2019, delivering the Justice K. T. Desai Memorial Lecture at the Bombay High Court on ‘Why Constitution Matters’, he strongly said, “the people who work the constitution may go terribly wrong and sometimes they do as when we jail a cartoonist for sedition or when jail instead of bail is given to a blogger who is critical of our religious architecture. When a mob lynches a person for the food that she or he eats it is the constitution which is lynched. When we deny to human beings the power of lover for reasons of religion or caste it is the constitution which is made to weep. That is exactly what happened yesterday when a groom belonging to the Dalit community was asked to climb down from a horse in a wedding procession. Let’s make no two bones about it. It is the constitution which weeps when we read of such incidents”

A year later, in February 2020 striking a similar note at the Justice P.D. Desai Memorial Lecture at the Gujarat High Court, he said, “when the Constituent Assembly was called to decide the fate of separate electorates in independent India, they decided that its inclusion was not essential to and even contrary to the requirements of a pluralistic society. They rejected separate electorates and dismissed the relevance of numerical disadvantage in a polity. The framers of the Constitution rejected the notion of a Hindu India and a Muslim India. They recognised only the Republic of India….…Protecting dissent is but a reminder that while democratically elected governments offer us a legitimate tool for development and social coordination, they can never claim a monopoly over the values and identities that define our plural society…Inherent in the liberal promise of the Constitution is a commitment to a plurality of opinion. A legitimate government committed to deliberate dialogue does not seek to restrict political contestation but welcomes it…. taking democracy seriously requires us to respond respectfully to the intelligence of others and to participate vigorously, but as an equal in determining how we should live together.”  All this was in the wake of massive anti-CAA protests all over India!

Interestingly, in August 2022, just three months before he became CJI, Justice Chandrachud at the 11^th Convocation Ceremony of the OP Jindal Global University Delhi said, “our constitutional culture does not maintain itself. It is for each one of us citizens to participate in the slow but vital task every day of transforming our Constitution from a charter of ideals to a reflection of reality… “The judiciary has a greater role to play in promoting social democracy. However, the quest for a constitutional culture is not limited to the courtroom or black letter of the law.” Invoking Dr B R Ambedkar, he described social democracy as a way of life that recognizes social liberty, equality and fraternity as the principles of life.

CJI Chandrachud seems to be wedded to ‘Constitution Matters’ and rightly so, which should be a non-negotiable for anyone professing to be part of the legal fraternity. Seventy-three years ago on 26 November 1949, the Constituent Assembly of India adopted and gave to “we, the people” a landmark Constitution which is the only sacred book of every Indian citizen; it is a bulwark of fundamental rights and directive principles, which are a prerequisite for any healthy democracy. The Preamble, with its emphasis on justice, liberty, equality and fraternity and its commitment to India being and remaining a ‘sovereign socialist secular democratic republic’ spells out the vision and the intrinsic character of a unique Constitution. Thanks to the vision of the women and men of the Constituent Assembly, we can take genuine pride in a Constitution which is forward-looking and all-embracing and which respects the pluralistic fabric of the country.

After many years of having and being guided by a masterpiece of a Constitution, unbelievable events have been unfolding in India in the recent past. Since 2014, the sanctity of the Constitution is being systematically destroyed and CJI Chandrachud has been on-target referring to them and for the need of judicial reform.

The current regime, seems to have left no stone unturned, to destroy the independence and the autonomous functioning of several Constitutional and other statutory bodies. The Central Bureau of Investigation (CBI), the Enforcement Directorate (ED) the National Investigating Agency (NIA) have become ‘caged parrots. The army has been compromised and the police have been taught to kowtow to those who have rendered them spineless! All these agencies, together with the Income Tax Department, are systematically used (rather, abused) to throttle voices of dissent and anyone who stands up for truth and justice! The Reserve Bank of India (RBI) is browbeaten to bend backwards to cater to the whims and fancies of a Government that has sent the country into a downward economic spiral!  Media, the fourth pillar of a vibrant democracy, has been made largely impotent, completely godified! Other important bodies, like the Information Commission, the National Human Rights Commission (NHRC) and even the National Commission for Minorities (NCM) have been made toothless and filled with pliable henchmen!

The Election Commission of India has become a pawn in the hands of the Government.  On 24 November, a five-judge Constitution bench of the Supreme Court, headed by Justice KM Joseph, reserved its verdict on a batch of pleas seeking a collegium-like system for the appointment of ECs and the Chief Election Commissioner and asked the parties to file written submission in five days. During the hearing the bench made some strong remarks questioning if the Election Commission was actually an independent body. It had a pointed “hypothesis” for the central government: “Do you think the Election Commissioner… if he’s asked to take on none less than the Prime Minister — it’s just an example — and he doesn’t come around to doing it: Will it not be a case of complete breakdown of the system?” The Apex Court said the Election Commission is “supposed to be completely insulated”, and referred to how the government had spoken of appointing “a man of character”; it noted that, “character consists of various components… one particular characteristic required is independence” The current Election Commission has demonstrated how partial it is : instead of announcing the  dates of voting to the Himachal Pradesh and Gujarat Assemblies at the same time, it deferred the announcing of the Gujarat election dates till early November, only after the Prime Minister had completed his manipulative tasks of ribbon-cutting and inauguration of some populist schemes in Gujarat!

There are several other efforts being made to tamper with the Constitution, to negate its essence (justice, liberty, equality and fraternity) and to destroy some of the key dimensions of its democratic framework (sovereign, secular socialist).  which are deeply interwoven into the pluralistic fabric of Indian society. The current BJP/RSS combine, including some of their ministers and leading functionaries have often gone on record saying that once they have the pre-requisite numbers in Parliament, they will have no qualms of conscience to change fundamentals of the Constitution like that of ‘secularism’ and equal rights for all. There are consistent proclamations for the establishment of a ‘Hindu State’ by 2025(the centenary of the RSS); the annihilation of the minorities particularly the Muslims and Christians; ‘lynching’ of minorities is the ‘new normal’. There is talk of a ‘Common Civil Code’, of a national anti-conversion law and that the rights of the minorities guaranteed in the Constitution should be scrapped immediately! There is the anti-Constitutional Citizenship Amendment Act; the abrogation of Articles 370 and 35A where Kashmir is concerned.; labour codes which favour the corporates; thanks to the farmers agitation, the anti-farmer policies, are for the time being, in cold storage. The proposed Adani port in Vizhinjam Kerala will affect the livelihood of more than 56,000 fisher folk! The Unlawful Activities Prevention Act (UAPA) is used selectively to target dissenters and human rights defenders who stand up for truth and justice on behalf of the exploited and excluded of the country!  Governors of States, instead of safe-guarding the Constitution have begun ‘yes-men’ of the regime! The list of anti-Constitutional policies and acts are endless!

On the eve of the enactment of the Constitution, 25 November 1949, in a passionate speech to the Constituent Assembly, Dr B.R. Ambedkar, the father of our Constitution, gave three unambiguous warnings: the need to give up the grammar of anarchy, to avoid hero-worship, and to work towards a social – not just a political – democracy! Ambedkar was, at that time, perhaps visioning what India could become in 2022, and how these three aspects could not only destroy all that was sacred in the Constitution, but could result in the dismantling of the democratic framework which a new resurgent India was just born into and committed to!

Ambedkar said, “If we wish to maintain democracy not merely in form, but also in fact, what must we do? The first thing in my judgement we must do is to hold fast to constitutional methods of achieving our social and economic objectives…. where constitutional methods are open, there can be no justification for (..) unconstitutional methods. These methods are nothing but the Grammar of Anarchy and the sooner they are abandoned, the better for us. The second thing we must do is to observe the caution which John Stuart Mill has given to all who are interested in the maintenance of democracy, namely, not “to lay their liberties at the feet of even a great man, or to trust him with power which enable him to subvert their institutions in politics, Bhakti or hero-worship is a sure road to degradation and to eventual dictatorship. The third thing we must do is not to be content with mere political democracy. We must make our political democracy a social democracy as well. Political democracy cannot last unless there lies at the base of it, social democracy”.

Ambedkar added, “Will history repeat itself? It is this thought, which fills me with anxiety. This anxiety is deepened by the realisation of the fact that in addition to our old enemies in the form of castes and creeds, we are going to have many political parties with diverse and opposing political creeds. Will Indians place the country above their creed or above their country? I do not know, but this much is certain that if the parties place creed above country, our independence will be put in jeopardy a second time and probably be lost forever. This eventuality we all must resolutely guard against. We must be determined to defend our independence with the last drop of our blood!” 

Ambedkar’s final words in that path breaking speech, sums up his views on the measure of responsibility owed to preserve the idea of India, as envisioned in the Constitution. “If we wish to preserve the Constitution in which we have sought to enshrine the principle of Government of the people, for the people and by the people, let us resolve not to be tardy in the recognition of the evils that lie across our path and which induce people to prefer Government for the people to Government by the people, nor to be weak in our initiative to remove them. . That is the only way to serve the country. I know of no better.”

“We, the People of India”, must pledge to and actually fight the fascist and fundamental forces who are destroying the sanctity of our Constitution. We can no longer sit in silence and in our comfort zones; we must rise as one people: our Constitution is all that matters; it belongs to us! In the words of Ambedkar “we are determined to defend it with the last drop of our blood”!

29 November 2022

(Fr Cedric Prakash SJ is a human rights & peace activist/writer.) 

Contact e.mail :  cedricprakash@gmail.com    

દિવાળી પહેલાં એક સમાચાર આવ્યા હતા. 2022ના ગ્લોબલ હંગર ઇન્ડેક્સમાં ભારતનું સ્થાન 101(2021)થી ઘટીને 107 પર આવી ગયું. આયરલેંડ અને જર્મનીની એક બિન-સરકારી સંસ્થા, વેલ્ટ હંગર હિલ્ફે, 2006થી કુપોષણ, બાળકોમાં કુપોષણ, બાળકોના વિકાસમાં અવરોધ અને બાળ મૃત્યદર, એમ ચાર સંકેતોના આધારે 121 દેશોની ભૂખમરીબી સ્થિતિ નોંધે છે અને તે પ્રમાણે રેન્કિંગ આપે છે. ચાલુ વર્ષના રિપોર્ટમાં, ભારતને એ 31 દેશોની શ્રેણીમાં રાખવામાં આવ્યો છે જ્યાં ભૂખમરીની સમસ્યા ગંભીર માનવામાં આવે છે.

ભારત સરકારે આ રિપોર્ટને ખારીજ કરી નાખ્યો છે. આ તારણોની મેથેડોલોજી ભૂલ ભરેલી છે અને ભારતની જમીની હકીકત આ રિપોર્ટ કરતાં જુદી છે તેવું કહેતાં સરકારે તેને દેશને બદનામ કરવાનું કાવતરું ગણાવ્યું છે. ભારત સરકારના પ્રેસ ઇન્ફોર્મેશન બ્યુરો(પી.આઈ.બી.)ની એક યાદીમાં આક્રમક રીતે ઇન્ડેકસને ખારીજ કરી દેવામાં આવ્યો હતો; “તેની વસ્તીને ખાદ્ય સુરક્ષા અને પોષણ નહીં આપતા દેશ તરીકે ભારતની છબીને ચીતરવાનો આ એક સ્થિર પ્રયાસ છે. ગેરમાહિતી પ્રતિ વર્ષ જારી થતા ગ્લોબલ હંગર ઇન્ડેક્સની એક ખાસિયત છે.”

બની શકે કે સંસ્થાની પદ્ધતિ ભૂલ ભરેલી હોય અને તેના આંકડા સો ટકા સાચું પ્રતિબિંબ ન હોય, પણ 100થી વધુ દેશોનો સર્વે કરતી એક વિદેશી બિન-સરકારી સંસ્થાને ભારતની બદનામી કરવામાં શું રસ હોય? વાસ્તવમાં ભારતમાં આમ લોકોમાં પણ એક એવી વૃતિ વિકસી રહી છે જે એવું માને છે કે વિદેશથી ભારતની ટીકા કરતા સમાચાર આવે છે તે એક કાવતરાના ભાગરૂપે છે. ઇન ફેક્ટ, ગયા વર્ષે પણ ભારતે દેશને 101ના સ્થાન પર મુકતાં ગ્લોબલ હંગર ઇન્ડેક્સનો અસ્વીકાર કર્યો હતો. અગાઉ, ભારતના ચા ઉધોગમાં જંતુનાશક દવાઓનો ઉપયોગ થાય છે તેવા ગ્રીનપીસ નામની સંસ્થાઓ અહેવાલને ભારતે દેશને બદનામ કરવાનું કાવતરું ગણાવ્યો હતો.

વિડંબના એ છે કે જેમાં દેશની ટીકા થતી હોય તેવા આંતરરાષ્ટ્રીય સર્વે ‘ભારતને બદનામ’ કરવાનું કાવતરું બની જાય છે, પણ જેમાં ભારતનું સારું દેખાતું હોય (જેમ કે વિશ્વ બેંકનો ઈઝ ઓફ ડુઈંગ બિઝનેશ અથવા ગ્લોબલ ઇકોનોમિક રિપોર્ટ) તેવા રિપોર્ટ માટે આપણે જાતને શાબાશી આપીએ છીએ. આવા બેવડા અભિગમ દેશના આત્મવિશ્વાસ સામે પ્રશ્નાર્થ ઊભો કરે છે. આટલા મોટા અને પ્રગતિશીલ દેશે વિદેશની ટીકા કે વખાણથી શા માટે વિચલિત થઇ જવું જોઈએ?

આવું માણસોમાં પણ સામાન્ય છે. કોગ્નેટિવ બાયસ(સંજ્ઞાત્મક પૂર્વગ્રહ)માં તેને ફંડામેન્ટલ એટ્રીબ્યુશન એરર કહે છે. તેમાં આપણે બીજી વ્યક્તિના વ્યવહારને તેની દાનત સાથે જોડીને જોઈએ છીએ અને આપણા વ્યવહાર માટે સંજોગોને જવાબદાર ઠેરવીએ છીએ. દાખલા તરીકે, કોઈ કર્મચારી ઓફિસમાં મોડો આવે તો આપણે એવું કહીએ છીએ કે તે કામચોર છે પણ આપણે જો મોડા પડીએ તો ટ્રાફિકનો દોષ કાઢીએ છીએ.

તેવી જ રીતે, આપણી સાથે સારું થાય તો તે આપણું અને ખરાબ થાય તે બીજાનું. દાખલા તરીકે, પરીક્ષામાં સારા માર્ક્સ આવે, તો તેનું શ્રેય આપણી મહેનત અને આવડતને આપીએ છીએ, પણ માર્ક્સ ઓછા આવે તો તેને પરીક્ષકની ભૂલ કે અણઆવડત ગણીએ છીએ. 1956માં, ‘ધ સાઈકોલોજી ઓફ ઇન્ટરપર્સનલ રીલેશન્સ’ નામના પુસ્તકમાં, ફ્રીત્ત્ઝ હેઈડર નામના મનોવિજ્ઞાનીએ કહ્યું હતું માણસો બીજા લોકોના વ્યવહારનું નિરીક્ષણ કરીને તેમની દાનતનો અંદાજ લગાવે છે, જ્યારે પોતાના વ્યવહાર માટે સંજોગોનો અંદાજ લગાવે છે. મતલબ કે મેં જે કર્યું એ અકસ્માત હતો પણ તમે જે કર્યું તે દાનત હતી!

બીજા ઉદાહરણથી સમજીએ. તમે બસમાં ચઢવાની લાઈનમાં ઊભા છો. લાઈન લાંબી છે. એક-બે બસ જતી રહી પછી તમારી આગળ ઉભેલો માણસ લાઈન તોડીને દોડતોકને ત્રીજી બસમાં ચઢી ગયો. તમારા મોઢામાંથી તેના ચરિત્ર્યને લઈને ગાળ નીકળી ગઈ. ગુસ્સો વ્યાજબી પણ છે. એ માણસ હતો જ અસભ્ય. તેને આજુબાજુમાં ઉભેલા લોકોને તમીજ નહોતી.

ધારો કે ઊંધું થાય છે. તમે પોતે લાઈન તોડો છો અને બીજું કોઈક તમને ચરિત્ર્યની ગાળ આપે છે, તો તમે “પણ મારે હોસ્પિટલમાં જવાનું મોડું થાય છે” એવું કહીને તમારા વ્યવહારને ઉચિત ઠેરવવાનો પ્રયાસ કરો છો. આપણે મોડું થાય છે તેના માટે આપણે લાંબી લાઈનને દોષ આપીએ છીએ. આપણને બીજાના વ્યવહારમાં તેના ચરિત્ર્યની ખામી દેખાય છે અને એવા જ આપણા વ્યવહારને શા માટે લોકોએ ચલાવી લેવો જોઈએ તેનું બહાનું દેખાય છે.

રાજકારણમાં પણ આવું થતું હોય છે. દિવાળી પહેલાં, ડોલરના મુકાબલે રૂપિયો 82.86 થયો, ત્યારે નાણાં મંત્રી નિર્મલા સીતારમણે કહ્યું હતું કે રૂપિયો નબળો નથી થઇ રહ્યો, ડોલર મજબૂત થઇ રહ્યો છે. આ જ ભા.જ.પ. સરકાર વિરોધ પક્ષમાં હતી અને રૂપિયો નબળો પડ્યો હતો ત્યારે તે કહેતી હતી કે આ રૂપિયો નથી પડતો, (યુ.પી.એ.) સરકારની સાખ પડી રહી છે. આપણા જેવા સામાન્ય લોકો જે કાઁગ્રેસના શાસનમાં મોંઘવારી બદલ સરકાર પાસે જવાબ માંગતા હતા, આજે એ જ મોંઘવારીને દેશના વિકાસના કામોમાં યોગદાન ગણી રહ્યા છે.

આપણે સ્વભાવગત પક્ષપાતી છીએ. આપણે કોઈ નવી માહિતી કે વાતને આપણી અંદર અગાઉથી મોજુદ માન્યતાઓનાં ચશ્માંમાંથી જોઈએ છીએ. આપણે એ જ વાતને સાચા માનીએ છીએ, જે આપણા પૂર્વગ્રહોને મળતી આવે. આપણા મગજનું આ ડિફોલ્ટ સેટિંગ છે.

એક સ્ત્રીએ રસ્તામાં જતા પુરુષને રોક્યો, “અરે વાહ, રાજ! બહુ વર્ષો પછી જોયો તને. કેવો બદલાઈ ગયો છે! તું તો કેવો ઊંચો, પાતળો, ગોરો હતો. વાળ ટૂંકા થઈ ગયા, પેટ મોટું થઈ ગયું, આંખો અંદર જતી રહી! શું થયું?……”

પેલા ભાઈએ અધવચ્ચે કહ્યું, “બહેન, પણ હું રાજ નથી! હું તો માનવ છું.”

“આ લે..લે..લે,” બહેને કહ્યું, “નામ પણ બદલી નાખ્યું!”

મોરલ: આપણે એ જ જોઈએ છીએ, સાંભળીએ છીએ જે આપણે જોવા / સાંભળવા ઇચ્છીએ છીએ. આપણે ફેક્ટને ફેક્ટ પ્રમાણે નહીં, આપણી અંદર જે ફિક્શન છે, તે પ્રમાણે જોઈએ છે. આને કન્ફર્મેશન બાયસ કહેવાય. આપણી માન્યતાને મળતા આવે તે પુરાવા સાચા, બાકી બધું જૂઠ.

આપણે રોજ નાના-મોટા સાનુકૂળ પૂર્વગ્રહો સાથે જીવતા હોઈએ છીએ. રોડ પર એક કાર બીજી કારને ભટકાઇ જાય, તો બંને એકબીજાને દોષિત ઠેરવતા હોય છે. રોજિંદી ‘નિર્દોષ’ બાબતોમાં આવા પૂર્વગ્રહો નુકસાનકારક નથી હોતા, પરંતુ જીવનની ગંભીર પરિસ્થિતિઓમાં આપણે જો તટસ્થ રીતે ચીજવસ્તુઓને જોઈ ન શકીએ, તો આપણે સમસ્યાઓનાં ઉચિત સમાધાન શોધવાની ક્ષમતા ગુમાવી બેસીએ છીએ અને ‘સબ ચંગા હૈ’નાં દિવાસ્વપ્નોમાં રાચતા રહી જઈએ છીએ. અમુક લોકો પ્રગતિ કરવાને બદલે પતન તરફ જતા હોય છે પણ ફંડામેન્ટલ એટ્રીબ્યુશન એરરના કારણે એ જોઈ શકતા નથી.

પ્રગટ : ‘ફાયરવોલ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાત મિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર”; 27 નવેમ્બર 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર