રમેશચંદ્ર આચાર્ય
પહેલીવાર મારા જીવનમાં હું કોઈ સાહિત્યકારને મળ્યો હોય તો તે મારા નાના બાપુજી : રમેશચંદ્ર આચાર્ય. ગુજરાતી કવિ. તાન્કા અને મોનો-ઈમેજ જેવા ઓછા ખેડાયેલા કાવ્યપ્રકારોમાં તેમના પ્રદાન બદલ જાણીતા. સુરેન્દ્રનગરમાં વર્ષો સુધી સાહિત્યિક વાતાવરણ તેમણે ન્હાનાલાલ સાહિત્ય સભા જેવી સંસ્થા ચલાવીને ઊભું કર્યું અને જાળવી પણ રાખ્યું.
અમે સૌ તેમને નાના બાપુજી કહેતા. કારણ કે તે મારા દાદાના સગા નાના ભાઈ.
નાનો હતો ત્યારે અવનવા લેખકોને વાંચી મને થતું કે આ લોકો કેવા હશે! સમજણો થયો ત્યારે ખબર પડી કે સાહિત્યકાર સામાન્ય માણસો જેવો જ હોય છે. જવાબદારીઓ ઉપાડતો, ઘર પરિવારને સંભાળતો, વચ્ચે વચ્ચે સમય મળે ત્યારે વાર્તા-કવિતા લખી નાખતો. સંવેદનશીલ. સાહિત્યકાર એટલે એવો માણસ જેને કળા-સાહિત્ય તરફ ઝુકાવ હોય, પ્રીતિ હોય, છતાં જે જીવનને પ્રાધાન્ય આપે. જે જીવનના પડકારો દરવાજે ટકોરા મારે ત્યારે વાર્તા-કવિતાની આડમાં છુપાઈ ન જાય.
સારું થયું કે બહુ નાની ઉંમરે આ સમજ આવી ગઈ. આ સમજ આવવાનું કારણ નાના બાપુજી.
નાના બાપુજી સાથે મારે ઝાઝી વાતો ક્યારે ય થઈ નથી. અમે બંને ઓછાબોલા, અંતર્મુખી, બે શબ્દોથી કામ ચાલે તો ત્રણ ન વાપરીએ એવા. પણ મને અંદર અંદર એમ થતું કે વાર્તા કવિતામાં પડવું હશે તો મને આંગળી ચીંધી રસ્તો બતાવનાર માણસ મારા પરિવારમાં જ છે. એ વાતની એક ધરપત રહેતી, એક હાશકારો.
મને હજી એક પ્રસંગ યાદ છે. હું તેર-ચૌદ વર્ષનો હોઈશ. એ સમયે મને વાર્તા લખવાનો એવો ચસકો હતો કે રોજની એક લખતો. મને હતું કે જલદી જલદી વાર્તાઓ લખી નાખું, એ છપાઈ જાય, એના પૈસા મળે, મારું નામ બને—તો કેવી મજા પડે!
એવી એક અધકચરી વાર્તા લખીને હું નાના બાપુજી પાસે ગયેલો. તેમને સંભળાવેલી. છાપામાં આવતી કોલમોમાં જે ચીલા-ચાલુ કચરો હોય છે એવી જ એ વાર્તા હતી. તેમણે ખૂબ અણગમા સાથે મને કહેલું કે આવું જ લખવું હોય તો ન લખવું જોઈએ. આનો કોઈ અર્થ નથી. અને હું આ રસ્તે ચડીશ તો મારી પ્રતિભા ઊગે એ પહેલા જ કરમાઈ જશે.
તેમણે કહેલું કે જો લખવું જ હોય તો એવું લખવું કે વાચકને યાદ રહે. ચાલીસ ભૂલી જવાય એવી વાર્તાઓ લખવા કરતા એક યાદ રહી જાય એવી વાર્તા લખવી સારી. તે દિવસ પછી મારી રોજની એક વાર્તા લખવાની પ્રેક્ટિસ મેં બંધ કરી. જલદી જલદી છપાઈને નામ કરી લેવાની ઘેલછા છોડી દીધી.
એ વાતને પંદર-સોળ વર્ષ વીતી ગયા છે, અને મેં ઘણું લખ્યું છે. સારું પણ લખાયું છે, ખરાબ પણ લખાયું છે, પણ એ દિવસ પછી ક્યારે ય લખવામાં દિલચોરી નથી કરી. લેખન પ્રત્યેનો મારો અભિગમ ધરમૂળથી બદલાયો એનું કારણ મારા નાના બાપુજી.
મારી વાંચનયાત્રામાં પણ તેમનો ફાળો હતો. ચંદ્રકાંત બક્ષીનો ફેન હોવાને કારણે એ સમયે હું બીજા લેખકોને નહોતો વાંચતો. મને થતું કે બક્ષી જેવું તો કોઈ લખી જ ન શકે. તેમણે મને કહેલું : તું સુરેશ જોષીને વાંચ. તું મધુ રાયને વાંચ. તું જયંત ખત્રીને વાંચ.
જેમ વાંચતો ગયો એમ સમજાયું કે સાહિત્ય તો દરિયો છે. ઘણીબધી અલગ અલગ નદીઓનું પાણી એમાં છે. તેનાથી એક નવી સમજ આવી. કોઈ એકલ-દોકલ લેખકને દરિયો માનવાની ભૂલ ન કરાય. દરિયો થવાની મથામણ ય ન કરાય. નાનકડી, સરસ નદી થઈ શકીએ, અને દરિયા જેવા સાહિત્યમાં સ્વસ્થતાથી, સરળતાથી, ગૌરવભેર ભળી શકીએ તો પણ ઘણું. એનું મૂલ્ય જરા ય ઓછું નથી.
સુરેન્દ્રનગર છોડ્યું પછી નાના બાપુજીને પ્રસંગોપાત મળવાનું થતું. ગયા વર્ષે મારા લગ્ન પછી મારી પત્નીને લઈને તેમને મળવા ગયેલો. છેલ્લે છેલ્લે મળી શક્યો એ વાતનો એક સંતોષ છે.
ત્રણ દિવસ પહેલા તેમનું મૃત્યુ થયું. આજે બેસણું હતું. દેશથી દૂર હોવાને કારણે ઘણા સારા-ખરાબ પ્રસંગો ચૂકી જવાય છે મારાથી. સારા પ્રસંગોમાં એવું થયા કરે કે હું પરિવારની સાથે હોત તો સારું હોત. માઠા પ્રસંગોમાં એવું થયા કરે કે પરિવાર મારી સાથે હોત તો સારું હોત.
મારો પહેલો વાર્તાસંગ્રહ “પડછાયાઓ વચ્ચે” મેં મારા માતા-પિતાની સાથે મારા નાના બાપુજીને પણ અર્પણ કરેલો.
અમદાવાદ રહેવા આવ્યા ત્યારે અવનવા સાહિત્યકારોને મળતો, મારું નામ કહેતો. પછી સામેથી જ જણાવતો : “શું તમે રમેશ આચાર્યને ઓળખો છો?”
“હા, ઓળખુંને. પેલા કવિ જ ને? એ તમારા શું થાય? દાદા?”
હું કહેતો : “ના, એ મારા નાના બાપુજી”.
આજે સમજાય છે કે નાના બાપુજી મારી ઓળખ બની એ પહેલાંની મારી ઓળખ હતા.
સૌજન્ય : અભિમન્યુભાઈ આચાર્યની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
પણ ફ્રાંસ હંમેશાંથી સાહિત્યિક પ્રવાહો સ્થાપિત કરવામાં અગ્રેસર રહ્યું છે. ફ્રાંસના એ સમયના કોઈ પ્રકાશકે ચેસ્ટર હાઈમ્ઝની જાસૂસી નવલકથાઓ પ્રકાશિત કરવાનું બીડું ઝડપ્યું. અને એ રીતે, પહેલીવાર, હાઈમ્ઝની જાસૂસી નવલકથા ‘અ રેજ ઈન હાર્લેમ’ (હાર્લેમમાં અફરાતફરી) પ્રકાશિત થઈ. ફ્રાંસ અને યુરોપમાં તેને ખૂબ ખ્યાતિ મળી. એટલે અમેરિકન વિવેચકોએ વાંકા વળીને નવલકથાને વધાવવી પડી (આવું જ આલ્ફ્રેડ હિચકોકના કેસમાં બનેલું. બ્રિટન અને અમેરિકામાં એ ઘણા સમયથી હોરર-થ્રીલર ફિલ્મો બનાવતા, પણ ફ્રાંસના જાણીતા વિવેચક અને ફિલ્મમેકર ફ્રાન્સવા ત્રુફોએ જ્યારે હિચકોકને વધાવ્યા ત્યારે અમેરિકન ફિલ્મમેકરોને અને વિવેચકોને સમજાયું કે આપણે ત્યાં તો આવો અદ્ભુત ફિલ્મમેકર પડેલો છે!).
તેમની એક નવલકથા વાંચી—‘ધ મેડ એન્ડ ધ બેડ’ (એક ગાંડો, અને એક દુષ્ઠ). ૧૯૭૨માં પ્રકાશિત. માન્ચેતેએ જાસૂસી નવલકથાઓ થકી એ સમયની ફ્રેંચ સરકારની અનેક નીતિઓનું ખંડન કર્યું છે. આ રાજકીય-સામાજિક સંદર્ભ વગર પણ કૃતિ મજા જ કરાવે છે.