હૃદયાંજલિ …

એમના કામના પ્રેમમાં પડી જવાય એવું નામ. પત્રકારત્વને જોવા-સમજવાની આંખ ખૂલું ખૂલું થવાના વર્ષોમાં કોઈ પત્રકારને પહેલવહેલું નામથી ઓળખવાનું થયું એ નામ જ હતું વિનોદ દુઆ. ઝી ટી.વી.થી લઈને પછી લંગાર લાગતી ગઈ એવી ન્યૂઝ ચેનલો આવવાનાં વર્ષો ને દૂરદર્શનના આથમતા કાળનો એ આરંભ હતો. દૂરદર્શન અને સહારા ચેનલ પર છાપાંની ‘સૂર્ખિયાં’નું એ જે પઠન કરતાં તે અક્ષરસ: પઠન હોવા છતાં પઠનથી વિશેષ લાગતું. પઠનમાં પ્રાણ પૂરાઈને આવતો એવી અનુભૂતિ થતી એવી એમની શૈલી. અહીં ‘શૈલી’ લખાઈ તો ગયું, પણ એને શૈલી કહેવું એ હવે જરા છીછરું લાગે છે. એમની સહજતાને થોડો અન્યાય થયા બરાબર લાગે છે. આપણે એને ‘સહજતા’ જ કહીએ. તો, દેશનાં અગ્રણી અખબારની સૂર્ખિયાંના પઠનમાં પણ પ્રાણ પૂરાઈને આવતો એવી સહજતા એમને સાંભળીને અનુભવાતી.

એ સહજતા ક્યાં સુધી રહી? છેલ્લે, ‘જન ગણ મન કી બાત’ કરતાં, છેક ત્યાં સુધી. દૂરદર્શન કે એન.ડી.ટી.વી. પરનાં એમનાં પ્રારંભનાં કે શિખરનાં વર્ષોથી આ વર્ષો ખાસ્સાં અલગ હતાં. પોતાની સામે જ પોતાને મોટી સ્ક્રીનમાં નિહાળતા રહીને, આંખો સહેજ પણ પટપટાવ્યા વગર કે વાક્યરચનાનાં વિશેષ વળાંકે આંખો વિશેષ રીતે મીચકારી તરત ખોલીને અસ્ખલિત વાણીપ્રવાહ ચાલુ રાખવાના આ વર્ષોમાં ય એમણે પોતાની પહેલાવાળી – અસલના જમાનાની સહજતા જારી રાખી હતી. એ જ રીતે પ્રધાનસેવકની જુમલાબાજી કે ગૌણસેવકો અને ભક્તોની ખોટી દલીલબાજીની ખબર લેતાં ત્યારે હાથમાં કાગળિયાં ચોક્કસ રાખતાં. પત્રકારને બધું મોઢે હોવું જ જોઈએ, પત્રકાર બધું જાણતો હોવો જોઈએ કે કમ સે કમ એવું દેખાવું જોઈએ એવા કોઈ જ પ્રકારના ભ્રમ-ભારણ વગરની એમની અભિવ્યક્તિ એટલે જ સહજ હતી.

વચ્ચેનાં થોડાં વર્ષોમાં ‘ઝાયકા ઇન્ડિયા કા’ કરી આવ્યા, લગભગ દેશ આખો ફરી આવ્યા, રોડસાઇડ ખાણીપીણીથી લઈને હાઇવે પરનાં ઢાબામાં લટાર મારી આવ્યા, ત્યારે વ્યક્તિગત રીતે પત્રકારત્વમાં એમની ખોટ વર્તાતી લાગી (આપણામાંથી ઘણાંને લાગી હશે), પણ પછી પાછા ફરીને જે વરસ્યા, એ લાંબો કૂદકો મારતાં પહેલાંનાં પાછાં ભરેલાં પગલાં જ લાગ્યાં. જો કે  ઝાયકાના કેટલાક એપિસોડ્સમાં દુઆને જીવનનો એ લુત્ફ ઉઠાવતાં જોઈને જ કદાચ વિચાર સળવળ્યો હશે કે પત્રકાર છીએ તો શું થયું, મુખ્ય તો જીવન છે. અને જીવનનાં અનેક રંગો છે. કોઈ પત્રકાર રાજકારણ-સમાજકારણથી થોડો બ્રેક લઈને લોકજીવનનાં એ રંગને પણ પોતાની પૂરી શક્તિ અને અભિવ્યક્તિથી આટલી રસિક ને રોમાંચક રીતે વ્યક્ત કરી જાણે છે, તો શું વાંધો છે? તીખી-તમતમતી, મીઠી-મધમીઠી, સ્વાદિષ્ટ, રસસભર, ચટાકેદાર વાનગીઓનો સ્વાદ માણીને જે બે-ચાર શબ્દો કે વાક્યો બોલતાં એમાં ય એ, પેલી સહજતા તો અનુભવાતી જ. ક્યારેક તો જાણે આપણે પોતે જ એ આરોગી હોય એવા આનંદ કે સંતોષની કક્ષાએ પહોંચી જતી.

મુખ્ય પ્રવાહનું પત્રકારત્વ હોય કે એની કરોડરજ્જુ જેના પર ટકી છે એવા આમ આદમીની એક મુખ્ય જરૂરિયાત એવા ખોરાક(અહીં ખાણીપીણી)ની પેશગી હોય, દુઆ જે સ્ટાન્ડર્ડ સેટ કરતા ગયા છે એ આજે ય ઘણી ચેનલો ને એનાથી ય ઘણી મોટી સંખ્યાના એન્કર્સ, એને ચોક્કસ એક લિગસી રૂપે જોતાં હશે.

વિનોદ દુઆએ પત્રકારત્વમાં ઘણું બધું કર્યું છે. અલ્ટ્રા નેટના આ જમાનામાં સેકન્ડોમાં જ સેંકડોની સંખ્યામાં સર્ચ લાગી ચૂકી હશે ને એક ક્લિકે કે બે થમ્બે એટલું બધું ઉપલબ્ધ પણ થઈ રહ્યું હશે કે ભાગ્યે જ કોઈના માટે કશું ક એક્સક્લુઝિવ બચશે. પણ દુઆ જે મુકીને ગયા, જે હંમેશાં મારા-તમારા-આપણા જેવા પત્રકારો-લેખકો ને દર્શકો-વાચકોની સાથે રહેશે એ એમની સહજ ને વિનોદ ભરી હાજરીની અનુભૂતિ.

સલામ વિનોદ દુઆ.

ઓપિનિયન, ૫–૧૨-’૨૧માંથી સાભાર

***

સમાચાર મળ્યાની સાંજે જ લાગેલા આંચકા અને આવેલા ઉછાળામાં આ લખાઈ ગયા પછીના દિવસોમાં દુઆ વિશે વધુ વાંચવા–સાંભળવાનું થાય છે ત્યારે બૂમબરાડા, બિન–જરૂરી આક્રોશ, બાલિશ હરકતો, આક્ષેપબાજી અને પોતે જ બોલતા રહીને સામેનાને સાંભળવા સુદ્ધાં નહીં–ની પાછલાં વર્ષોમાં વકરેલી સ્ટાઇલ જોતાં, દુઆ ‘ન્યૂ ઇન્ડિયા’નું મીડિયા કઈ દિશામાં જશે, એને પહેલેથી પારખી ગયા હશે એમ લાગે. દુઆની એક નવા આવેલા પત્રકારને આપેલી શિખામણ એ અણસાર આપે.

અંતિમસંસ્કાર વખતે એન.ડી.ટી.વી.એ ઘણા પત્રકારો અને રાજકારણીઓને દુઆ અંગે પૂછ્યું. મનોરંજન ભારતીએ પત્રકારત્વની શરૂઆત જ દુઆ સાથે કામ કરીને કરી હતી. એની મીઠી શીખ સંભારતા કહે છે, “ઉન્હોં ને કહા થા, બેટા, ઐસા હૈ કિ યદી એક બાર કૅમેરા ઑન હો જાયે ઔર લાઇટ ઑન હો જાયે, તો  કઠિન સે કઠિન સવાલ પૂછતે મત ગભરાના, લેકિન સવાલ મુસ્કુરાતે હુએ પૂછના, ચિલ્લાકે નહિ પૂછના.” મનોરંજન ભારતી ઉમેરે છે, “યે સિખ જો હૈ વો આજ કે સભી પત્રકારો કે લિયે, સભી એન્કર્સ કે લિયે હૈ. … કઠિન સે કઠિન સવાલ પૂછતા રહુંગા ઔર દુઆ સા’બ આપકો યાદ કરતા રહુંગા.”

તો, 'કઠિન’ સવાલ કેવો હોય? – એનો માપદંડ ક્યારેક સવાલ શું છે એના કરતાં કોને પુછાય છે, એના પર વધારે હોય. ખરું ને? ભારતીય ચૂંટણી, લોકતાંત્રિક પરંપરા અને એ સંબંધિત આચારસંહિતાનું પાલન કરાવવામાં ટી.એન. શેષાનથી આગળ ઉપર નામ જડવું મુશ્કેલ છે! ભારત નામના સૌથી મોટા લોકશાહી દેશમાં મુખ્ય ચૂંટણી અધિકારીની સત્તા કેટલી બધી છે, એનો તેના માળખામાં રહીને જ આ દેશના ઉમેદવારથી લઈને અન્ય દેશના વડાઓને પરિચય કરાવનાર અને ખાસ કરીને, દેશની આમ જનતાની પણ જીભે ચઢનાર બાહોશ, કડક અને ઉમદા અધિકારી શેષાનને પણ આવો પ્રશ્ન પુછાઈ શકે? “શેષાન સા’બ, ચુનાવ કે જો કાનૂન હૈ, ઉસકે મુતાબિક જિતના ખર્ચ કરના ચાહિયે એક પ્રત્યાશી કો, આપકે મુખ્ય ચુનાવ આયુક્ત હોને કે બાવજૂદ, ઉસસે અધિક ખર્ચ હુઆ હૈ. ઐસા ક્યોં?” ભારત સરકાર સ્થાપિત પ્રસાર ભારતીના દૂરદર્શનમાં બેસીને ભારત સરકાર સ્થાપિત ચૂંટણીપંચના મુખ્ય ચૂંટણી અધિકારીને પુછાયેલો આ પ્રશ્ન હતો. કહેવાની જરૂર નથી કે ભાષાના નિયમો મુજબ અહીં ‘બાવજૂદ’નો ઉચ્ચાર પહોળો થાય છે, અને પૂછવામાં પણ તેમ જ આવ્યું હતું.

આવા અનેક પ્રશ્નો અનેક નેતાઓને અનેક વાર પૂછ્યા હતા અને જવાબ ન આપી શકવાની સ્થિતિમાં  ભલભલા નેતાઓનાં મુખકમળ ‘દિવેલ પીધાં’ જેવાં થઈ જતાં હતાં. આ તાકાત હતી સહેજ સ્મિત, શાંત ચિત્ત, શાલિનતા અને સચ્ચાઈની.

E-mail : ketanrupera@gmail.com 

Consulting Editor-Researcher-Publisher, Ahmedabad – 380 009 Gujarat, India

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2021; પૃ. 04

૧૬ કે ૧૭મી એપ્રિલ, શુક્ર/શનિનો દિવસ હશે. બપોરના સમયે વાડજથી ગાંધીઆશ્રમ તરફના રસ્તે પસાર થવાનું થયું. રસ્તામાં ‘ગુજરાત ખેત વિકાસ પરિષદ’ આવે જ આવે. નજીક પહોંચતા જ વિચાર આવ્યો કે ઇન્દુકુમાર સાથે ઘણા વખતથી વાત નથી થઈ. છેલ્લે, દિવાળી-નવા વર્ષ આસપાસ અમસ્તાં જ ખબરઅંતર પૂછવા ફોન કરેલો ને ટૂંકી વાત થયેલી. ગૌરાંગ જાનીના પુસ્તક ‘કોરોના : બિંબ-પ્રતિબિંબ-વાત લોકડાઉનની’ અંગે પણ વાત થઈ હતી. એટલે એ મોકલી આપ્યું હતું. ત્યાર પછી કોઈ ખબર નહોતા. એટલે ફોન કરું આજકાલમાં, એવા વિચાર સાથે રસ્તો કપાતો ગયો. વિચારમાં થોડો વિરામ આવ્યો, ફરી પાછું મનમાં સળવળ્યું કે એમની તબિયત તો ઘણા વખતથી સાજી-નરવી રહે છે. આપણે સૌ જાણીએ છીએ એમ ‘નયા માર્ગ’ આટોપવાનાં એમણે લખેલાં કેટલાંક કારણો પૈકી એક મહત્ત્વનું કારણ એમની તબિયત પણ ખરી. એટલે ગયા વર્ષે ધીરેધીરે અનલૉક શરૂ થવા છતાં પણ એમણે અપવાદ રૂપ સંજોગ સિવાય ઓફિસ આવવાનું રાખ્યું નહોતું, એવું છેલ્લી વાતમાં જણાવેલું ને કોરોનાને કારણે જ એમને જવાનું થયું, એ આપણા સૌ માટે વધારે આંચકો આપનારું રહ્યું છે.

દલિતો-આદિવાસીઓ અને કેટકેટલાં ય છેવાડાના લોકો માટે લડનાર કર્મશીલ અને આશ્રમશાળાના વિદ્યાર્થીઓ માટે જુગતરામ દવેનો વારસો આગળ ધપાવનાર રચનાશીલ ઇન્દુકુમાર જાનીના જાહેરજીવનની સફર કે એ સંબંધિત સંભારણાં મૂકવાનો બિલકુલ જ આશય નથી, કેમ કે એમની પેઢીના, ને એ પછી તરતની પેઢીનાં ઘણાં વડીલો-મિત્રો તેને વધુ સારી રીતે ને વધુ લંબાઈથી મૂકી શકે એમ છે. હું તો એથીયે પછીની પેઢીનો, દૂરથી એમનાં કાર્યોને સાંભળતો-જોતો-વાંચતો આવેલો. એટલે બહુ બહુ તો મુખ્ય પ્રવાહમાં નથી થતું, એવું પત્રકારત્વ-લેખન-સંપાદન કેવું હોય એ આપણાં ત્રણેય અગ્રણી વિચારપત્રો અને ‘દલિતઅધિકાર’ તથા ‘ગ્રામગર્જના’માંથી શિખતો-અવલોકતો રહેતો અને પ્રસંગોપાત ઇન્દુકુમાર સાથે એની વાતો થતાં, એમાંનાં હૃદયસ્પર્શી સંવાદો, અમીટ છાપ છોડી ગયેલી ક્ષણો ને એમાં પ્રગટેલા એમનાં હુંફાળા, સંવેદનશીલ વ્યક્તિત્વથી પ્લાવિત થયેલો, ઓસબિંદુ જેવી ઝલક મૂકી શકું. …

… હા, તો વાત ચાલતી હતી એમની સાજીનરવી તબિયતની. એને લઈને મનમાં ફરી સળવળેલા વિચારે કોણ જાણે કેમ, આંખ સામે અનેક દૃશ્યો લાવી દીધાં! ફ્લેશબૅકની જેમ એક પછી એક દૃશ્યો આવતાં ગયાં. પહેલી મુલાકાતથી શરૂ થયેલું એ દૃશ્ય છેલ્લી ટેલિફોનિક વાતે અટક્યું. એને જ લખતાં લખતાં, અત્યારે ઉમેરાતાં વિચારો ને વિગતોની પૂર્તિ સાથે અહીં ઉતારું.

૨૦૦૪-૦૫નું એ શૈક્ષણિક સત્ર. ‘ચરખા-વિકાસ સંચાર નેટવર્ક’(ગ્રામીણ પત્રકારત્વ માટે અમે સૌ વિદ્યાર્થીઓમાં સંજય દવેની ઊંડી છાપ)ની ફેલોશિપ અને ‘ગુજરાત સમાચાર’ની અમદાવાદ આવૃત્તિમાં પ્રકાશિત થતાં ગ્રામીણ સમાચારોનું નાનકડું સંશોધન ઇન્દુકુમાર જાની સાથેની પહેલી મુલાકાત માટેનું નિમિત્ત. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ અને ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી અનુક્રમે સંજ્ઞા સોની અને મિત્તલ પટેલને ફેલોશિપ મળેલી. એ પૂરી થયા પછી એમનાં અનુભવોની વહેંચણી અને ચરખા તરફથી ચુનંદા પત્રકારોને ઍવોર્ડ આપવાનો કાર્યક્રમ પણ યોજાયો હતો. એ દિવસે જાહેર કાર્યક્રમમાં ઇન્દુકુમારને પહેલી વાર મળવાનું થયું. મારા સંશોધન અંગે વાત કરી. એમના ઇન્ટરવ્યૂ માટે સમય માંગ્યો. પછીના જ દિવસે મળવાનું નક્કી થયું. ઇન્ટરવ્યૂ પૂરો થયો પછી મને પૂછ્યું, આમ તો કહ્યું જ – ઘનશ્યામ શાહ હમણાં અલગ અલગ ક્ષેત્રમાં ગરીબો માટે કામ કરતી એન.જી.ઓ. પર રિસર્ચ કરી રહ્યા છે. એમને આ બધી એન.જી.ઓ.ના વડાની મુલાકાત લઈને એન.જી.ઓ.ની પ્રોફાઇલ તૈયાર કરી આપે એવા સારા વિદ્યાર્થીઓની જરૂર છે. તમને કામ કરવું ગમે?

‘આ તો કોઈ પ્રશ્ન છે?! ગમે જ ને’ મનમાં આવું જ કંઈક. અધ્યાપક અશ્વિનભાઈ પાસે ઘનશ્યામ શાહ અંગે અછડતું, પણ એ ઉંમરે ઊંડી છાપ છોડે એવું કંઈક સાંભળેલું હતું. એટલે ના પાડવા જેવું કશું હતું નહીં. તરત હા પાડી દીધી. એમણે ઘનશ્યામભાઈનો નંબર આપ્યો. મેં પણ કદાચ એ જ કે પછીના દિવસે મારા મનમાં છપાયેલા ‘સમાજશાસ્ત્રી ઘનશ્યામ શાહ’ને થોડા ગભરાતા અને વધુ નમ્ર ભાવે ફોન કર્યો. થોડા દિવસ પછીની મુલાકાત ગોઠવાઈ. પહેલી મુલાકાતમાં કામ સમજી લીધું ને શરૂ પણ કરી દીધું. પત્રકારત્વનું રિઝલ્ટ આવતા પહેલાં જ પત્રકાર તરીકેનું ફીલ્ડ પરનું એ પહેલું વ્યાવસાયિક કામ, જેના નિમિત્ત ઇન્દુકુમાર જાની.

ઘનશ્યામ શાહ સાથે પછી લાંબુ કામ કરવાનું ન થયું (એની વાત કરું આગળ) પણ પહેલું કામ અને એ પણ એમની સાથે, એ વ્યક્તિગતપણે મારા માટે ગૌરવની વાત હતી અને છે.

ઘનશ્યામભાઈના કામમાં ઇન્ટરવ્યૂ માટેની પહેલી એન.જી.ઓ. (જે છેલ્લી પણ બની રહી) હતી તે હિંદ સ્વરાજ મંડળ – રાજકોટ. જેના વડા વાસુદેવ વોરા. ઇન્ટરવ્યૂ એટલો સરસ થયો હતો કે વાસુદેવ વોરાએ પ્રોફાઇલ તૈયાર થાય એટલે એની એક નકલ આપવા કહી રાખેલું. તે આપું એ પહેલાં આ બાજુ બીજાં ચક્રો ગતિમાન થવાં જઈ રહ્યાં હતાં. મારું કામ તો ચાલું હતું પણ એ અરસામાં ઘનશ્યામભાઈની દિલ્હી-અમદાવાદ આવનજાવને ય ચાલુ હતી. કામનો પ્રકાર એવો હતો કે એક વાર સમજી લીધું એટલે વાત પૂરી, પછી કામ પૂર્ણ થાય ત્યારે જ મળવું જરૂરી હતું. આ સહજ અંતરાલે, કંઈક દિગંતવ્યાપી જ કહી શકાય, એવો વળાંક આપ્યો. એક પત્રકાર મિત્ર થકી સમાચાર મળ્યા કે દિગંત ઓઝાને તાજા પાસ થયેલા પત્રકારની જરૂર છે. દિગંતભાઈને મળ્યો. એક પરિસંવાદમાં વિદ્યાર્થી તરીકેની મારી હાજરી એમણે નોંધેલી એટલે ઇન્ટરવ્યૂ જેવી કોઈ ઔપચારિકતાની એમને જરૂર ન લાગી : ‘આવી જાવ કાલથી’. મીડિયામાં કામ કરવાની મારી ચાનક પણ ઓછી નહોતી. આના થકી સારી તક નિર્માઈ શકે એમ લાગ્યું ને ન નિર્માય તો ય દિગંત ઓઝા જેવા પત્રકાર સાથે કામ કરવામાં શિખવા ઘણું મળે, એ વિચાર સાથે ‘જલસેવા’માં જોડાઈ ગયો.

થોડા દિવસો થયા …. ને ઇન્દુકુમાર. દિગંત ઓઝા સાથે એમને સારી મિત્રતા. એક વાર એમના ઘરે આવ્યા હશે, ને મને જોયો. આશ્વર્યભાવે પૂછ્યું, ‘તમે અહીં ક્યાંથી?!’ મેં જે હતો એ જવાબ આપ્યો. એમણે કહ્યું, ચલો કંઈ વાંધો નહિ, દિગંતભાઈ પણ મિત્ર જ છે ને કામ કરતાં યુવાનોની જરૂર બધે છે.

બસ, પછી તો એમ જ અલપઝલપ ને અમસ્તાં, ક્યારેક કોઈક કાર્યક્રમમાં, તો ક્યારેક ખેતવિકાસમાં એમને મળવાનું થતું ગયું. એવી જ એક મુલાકાત વિદ્યાપીઠમાં. ખાદી પ્રત્યેનો એમનો પ્રેમ કાબિલેદાદ. પોતે તો ખાદી પહેરતાં જ, બીજાઓને ખાદીમાં જોઈને ખૂબ ખુશ થતાં. પહેલી વાર એમણે મને ખાદીમાં જોયેલો (કેમ કે વિદ્યાપીઠમાં ખાદી ફરજિયાત). પછી ક્યારેક ખાદી વગર (કેમ કે ખાદી ફરજિયાત નહિ એવી જગ્યાએ જૉબ) જોયેલો હશે. એટલે એમને મન એમ કે હવે ખાદી છોડી દીધી. દરમિયાન વિદ્યાપીઠના ઉપાસના ખંડમાં મળી ગયા; અક્ષરસઃ … ખાસ મળવા માટે દોડી આવ્યા હોય એ રીતે મળી ગયા. મને દૂરથી જોઈને ખાસ્સી ઝડપી ચાલે મારી સામે આવી ઊભા રહી ગયા એવું લાગ્યું. એ વખતે ઢીંચણનું દર્દ કે ઓપરેશન જેવી કોઈ ઘટના હજુ એમના જીવનમાં પ્રવેશી નહોતી, જેણે પછીનાં બધાં વર્ષો એમને ખાસ્સી પીડામાં રાખ્યા હતા. એક વારની વાતચીતમાં એમણે કહ્યું હતું, આ ઢીંચણના ઓપરેશને બહુ હેરાન કરી દીધો છે. પીડા તો રહ્યા જ કરે છે કામ પર પણ બહુ અસર થાય છે. … હા, તો ખાસ્સી ઝડપી ચાલે મારી સામે આવી ઊભા રહી ગયા. છેક નજીક આવ્યા ત્યારે મારું ધ્યાન ગયું. ને ચિરપરિચિત સ્મિત સાથે કહ્યું, “શું છે, પુનશ્વઃ ખાદી?” મેં પણ વળતા સ્મિત સાથે હા પાડી. એમને મન કદાચ એમ હતું કે હવે મેં ખાદી કાયમી ધોરણે ધારણ કરી લીધી છે. જો કે વચ્ચેના ગાળામાં ખાદી ન પહેરવાં માટેનું કોઈ કારણ નહોતું, ખાદી તો ગમે જ. પણ ખાદી ય પહેરીએ ને મિલ(નું કાપડ) પણ. એ દિવસે એમના ચહેરા પરનો આંનદ જોઈને કોઈ ખુલાસો ન કર્યો કે “ઇન્દુભાઈ, મેં એમ.ફીલ. જોઇન્ટ કર્યું છે ને આજે એનો વર્ગ છે એ ભરવા આવ્યો છું!” પણ એ ‘પુનશ્વઃ’ સંવાદની મારા મન પર ઊંડી અસર થઈ. થયું …. આ લાગણી શાની હશે! અત્યારના વિચાર ઉમેરું તો થાય કે નવા નવા કામે લાગેલા ૨૨-૨૩ વરસના છોકરડાને એમના જેવી વ્યક્તિએ આમ સામેથી મળવા આવી ચઢવાનું શું કારણ? કદાચ, ગાંધીવિચાર, શિક્ષણ, ગ્રામીણ પત્રકારત્વ સાથે સંકળાયેલાં કાર્યો? હોઈ શકે … અથવા કોઈ જ કારણ ન હોય, એમ પણ હોઈ શકે. અથવા એમની પેઢીનાં, જેઓ અત્યારે જીવનના સાતમા કે આઠમા દાયકે પહોંચી ગયા છે, એવા જેમની પણ સાથે એ અરસામાં સંપર્કમાં આવવાનું થયું, એ સૌમાં નવી પેઢી માટે ભારે આશા અને વિશ્વાસ દેખાયા છે. પોતાના અનુભવે કંઈને કંઈ ભાથું આપતાં રહ્યાં છે. હા, કેટલાકનો અમલ આપણે કર્યો હોય, ન કરી શક્યા હોય એ અલગ વાત છે. તો, વાત હતી ‘આ લાગણી શાની હશે!’-ની. બહુ લાંબું વિચાર્યા વગર એ દિવસે મનોમન નિર્ણય કર્યો – ઇન્દુકુમારને મળવા જવાનું થાય ત્યારે ખાદી પહેરીને જ જવું. અણધારી મુલાકાત સિવાય એ ક્રમ જળવાઈ રહ્યો, એનો આનંદ છે.

પત્રકારત્વ અને જાહેરજીવનમાં ઉત્તમ કામ કરી ગયેલાં કે કરી રહેલાં લોકોનું કોઈ પણ સ્વરૂપે ડોક્યુમેન્ટેશન થવું જોઈએ, એની બહુ જરૂર જોતાં, અને આવાં કામને દિલથી બિરદાવતા. જિતેન્દ્ર દેસાઈ, તુષાર ભટ્ટ, ચુનીકાકા વગેરેના સ્મૃતિગ્રંથની વાત નીકળતાં એકવાર કહે કે “અમારે કરવું જોઈએ એ કામ તમે કરી રહ્યા છો.” આ સાંભળી સ્વાભાવિક જ આપણને બહુ ક્ષોભ-સંકોચ થાય. એવે વખતે મૌન રહેવું એ અપરાધ કહેવાય. મેં તરત જ જવાબ આપ્યો કે “આદર્શ તો વિનોબાની જે બહુ જાણીતી ફરિયાદ છે એ દૂર કરવાની છે જ, પણ જ્યાં સુધી એમ નથી થતું ત્યાં સુધી તમારા જેવા કર્મશીલોએ ખુશીથી એમના કામના દસ્તાવેજીકરણનું કામ અમારા જેવા પર છોડી દેવું જોઈએ.”

એકવારની મુલાકાતમાં બન્યું એવું કે આદિવાસી મુદ્દે મેં કંઈક પૂછ્યું. એમણે જવાબ તો આપ્યો જ એ અંગે, પણ મારો રસ જોઈને લટકામાં એમનું પુસ્તક ‘સાબાર ઉપર માનુષ સત્ય’ પણ આપ્યું. એમ કહીને કે ‘મારી પાસે હવે એક-બે નકલ જ છે એટલે વાંચીને પછી પાછું આપજો.’ વંચાઈ જાય પછી પુસ્તક પાછું આપવામાં આપણને વાંધો ય શું હોય! પુસ્તક વંચાઈ ગયું, પણ આવતાં-જતાં આપી દઈશ એ વિચારે દિવસો લંબાતા ગયાં. એ પછી તરત આવ્યા ચોમાસાના દિવસો. પુસ્તક બેગમાં જ હતું. પલળી ગયું. રૂમ પર જઈને જે કાંઈ ઉપાય અજમાવી શકાય એ અજમાવીને સારું કરવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ આખરે તો એ ‘નિષ્ફળ પ્રયત્નો’ જ બની રહ્યા. હવે મુશ્કેલી ઓર વધી. મોડા પડવા કરતાં કયા મોઢે પુસ્તક પાછું આપવા જવું-ની ચિંતા પેઠી. ‘મારી પાસે હવે એક-બે નકલ જ છે એટલે વાંચીને પછી પાછું આપજો.’ એ શબ્દો મનમાં અથડાયા કરતા. અને માનશો? એટલા કારણથી જ બીજા કેટલાક મહિનાઓ સુધી એમને મળવાની હિંમત ન કરી શક્યો. ‘અભિયાન’ના રીપોર્ટર તરીકે ક્યારેક કોઈ કામથી ફોન કરવાની જરૂર પડે તો બીજે ક્યાંક ફોન કરીને કામ ચલાવી લેતો …. એવામાં એક ઘટના બની. ‘પારાવાર પીડામાંથી પસાર થયા પછી મનુષ્યચેતનાનો સાક્ષાત્કાર કરાવનારી પાટણની યુવતી’નો ઇન્ટરવ્યૂ થયો. વગદારોનું દબાણ, ગામવાળાનાં વેણ, ધાકધમકી, હાંસી, વગોવણી ને કંઈ કેટલીયે જાતની પજવણી ને એક સમયે આપઘાત કરવાનો વિચારે ય કરી ચુકેલી પાટણની એ યુવતીએ આ બધાં વચ્ચે સંઘર્ષ કરીને પાટણ જિલ્લામાં પી.ટી.સી.માં ટોપ ટેનમાં નંબર મેળવ્યો. મીનાક્ષીબહેન (નર્મદ-મેઘાણી લાયબ્રેરી અને સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલન)ની ભલામણને કારણે એ યુવતી અને પરિવાર મુલાકાત આપવા રાજી થયાં હતાં. ‘… હવે એ પાટણની પીડિતા નહિ, પાટણનું ગૌરવ’ શીર્ષક હેઠળ ‘અભિયાન’માં કવરસ્ટોરી પ્રકાશિત થઈ. ‘પાટણકાંડ પછીનો ક્ષમાકાંડ, સિદ્ધિકાંડ, મનોહરકાંડ’ (શીર્ષક સૌજન્ય : પ્રણવ અધ્યારુ, તત્કાલીન સંપાદક) એમાં બયાન થતો હતો. ઇન્દુકુમારે આ સ્ટોરી ‘નયા માર્ગ’માં રીપ્રિન્ટ કરી. સ્વાભાવિક જ આપણને ખુશી થાય. એ આનંદ અને આભાર પ્રગટ કરવાના કારણ સાથે હિંમત ઝુટાવીને એમને મળવા ગયો. ને વાતવાતમાં એ પલળી ગયેલાં ‘સાબાર ઉપર માનુષ સત્ય’ની કથા કહી. ઘણી દિલગીરીના ભાવ સાથે મેં જે વાત કરી હતી તેનો પ્રતિસાદ આવો દિલદાર હશે એવી તો કલ્પના પણ ક્યાંથી હોય! ‘કંઈ વાંધો નહિ, પુસ્તક તમને કામે લાગ્યું ને, એનો આનંદ. બસ, સરસ કામ કરતા રહો.’ મનમાં થયું, જે વાતને લઈને મહિનાઓ સુધી મન ભારે રાખ્યું હતું ને મુલાકાત ટાળ્યા કરતો હતો એ વાત આટલામાં ને આ રીતે પતી ગઈ! એમણે તો વળી પાછું ઉમેર્યું કે ‘મારે ‘નવું વાંચન’ માટે એટલાં બધાં પુસ્તકો આવે છે કે બધાં વાંચી ય નથી શકાતાં. ‘નયા માર્ગ’માં જાહેરાત કરવી પડશે કે હમણાં લેખકો-પ્રકાશકોએ પુસ્તકો મોકલવાં નહીં, પહેલેથી આવેલાં પુસ્તકોના પરિચય આપવાનાં પણ હજુ પૂરાં થયાં નથી.

પોતાના ખૂબ આવકાર પામેલા પુસ્તક(‘જનસત્તા’માં ખૂબ વખણાયેલી એમની કોલમનો સંચય જ ને)ની બાકી બચેલી બે-એક નકલોમાંથી પણ છેલ્લી ગઈ એ જાણ્યા પછી, એ વાતને આટલી સહજતાથી લેવી એ એટલું સહેલું નથી હોતું. આવા હાદસાની અસર ભલે ત્વરિત ચહેરા પર વર્તાઈ ન હોય કે વર્તાવા ન દીધી હોય, પણ તેનું ક્ષણ પૂરતું દુઃખે ય ઓછું નથી હોતું. લેખક કે સંપાદક તરીકેનાં પોતાનાં પુસ્તકોની પાંચ નકલો પહેલેથી સાચવીને અલગ મૂકી દેવાનું આપણે આવી ઘટનાઓ જાણ્યા પછી જ શીખ્યા હોઈએ છીએ. બહુ બધા સાહિત્યકારો ને વૈજ્ઞાનિકોનાં અમૂલ્ય સર્જનો ને સંશોધનો આગમાં ખાખ થઈ જવાનાં, પૂરમાં તણાઈ જવાનાં કે ઉધઈ ખાઈ જવાની ઘટનાઓ આપણે જાણી-સાંભળી હોય છે. મોટા માણસ જ આવી ઘટનાઓને હળવાશથી લઈ શકે છે. એ હળવાશ ઇન્દુભાઈમાં ભારોભાર વર્તાયેલી જોઈ હતી.

એક પ્રસંગ તો ક્યારે ય ભૂલાય નહીં એવો છે. ઉંઝા જોડણી અંગેના એમના વિચારોથી આપણે પૂરતા વાકેફ છીએ. પત્રકારત્વના પારંગતના અભ્યાસના ભાગરૂપે ૨૦૦૫માં જ્યારે ‘અભિદૃષ્ટિ’ (ત્યારે ‘દૃષ્ટિ’, સંપાદક : રોહિત શુક્લ, સહ સંપાદક : અશ્વિન ચૌહાણ) પર લઘુશોધ નિબંધ (ડેઝર્ટેશન) તૈયાર કરવાનું કામ હાથ પર લીધેલું. અગાઉનાં વર્ષોનાં વિદ્યાર્થીઓના આ સંબંધિત લઘુશોધનિબંધો વાંચી-જોઈ જવાની ભલામણ અશ્વિનભાઈએ કરેલી. ‘દૃષ્ટિ’ શૈક્ષણિક વિચારપત્ર કહેવાય એ સંદર્ભમાં અન્ય વિચારપત્રો અંગેના લઘુશોધ નિબંધો પર પણ નજર ફેરવી લેવી જોઈએ. આ રીતે આગળ વધતાં ત્રણ-ચાર વર્ષ સિનિયર વિદ્યાર્થી (અને પછી તો મિત્ર પણ) દિવ્યેશ વ્યાસનો ‘ભૂમિપુત્ર’ અંગેનો લઘુશોધનિબંધ વાંચવાનો થયો. એમાં દિવ્યેશને આપેલી મુલાકાતના એક પ્રશ્નમાં ઇન્દુકુમારે આવનારાં પાંચ-દસ વર્ષોમાં ઉંઝા જોડણી વ્યાપક પ્રમાણમાં સ્વીકૃતિ પામશે, આવનારા દિવસો ઉંઝા જોડણીના છે, એ મતલબનો જવાબ આપ્યો હતો. એમાં એમનો આત્મવિશ્વાસ પૂર્ણપણે વર્તાતો હતો. એ અરસામાં, છેલ્લાં થોડાં વર્ષોથી ચાલી આવેલી ઉંઝા જોડણીની હવા અને જામી રહેલા માહોલ વચ્ચે ઘણાને ઇન્દુકુમારનું નિવેદન ધ્યાનમાં લેવા જેવું લાગ્યું હશે. જો કે પછીનાં વર્ષોમાં એવું કશું બન્યાનું આપણા ધ્યાનમાં નથી. પણ ઉંઝા જોડણીના આવા દૃઢ સમર્થક ને છેલ્લે ગણ્યાગાંઠ્યા રહી ગયેલા અગ્રણીઓમાંના એક ઇન્દુકુમાર જાની અંગત રીતે અથવા કહો કે સામેના પક્ષના દૃષ્ટિકોણને સમજવા અને સંતોષવાની રીતે ઘણા ઉદાર હતા.

વર્ષ ૨૦૧૭માં જ્યારે ‘नवजीवनનો અક્ષરદેહ’નો ‘૧૦૧ પુસ્તક-પરિચય વિશેષાંક’ તૈયાર કરી રહ્યો હતો (સહ સંપાદન : કિરણ કાપુરે) ત્યારે ઈન્દુભાઈને ‘મહાત્મા ગાંધી, કૉંગ્રેસ અને હિંદુસ્તાનના ભાગલા’ પુસ્તક (લેખક – દેવચંદ્ર ઝા, અનુવાદક – અશોક ભ. ભટ્ટ, પ્રકાશક : નવજીવન) પરિચય લખવા માટે આપેલું. પુસ્તક-પરિચય લખાઈને આવ્યો – વિદ્યાપીઠના ‘સાર્થ ગુજરાતી જોડણી કોશ’ની જોડણી પ્રમાણે! સાથે બીડેલા પત્રમાં અંગત લાગણી વ્યક્ત કરવાની સાથોસાથ આ માટેનું કારણ પણ લખ્યું હતું – આ વિશેષાંક નવજીવનનું પ્રકાશન છે ને તે વિદ્યાપીઠના સાર્થને અનુસરે છે તો તમને તકલીફ ન પડે એ માટે સાર્થ પ્રમાણે મોકલી આપું છું. પત્ર વાંચીને હું સુન્ન રહી ગયેલો. કેમ કે સાર્થ પ્રમાણે લખવા સૂચન-વિનંતી તો દૂરની વાત ઇન્દુભાઈ પાસેથી ઉંઝા પ્રમાણે જ પરિચય લખાઈને આવશે ને સાર્થ પ્રમાણે હું સુધારી લઈશ, એવી પૂરી તૈયારી સાથે જ હું આગળ વધી રહ્યો હતો. આ પત્ર પછી તેનો પ્રતિભાવ વળતો પત્ર નહિ, રૂબરૂ મુલાકાત જ રહી – તૈયાર અંક હાથોહાથ આપવા સાથેની.

ઇન્દુકુમારે ‘નયા માર્ગ’નો છેલ્લો અંક પ્રગટ થવાની તારીખ જાહેર કરી ત્યારે કોઈ પણ મિત્ર કે હિતેચ્છુએ તેમને આ મુદ્દે ફેરવિચારણા કે ચર્ચા કરવાનું ન કહેવું એમ પણ સ્પષ્ટ લખેલું. એમની એ લાગણીને માન આપતાં એ મુદ્દે ચર્ચા કરવાનો કોઈ મતલબ જ નહોતો, પણ મનોમન કંઈક વચલો રસ્તો કાઢતા એમને એવું પૂછેલું કે છેલ્લો અંક તમારે કોઈક વિશેષાંક કરવો હોય તો કહેજો, સંપાદનમાં સાથ આપવો મને ગમશે. એ વાતનો સ્મિતથી વધુ જવાબ એમણે વાળ્યો હોય એવું સ્મરણમાં નથી. પણ કોઈ એક અંકને વિશેષાંક બનાવવાને બદલે દરેક અંકને વિશેષાંક બનાવવાનો પ્રયત્ન કરેલો – આગળના અંકોમાંથી એમને ગમેલા કે વાચકોએ ખૂબ આવકારેલા લેખોનું છેલ્લા ઘણાં ખરા અંકોમાં પુનર્મુદ્રણ કરીને.

ગુજરાતી અખબારોથી લઈને ન્યૂઝ ચૅનલ્સ, વેબ પોર્ટલ્સ વગેરેમાં ઘણાં પત્રકારમિત્રો છેવાડાના માણસ માટેની જે નિસબત સાથે કામ કરી રહ્યાં છે તેમાં ‘નયામાર્ગ’ (સાથે અન્ય વિચારપત્રો) અને ઇન્દુકમારનો પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ ફાળો નોંધનીય હશે, એમાં બેમત નથી. જુગતરામ દવે, રવિશંકર મહારાજ અને બબલભાઈની વાતો એમ જ હોઠે રમ્યા કરતી એવા ઇન્દુભાઈની કર્મશીલ તરીકેની ‘લિગસી’ની સાથોસાથ હુંફાળા અને ઉદારતાપૂર્ણ વ્યક્તિત્વની દેણગી પણ ઓછી નથી.

Email : ketanrupera@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 મે 2021; પૃ. 05-07

’ડાહ્યાભાઈને તો જ્ઞાનનું કોઈ પણ ક્ષેત્ર ચરવા-વિચરવાપાત્ર લાગે છે. જે ગમ્યું હોય અથવા જે માહિતી આપનારું હોય તેનું કતરણ ડાહ્યાભાઈ પાસેથી મળી આવે. કતરણ હાથમાં આવે ત્યાં સુધીનો સમય પણ ડાહ્યાભાઈ એળે જવા ન દે. એમની ટીકાટિપ્પણી ઘટનાના ચાલુ વિવરણની જેમ ચાલ્યા કરે. એમના લોહીમાં પડેલું મિસ્ત્રીપણું ઝીણું ઝીણું નકશીકામ કરતું જાય, ડાહ્યાભાઈ ઉત્સાહથી વાત કરતા જાય અને ખડખડાટ હાસ્યથી ઓરડાનું પેટ ભરતા જાય. સાહિત્ય, ઇતિહાસ, રાજકારણ બધાંમાં એમની ચાંચ ડૂબે. કોઈક વાર તો તમે કલ્પ્યો ન હોય એવો મુદ્દો ખોળી લાવે અને ચર્ચામાં રંગત જમાવતા જાય.’

પ્રાધ્યાપક જયન્ત મ. પંડ્યાએ દીધા ‘જ્ઞાનિપપાસુ ડાહ્યાભાઈ મિસ્ત્રી’ નામક ચરિત્રચિત્રણમાં આવી નોંધ છે. ‘સ્મરણો દરિયાપારના’ નામક લેખકના પુસ્તકમાં આ નોંધ સંગ્રહિત છે. આવા આ ડાહ્યાભાઈ નાનુભાઈ મિસ્ત્રી જોડે ચાર દાયકાઓ ઉપરાંતનો દીર્ઘ પણ નિજી સંબંધ રહ્યો છે. મારી જિંદગીના ઉપવનમાં એ ખુદ એક એવું વૃક્ષ કે જેના છાંયડે બેસીને હાશકારો મળ્યો હોય, થાક ઉતાર્યો હોય, ગોઠડી માંડી હોય અને વળતાં તરબતર થઈ તાજાતર થઈ જવાય.

‘ઓપિનિયન’માં આરંભથી ડાહ્યાભાઈનું લખાણ પ્રગટ થતું રહ્યું. એમનું વાંચન અગાધ. તેનો વ્યાપ વિશાળ. મૂળે શિક્ષકનો જીવ તેથી તંતોતંત વિચારે, જીવે અને લેખનમાં ઉતારે પણ. આવા આ મસ્ત મિત્રના લેખોનું સંપાદનકામ કેતન રુપેરાએ સુપેરે પાર પાડ્યું છે. એક નિવડેલા પત્રકાર અને પ્રકાશનમાં નવા ચાસ પાડનાર  કેતનભાઈ વાટે આપણને આ જ્ઞાનમાળીનું ઉપવન સમું પુસ્તક સાંપડે છે. તેનું સ્વાગત કરીએ. તેને વસાવીએ અને તેને માણીએ.   

— દેશાવર તંત્રી

••••••••

લેખકને તેમના પુસ્તક અંગે સંપાદકનો પત્ર

સુખને ઓવારે અને

ટેમ નદીને કાંઠે વસતા ડાહ્યાભાઈ,

સાબરમતીના તટેથી કેતનના પ્રણામ.

ગુજરાતી ડાયસ્પોરાના વિચારપત્ર ‘ઓપિનિયન’ અને તેના તંત્રી વિપુલ કલ્યાણીનો પહેલવહેલો પરિચય ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં પત્રકારત્વના અભ્યાસકાળ (૨૦૦૩-૨૦૦૫) દરમિયાન થયો હતો. મારા ક્લાસની એક વિદ્યાર્થિની, નામે આશા વિહોલે ‘ઓપિનિયન’ પર અભ્યાસપૂર્ણ ડેઝર્ટેશન (માર્ગદર્શક : પ્રા. અશ્વિન ચૌહાણ) રજૂ કરીને ઘણી પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરેલી. બસ, એ અરસામાં જ ‘ડાયસ્પોરા’ શબ્દ, એના અર્થ, એ સાહિત્યની જાણ થઈ હતી.

મો.ક. ગાંધીના ‘ઇન્ડિયન ઓપીનિયન’માંથી ન માત્ર ‘ઓપિનિયન શબ્દ ઉછીનો લઈને’ પણ સાથે ‘આ દેશે [શું બ્રિટન કે શું ભારત, બધે ય] વિચારપત્રની સતત ખોટ રહી છે એ ખોટ પૂરવા’ ઓપિનિયને પગરણ માંડ્યાં તે સાલ ૧૯૯૫. વરસો વીતતાં ગયાં. ‘ઓપિનિયન’ મુદ્રિતમાંથી ડિજિટલ, ને ડિજિટલમાંથી ઑનલાઇન થયું. પ્રસંગોપાત ‘ઓપિનિયન’ના લેખો વાંચવાના થતા ગયા. ‘નિરીક્ષક’ના સંપાદનની જવાબદારી (૨૦૧૪-૨૦૨૦) દરમિયાન થોડા વિશેષ પ્રમાણમાં વાંચવાના થયા, પણ એ તો એટલાં વર્ષો પૂરતાં. ‘ઓપિનિયન’ની શરૂઆત, તેનો ઉદ્દેશ, તેના પ્રારંભિક લેખો, કોઈ વિશેષ મુદ્દાને સ્પર્શીને એકથી વધુ લેખકોના લેખો, કિશોરલાલ મશરૂવાળાના ‘હરિજનબંધુ’માંથી ઊંચકેલાં અવતરણ સાથેનું ‘એતાનશ્રી’ (વાચકોના પત્રો) … વગેરેમાંથી તો આપના લેખોની ચયનપ્રક્રિયા દરમિયાન જ પસાર થવાનું થયું. ૧૯૯૬માં ઈશ્વર પેટલીકરને ટાંકીને લખેલા ‘ન મળ્યો કોઈ ગુજરાતીને’ લેખથી ‘ઓપિનિયન’માં આપની લેખનયાત્રા શરૂ થઈ તે છેક ૨૦૧૭ સુધી અવિરત … એટલે કહો કે આપના લેખોએ જ ‘ઓપિનિયન’ની વધુ નજીક આવવાનું નિમિત્ત પૂરું પાડ્યું. ને તમે માનશો? આ લેખો વાંચીને મારે-આપના શબ્દોમાં કહું તો – ‘નર્મદ જેવો જોસ્સો’ ધરાવતા ‘ઓપિનિયન’તંત્રી અને આ પુસ્તકના પરામર્શક સાથે સહજપણે જ શૅર કરવાનું થયું કે ‘ઓપિનિયન’નાં આટલાં વર્ષોમાં અગ્રહરોળનાં ને નિયમિત લખતા પાંચ લેખકોનાં નામ આપવાનાં થાય તો એમાં ડાહ્યાભાઈનું નામ અવશ્ય આવે એટલું એમનું વિષયવૈવિધ્ય છે, એટલો જ એમનો અભ્યાસ દેખાય છે, ને એટલી જ એમની અભિવ્યક્તિની સરળતા ને સહજતા પણ છે. ફેસબુક-ટિ્‌વટર પેઢીની સ્ટાઇલમાં કહું તો OMG …. શું રૅન્જ છે આ માણસની!” અને એટલે જ પુસ્તકમાં આપના લેખોના આ સૌથી મોટા જમા પાસાને વિશેષ રીતે ઉપસાવવામાં આવ્યું છે. 

વિષય-વૈવિધ્ય પછી આલેખન ને અભિવ્યક્તિની વાત કરતાં, આપનું વ્યક્તિચિત્ર આપનાર જયન્ત પંડ્યા સહજપણે જ યાદ આવે : “સ્વતંત્ર રીતે વિચારવાની એમને ફાવટ છે. એ ધારે તો દૂધમાંથી ય પોરાં કાઢી આપી શકે પરંતુ એને અવગુણ બનાવવાની હદ સુધી ન લઈ જવાનો વિવેક એમણે કેળવ્યો છે.” આ લાગણી આપના લેખો વાંચતાં મને પણ વારંવાર થઈ છે. પૂર્વ આફ્રિકાના દેશોમાં હિંદીઓના પ્રદાનની અવગણના કે આરબ દેશોમાં ભારતીય મજૂરોના સંઘર્ષની વાત હોય, ગુજરાતી સમાજની મર્યાદા ને ગુજરાતી ડાયસ્પોરિક સર્જકોની વાત હોય કે પછી ભારતપ્રવાસની ડાયરી ‘વાપીથી તાપી’ (પૃ. ૩૧થી ૫૦ અને ૬૮થી ૭૪). … પોસ્ટવિભાગનો દાખલો આપીને તો આપે આ વાતને બખૂબી મૂકી આપી છે.

કેન્યા, યુગાન્ડા, ટાન્ગાનિકા ને ઝાંઝીબારમાં હિંદી વસાહતનાં વિવિધ ક્ષેત્રમાં સાહસ-સંઘર્ષ-સિદ્ધિની વાત માંડીને તો જાણે આ વસાહતનો અનૌપચારિક ઇતિહાસ આપી દીધો છે! ૧૮૬૦માં નાતાલ બંદરે પહેલી આગબોટ લાંગરી ત્યાંથી લઈને ૧૯૭૨ સુધી – ખાસ્સા ૧૧૨ વર્ષ-ના ઇતિહાસલેખનમાં અલીદીના વિસરામ, અલીભાઈ મુલ્લા જીવણજી, પ્રાણલાલ શેઠ, મણિલાલ દેસાઈથી લઈને રજત નિયોગી સુધીનાનાં પત્રકારત્વ – જાહેરજીવનનાં કાર્યો માટે આપના હૃદયમાં માનની સાથે અંગત લાગણી પણ જોડાયેલી છે, એ ‘બિટિ્‌વન ધ લાઇન્સ’ વાંચી શકાય છે, આપે એને પ્રત્યક્ષપણે વર્તાવા દીધી નથી. એ આપની કલમની સંયમશીલતા છે.

હા, એક જગ્યાએ અંગત ઝુકાવ સ્પષ્ટ વર્તાય છે. પણ એ અંગેનો મારો ઉલ્લેખ આપના હૃદયને ઠેસ નહિ પહોંચાડે. બલકે આપને ગૌરવ મહેસૂસ કરાવશે. એ ૧૯૯૭ના બ્રિટનના મજૂર પક્ષ અને તેના નેતા ટોની બ્લેયર માટેનો સૉફ્ટ કૉર્નર. ખરું ને?

લેખકશ્રી, જ્યારે આપ લેબર પાર્ટી ને ટૉની બ્લેયર – ગોર્ડન બ્રાઉનની જોડી, તેમની દીર્ઘદૃષ્ટિ, બુદ્ધિમત્તા, છટાદાર વક્તૃત્વ વગેરેની વાત માંડો છો ત્યારે આપના વ્યક્તિત્વમાં રહેલું Briticism (the aggregate of such qualities regarded as characteristic of a British person, www.collinsdictionary.com) અભિવ્યક્તિ રૂપે એવું ઝળકી ઊઠે છે કે તરત ઉમાશંકરની પેલી પંક્તિ યાદ આવે …. ‘એ તે કેવો ગુજરાતી, જે હો કેવળ ગુજરાતી’. કેવળ ગુજરાતી નહિ રહીને અને કેન્યા કે બ્રિટન, જ્યાં પણ રહ્યા ત્યાં ગુજરાતીપણું જાળવતાની સાથે ત્યાંની સંસ્કૃતિમાં ભળી જનાર નાગરિક તરીકે આપ ઊભરી આવો છો. ‘સહસ્રાબ્દીના આરે નૂતન બ્રિટનનાં સોણલાં’ આપે પણ ઓછાં નથી જોયાં ને ‘એકવીસમી સદીના ઉંબરે નૂતન બ્રિટનની ઝંખના’ આપે પણ ઓછી નથી કરી. અને એની પાછળનું કારણ પણ સમજાય છે. બહુ લાગણીસભર છે. ચાલો, તમારા જ શબ્દોમાં … “રૂઢિચુસ્ત પક્ષ એટલે કે કન્ઝર્વેટિવ પાર્ટી અને મજૂર પક્ષ એટલે કે લેબર પાર્ટી બાળપણમાં સાંભળેલાં નામો. એટલીના મજૂર પક્ષ અને ચર્ચિલના રૂઢિચુસ્ત પક્ષ વિશે એક ધૂળિયા ગામમાં ૧૯૪૭માં ૧૦ વર્ષના છોકરાને રાજકારણનું શિક્ષણ એક પિતા આપી રહ્યા છે. પિતા વાચનનો ગજબનો રસ ધરાવે છે. અખબારોના તો એ અઠંગ વાચક છે. બાળપણમાં મળેલું આ શિક્ષણ પુત્રના મનમાં ઘર કરી બેઠું છે અને પછી તો યુવાકાળમાં મોમ્બાસા(કેન્યા)માં દૂર રહીને પણ આ પક્ષોની અને તેમના નેતાઓની કારકિર્દી-કામગીરીમાં એટલો જ રસ રહ્યો છે. પિતાની વિચારધારાને અનુમોદન મળતું રહ્યું. એ વિચારધારા દૃઢ બનતી ગઈ. રાજકારણમાં આટલો રસ લેનાર પુત્ર આજે ૧૯૯૭ની ચૂંટણીના ઢંઢેરાઓ બહાર પાડ્યાના ત્રણચાર દિવસો પછી ગ્રેટ બાર(બર્મિંગમ)ના ટેકરાળી પરામાં ૨,૦૦૦ ઘરોમાં મજૂર પક્ષના કાર્યકર્તાઓ સાથે સમાચારપત્રકો પહોંચાડવામાં ઘૂમતો થઈ ગયો છે.” (પૃ. ૫૨)

હા, ઉંમરના છઠ્ઠા દાયકે પહોંચી ગયેલા ને છોકરો મટી ખરા અર્થમાં વૃદ્ધિ પામ્યા છે એવા વૃદ્ધ બનવા તરફ પ્રયાણ કરી રહેલા એ પુત્રને ટોરી પક્ષનો સંપૂર્ણ રકાસ થાય એવું સ્વપ્ન જોવામાં બેશક આનંદ આવે છે, પણ એનું મૂળભૂત વલણ લોકશાહીનું છે. સુશાસન અને વિકાસનું છે. એટલે કહે છે, “વાચકને તટસ્થભાવે એક જ સૂચન : ગમે તે પક્ષ માટે તમારો પક્ષપાત હોય તો ય, એ માટે આ સમય છે. તમારી સૂઝબુજથી સક્રિય બનજો ને મતદાન કરજો.” (પૃ. ૫૩)

આ તો થઈ એક પુત્રની વાત. પણ આ જ પુત્ર ભવિષ્યમાં પિતા બને ત્યારે પોતે પણ સંતાનોનું ઘડતર કેવું કર્યું છે, જોઈએ …. પોતાના સંતાનમાં ‘કંઈક કલ્યાણકાર્ય, માનવસેવા કરવાની ધગશ અને ઇચ્છા’ રહ્યા કરતી હોય એ કોઈ પણ પિતાને ગમે, પણ એ માટેનું સ્થળ યુદ્ધભૂમિ હોય તો? પિતાની અને બે ભાઈઓની વીનવણી અને સમજાવટ પછી પણ દીકરી યુદ્ધભૂમિ પર જવા અડગ રહે ત્યારે?! ‘યુદ્ધગ્રસ્ત બોસ્નિયા, દીકરીની દૃષ્ટિ અને પિતાનું હૃદય’(પૃ. ૧૪૪-૧પ૦)માં આ ‘સંવેદનો, સ્પંદનો અને આંતરવ્યથા’ દિલ દહેલાવી નાંખે એ હદે વ્યક્ત થયાં છે. દીકરી દીપિકા બોસ્નિયા માટે વ્યવસાયી ભરતી કરતી કોઈ ઍજન્સીમાં કામ કરતાં કરતાં પોતાની જ એ યુદ્ધભૂમિમાં જવા માટે ભરતી કરી નાંખે છે. ત્યાં પહોંચી કામમાં ગજબનો ઉત્સાહ દાખવે છે, ‘અમેરિકી લશ્કરી તંત્ર પુષ્કળ સુવિધાઓ અને સહુલિયતો આપે છે. સુરક્ષામાં ક્યાં ય કચાશ નથી.’ ને છતાં જે ‘મનોવિગ્રહ અને અશાંતિ’માંથી દીકરી પસાર થાય છે ને પિતાને લખે છે કે ‘આવા યુદ્ધગ્રસ્ત જગતમાં બાળકની મા બનવાની ઇચ્છા થતી નથી’. … દીકરીના જ શબ્દોમાં, “Last week I drove through the zone of separation at Brocko, one of the worst hit towns in Bosnia. I was stunned at the sheer devastation and could not help but cry. … I saw children playing in the fields, innocent and happy not realising that they could be playing on the minefield. My heart just wanted together them up and take them away. This was the first time in my life that I considered not having children, certainly not in a world still at war with itself.” આ વાંચીને બાપના હૃદયે શું વીતી હશે!

આ જ દીકરી આગળ જતાં દુબઈમાં પતિ સાથે એક ચર્ચ સંસ્થામાં જોડાય છે. શિક્ષણ સંબંધિત કામમાં વ્યાવસાયિક સેવા આપે છે. પછી તો આપ પણ વૅકેશન ગાળવા દુબઈ જાવ છો. ૭૫ વર્ષે પણ કોઈ વ્યક્તિ નવા દેશને જોવા-જાણવા-સમજવા આટલી હદે જિજ્ઞાસુ હોય એનો દાખલો આપની ‘દુબઈ ડાયરી’(પૃ. ૨૭૨-૨૯૪)માંથી મળી રહે છે. પ્રવાસ દરમિયાન આપે જોયેલા આરબ દેશોના વિકાસ અને નવજાગૃતિની વાતોને સાંપ્રત તથ્યો અને આંકડાને આધારે માત્ર ન મૂકતાં છેક એનાં મૂળિયાં સુધી પહોંચી સુમેરિયન સંસ્કૃતિની વાત પણ લઈ આવો છો. હું તો એમાં જ ન્યાલ થઈ ગયો, વાચકો પણ થશે જ.

ઉત્તર આફ્રિકાના દેશો હોય કે દક્ષિણ એશિયાના દેશો, તેમની સાથેના ભારતના સંબંધોની વાત કરતી વખતે દેશના પહેલા વડા પ્રધાન નેહરુને આપે અવારનવાર યાદ કર્યાં છે ને અવતરણો ટાંક્યાં છે – ન માત્ર નેહરુનાં, જગતભરના વિદ્વાન લેખકો-સાહિત્યકારો-રાજનેતાઓનાં – તે આપના વાચનવિશ્વની વિશાળતા દર્શાવી જાય છે. આ અંગ્રેજી અવતરણોની માત્રા એટલી મોટી છે કે અડધાં ઉપરાંતનાં પાનાં વિશ્વભરનાં ખેરખાંનાં જ્ઞાન અને અનુભવવાણીથી દીપી રહ્યાં છે. એટલે સ્વાભાવિક જ મને લાગ્યું કે આ અવતરણોનો ગુજરાતી અનુવાદ કરીને મૂકું? એક તબક્કાનો અનુવાદ કર્યો ય ખરો. પણ જેવા આ અનુવાદોને તેનાં મૂળ અંગ્રેજી અવતરણોની સાથે મૂકીએ કે ઠેરઠેર આ મતલબનું વાંચવા મળે ‘એનાં મૂળ અંગ્રેજીમાં જ આ માણીએ’. બસ, પછી તો શું; બંદાએ ‘હથિયાર’ હેઠાં મૂકી દીધાં. જ્યાં મૂળમાં ગુજરાતી અનુવાદ આપ્યો છે ત્યાંથી કાઢવો નહીં ને જ્યાં નથી ત્યાં ધરાર આપીને મૂળ અંગ્રેજીમાં વાચકો એ માણે એવી આપની મંછાને હાનિ પહોંચાડવી નહિ. કેમ કે આખરે, એ આપની અભિવ્યક્તિની તરાહનો જ એક ભાગ બની રહે છે. પરામર્શક પણ આ જ મતના હતા, અથવા કહો કે આ બધી બાબતો સાબૂત હોવા છતાં એ નિર્ણયની પહેલ તો એમના થકી જ થઈ. અમારા આ નિર્ણયથી ગુજરાતીની જેમ જ ‘અંગ્રેજી ભાષા-સાહિત્ય-પત્રકારત્વ’ની પણ એક આખી કૅટેગરી જન્મી – એ આડલાભ.

વારુ, સિંગાપોરનો આપનો પ્રવાસ તો કોઈ પણ ગુજરાતીને, નાગરિક સમાજ કોને કહેવાય એ જાણવાની ભૂખ હોય તો એ સંતોષવાનું ભાથું પૂરું પાડે એવો બની રહ્યો છે. હિમાલયના પ્રવાસનો અંગ્રેજી અનુવાદ The Himalaya : A Cultural Pilgrimage (અનુવાદક – અશોક મેઘાણી, પ્રકાશક : કેન્દ્રિય સાહિત્ય અકાદમી, દિલ્હી, ૨૦૧૪) પ્રકાશિત થયા ટાંકણે એને આવકારતા દીપક મહેતાના વાયા ‘ગુજરાતમિત્ર’ ઓપિનિયન ઓનલાઇનમાં ઉદ્ધૃત થયેલા લેખમાં તેઓ કહે છે, “કાકાસાહેબે પુસ્તકના નામમાં ભલે ‘પ્રવાસ’ શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો. હકીકતમાં એ ‘પ્રવાસ’ કરતાં વધુ તો ‘યાત્રા’ હતી. અનુવાદકે પુસ્તકના નામમાં ઉચિત રીતે જ ‘પિલ્ગ્રિમેજ’ શબ્દ પ્રયોજ્યો છે. પણ આ યાત્રા કેવળ ધાર્મિક ઉદ્દેશથી નથી થઈ. તેની પાછળ ભારતની સંસ્કૃતિને જાણવાની નેમ પણ હતી.” આરબ દેશો અને સિંગાપોરના આપના પ્રવાસ પણ જાણે એ દેશોની સંસ્કૃતિને જાણવા માટેની નેમ હોય એમ બની ઊભરી આવે છે.

પુસ્તક અંગે લખવા જેવું બીજું ય ઘણું છે, ‘વ્યક્તિ વિશે – પુસ્તક વિશે’નો વિભાગ તો એક અલગ જ પ્રકરણ માગી લે, પણ પહેલી મુલાકાત કે પહેલા પત્રમાં બહુ ન બોલાય-લખાય, એવું વડીલો પાસેથી જ શીખવા મળ્યું છે, એટલે આટલેથી અટકું … ને પત્રના પ્રારંભે તો સ્વાભાવિક જ, પણ હવે ચહીને જયન્ત પંડ્યાને સંભારું. આપની સાથેના એક સંવાદને યાદ કરતાં એમણે લખ્યું છે : “‘જીવન ફરીથી જીવવા મળે તો તમે શું કરો?’ એવા પ્રશ્નના જવાબમાં એમણે મને (એટલે કે આપે એમને) કહેલું. ‘ફરી જીવવાનો વારો આવે તો વિદ્યાના પરિવેશમાં જીવવાનું પસંદ કરું.’” આપનું આ પુસ્તક વાચકોને પણ વિદ્યાના પરિવેશમાં લઈ જશે એવી ખાતરી છે ને વ્યક્તિગત વાચકો ઉપરાંત શૈક્ષણિક-સાહિત્યિક ને સાંસ્કૃતિક સંસ્થાઓ માટે પણ પોતાની આર્કાઇવ્ઝનો હિસ્સો બની રહેશે એવો વિશ્વાસ છે.

બસ, વધુ તો શું કહું … વિદેશ વસતી ગુજરાતી પેઢી માટે પોતાના દાદા-પરદાદાની વાત અને ભારતીય ગુજરાતીઓ માટે વિદેશ વસતા ગુજરાતી સમાજની વાત-પહેલા જ પ્રકરણમાં પેટલીકર, બ.ક. ઠાકોર વગેરેને ટાંકીને કહેવાઈ છે એ ‘એક પ્રજા તરીકે ગુજરાતી’ બની રહેવાની વાત – લઈને આવતું આ પુસ્તક સૌ ગુજરાતીઓને ‘વિશ્વ ગુજરાતી’ બનવા માટેની યાત્રાનું એક ‘આગે કદમ’ બની રહે એવી આશા સાથે …

Email: ketanrupera@gmail.com

એક ગુજરાતી, દેશ અનેક : લેખક – ડાહ્યાભાઈ નાનુભાઈ મિસ્ત્રી, સંપાદક : કેતન રુપેરા, પરામર્શન : વિપુલ કલ્યાણી પ્રકાશન : 3S, Publication, પ્રાપ્તિસ્થાન : ગ્રંથવિહાર, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ – અમદાવાદ – 380 009, પ્રથમ આવૃત્તિ, માર્ચ 2021 પાકું પૂઠું, સાઈઝ : 5.5” x 8.5”, પૃ. 352 (16+336), રૂ.500 • £ 15

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઍપ્રિલ 2021; પૃ. 08-10

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઍપ્રિલ 2021; પૃ. 08-10