સનત મહેતા : ગુજરાતનું વેડફાયેલું ધન

સનત મહેતા જેટલા ગુજરાતને સામાજિક રીતે અને આર્થિક રીતે ઓળખતા હતા એટલા સમાજશાસ્ત્રીઓ પણ નહોતા ઓળખતા. જગતમાં શું ચાલી રહ્યું છે એની પણ તેમની પાસે જાણકારી રહેતી. આખા ભૂમંડલ પર નજરે પડતી વિકાસની તરાહો ને આંદોલનો પર તેમની નજર રહેતી. આ અર્થમાં ભારતમાં ગ્લોબલાઇઝેશનનો યુગ શરૂ થયો એ પહેલાંથી સનતભાઈ ગ્લોબલાઇઝ્ડ હતા

ગયા અઠવાડિયે ૯૦ વર્ષની ઉંમરે અવસાન પામેલા સનત મહેતાને ગુજરાતી અખબારોએ ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ નાણાપ્રધાન તરીકે ઓળખાવ્યા હતા. નેતાઓને તેમણે ભોગવેલા સર્વોચ્ચ હોદ્દા દ્વારા ઓળખાવવાનો રિવાજ છે એટલે સનતભાઈને ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ નાણાપ્રધાન તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. ગુજરાત બહારનાં મોટા ભાગનાં અંગ્રજી અખબારોએ અને ટીવી-ચૅનલોએ તો સનતભાઈના જવાની ખાસ નોંધ પણ નહોતી લીધી. વાસ્તવમાં સનતભાઈનો સાચો પરિચય આપવો હોય તો એમ કહેવું જોઈએ કે તેઓ ગુજરાતનું વેડફાયેલું ધન હતું. સનત મહેતા જેટલા ગુજરાતને સામાજિક રીતે અને આર્થિક રીતે ઓળખતા હતા એટલા તો સમાજશાસ્ત્રીઓ પણ નહોતા ઓળખતા. સુરતના સેન્ટર ફૉર સોશ્યલ સ્ટડીઝમાં આઇ.પી. દેસાઈ શું કામ કરી રહ્યા છે કે કરાવી રહ્યા છે એની સનતભાઈને જાણ રહેતી. જગતભરના કામના હોય એવા વિકાસને લગતા અહેવાલો તેઓ જોતા રહેતા. આવા અનોખા રાજકારણીનો ગુજરાત ખાસ લાભ લઈ શક્યું નહોતું.

સનતભાઈ શું, આમ જુઓ તો ભારતમાં તમામ સમાજવાદીઓ વેડફાયા છે. કેટલાક કૉન્ગ્રેસમાં જોડાઈને વેડફાયા છે તો બીજા કેટલાક કૉન્ગ્રેસની બહાર રહીને વેડફાયા છે. ૧૮૫૭ના વિદ્રોહમાં અંગ્રેજો સામે કારમો પરાજય થયા પછી ભારતના હિન્દુ અને મુસ્લિમ નેતાઓ વિચારવા લાગ્યા હતા કે હવે અંગ્રેજો જ્યારે તાત્કાલિક નહીં મટનારી વાસ્તવિકતા છે ત્યારે અંગ્રેજો સાથે સહયોગ કરવો જોઈએ કે અંગ્રેજો સામે આપસમાં હિન્દુ અને મુસલમાનોએ સહયોગ કરવો જોઈએ? બસ, આવો જ યક્ષ પ્રશ્ન સો વર્ષે ૧૯૫૧ની પહેલી લોકસભાની ચૂંટણીમાં કારમો પરાજય થયા પછી સમાજવાદીઓ સામે ઉપસ્થિત થયો હતો. ૧૯૫૩ના બૈતુલના અધિવેશનમાં કૉન્ગ્રેસ નામની જલદી નહીં મટનારી વાસ્તવિકતા બાબતે કેવો અભિગમ અપનાવવો એ વિશે મતભેદ થયા હતા. ડૉ. અશોક મહેતાએ અવિકસિત દેશની રાજકીય મજબૂરીઓ નામની એક થીસિસ રજૂ કરી હતી જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે ‘પશ્ચિમના દેશોની માફક બે ધ્રુવ જેવું સંઘર્ષનું કે અથડામણનું રાજકારણ ભારતમાં આવકાર્ય નથી. આ દેશ એવો છે જેણે ભૌગોલિક અખંડતા ક્યારે ય જોઈ નથી. આ દેશ એવો છે જેણે સદીઓની ગુલામી વેઠી છે અને આ દેશ એવો છે જેના લોહીના પ્રત્યેક ટીપાનું સંસ્થાનવાદી અર્થવ્યવસ્થાએ શોષણ કર્યું છે. આ દેશ જ્યારે આગળ વધવા માટે શક્તિ એકઠી કરી રહ્યો છે ત્યારે સમાજવાદી પક્ષે શાસક પક્ષને સહયોગ કરવો જોઈએ.’

સામે પક્ષે ડૉ. રામ મનોહર લોહિયાનું કહેવું એવું હતું કે ‘સંસદીય રાજકારણમાં બે ધ્રુવ અનિવાર્ય છે. બીજો ધ્રુવ એ ધ્રુવ નથી પરંતુ લોકતાંત્રિક વિકલ્પ છે અને દેશને વિકલ્પ આપવા રણભૂમિમાં ઊભા રહેવું જરૂરી છે. જ્યારે વિરોધ કરવા જેવું લાગે ત્યારે વિરોધ કરવો જોઈએ, જ્યારે સંઘર્ષ કરવા જેવું લાગે ત્યારે સંઘર્ષ કરવો જોઈએ અને જ્યારે સીધી અથડામણ જરૂરી લાગે ત્યારે અથડામણ માટે પણ તૈયારી રાખવી જોઈએ. સમાજવાદી કાર્યકર્તા કોઈ મુદ્દો લઈને લોકોની વચ્ચે હોવો જોઈએ અથવા કોઈ મુદ્દે જેલમાં હોવો જોઈએ. સમાજવાદી નેતાઓએ પરાજયની ચિંતા કર્યા વિના ચૂંટણી લડવી જોઈએ, કારણ કે આંદોલન અને ચૂંટણી નાગરિકની રાજકીય કેળવણીનાં માધ્યમ છે.’

વીસમી સદીના બે દિગ્ગજ વિદ્વાન સામસામે અથડાયા હતા. ભારતીય રાજકારણમાં આટલી ઊંડી અને વિસ્તૃત ચર્ચા બૈતુલ પહેલાં અને પછી ક્યારે ય થઈ નથી. ખેર, થોડાં વર્ષ પછી સનત મહેતા અને જશુભાઈ મહેતા સહિતના ગુજરાતના સમાજવાદીઓ ડૉ. અશોક મહેતાની સાથે અવિકસિત દેશની રાજકીય મજબૂરીઓ ધ્યાનમાં રાખીને શાસક પક્ષ સાથે સહયોગ કરવા સમાજવાદી પક્ષમાંથી બહાર પડ્યા હતા. સમાજવાદી પક્ષમાં વિભાજન થયું હતું અને છેવટે અશોક મહેતા તેમના સમાજવાદી મિત્રો સાથે કૉન્ગ્રેસમાં જોડાયા હતા.

સૌરાષ્ટ્રમાં એક જમાનામાં સમાજવાદીઓનો મોટો પ્રભાવ હતો. સનત મહેતા, જશુભાઈ મહેતા, છબીલદાસ મહેતા, નવીનચન્દ્ર રવાણી, રસિકચન્દ્ર આચાર્ય વગેરે સૌરાષ્ટ્રના લાડકા હતા. જમીનદારી અને સામંતશાહીગ્રસ્ત ભૂમિ સમાજવાદને વધારે માફક આવે છે. એટલે તળ ગુજરાત કરતાં સૌરાષ્ટ્રમાં સમાજવાદીઓને વધારે સફળતા મળી હતી. તેમનો પ્રભાવ અને કરિશ્મા એવો હતો કે એને ખાળવા માટે કે પછી તેમને આકર્ષવા માટે જવાહરલાલ નેહરુએ ૧૯૬૧ના કૉન્ગ્રેસ મહાસમિતના અધિવેશન માટે ભાવનગર પસંદ કર્યું હોવાનું કહેવાય છે. નેહરુએ પોતાના ભાષણમાં ગુજરાતના સમાજવાદીઓની સરાહના પણ કરી હતી.

શું તેમનો પ્રભાવ હતો! શું તેમની સજ્જતા હતી! કેવી તેમની નિસબત હતી! સનતભાઈ, જશુભાઈ અને બીજા સમાજવાદીઓ ડૉ. અશોક મહેતાની સાથે અવિકસિત સમાજમાં શાસક પક્ષને સહયોગ કરવા કૉન્ગ્રેસમાં જોડાયા તો હતા; પરંતુ તેઓ ત્યાં ફાવ્યા નહોતા. ખુદ ડૉ. અશોક મહેતાને કૉન્ગ્રેસ અને કૉન્ગ્રેસને અશોક મહેતા માફક નહોતા આવ્યા. રાષ્ટ્રીય સ્તરે ચન્દ્રશેખર, રામધન, કૃષ્ણકાંત, મોહન ધારિયા વગેરે અશોક મહેતાની સાથે કૉન્ગ્રેસમાં ગયા હતા અને તેમને પણ કોઈ સફળતા મળી નહોતી. કૉન્ગ્રેસ હવે જવાહરલાલ નેહરુની કૉન્ગ્રેસ નહોતી રહી, ચાપલૂસોની કૉન્ગ્રેસ બની ગઈ હતી. કૉન્ગ્રેસ હવે રાજકીય પક્ષ મટીને ચૂંટણી લડવાની, જીતવાની અને સત્તા સુધી પહોંચવાની એક યંત્રણા (મશીનરી) બની ગઈ હતી. આવી કૉન્ગ્રેસમાં સમાજવાદીઓની નિસબત અને સજ્જતાની કોઈ કદર નહોતી.

આવી કૉન્ગ્રેસમાં જશુભાઈ મહેતા અને સનત મહેતા મિસફિટ હતા. સનતભાઈ વધારે મિસફિટ હતા, કારણ કે તેમના સ્વભાવમાં એક પ્રકારનું બૌદ્ધિક અણિયાળાપણું હતું. આ ઉપરાંત તેમનો પિંડ રાજકારણી કરતાં કર્મશીલનો વધારે હતો. છેવાડાના માણસ માટે સાવ સાચી નિસબત હતી. ન્યાયયુક્ત સંતુલિત વિકાસની બાબતમાં તેઓ અહર્નિશ વિચારતા રહેતા હતા. જગતમાં શું ચાલી રહ્યું છે એની તેમની પાસે જાણકારી રહેતી. આખા ભૂમંડલ પર નજરે પડતી વિકાસની તરાહો અને આંદોલનો પર તેમની નજર રહેતી. આ અર્થમાં ભારતમાં ગ્લોબલાઇઝેશનનો યુગ બેઠો એ પહેલાં સનતભાઈ ગ્લોબલાઇઝ્ડ હતા.

ઘણા સમાજવાદીઓ કૉન્ગ્રેસમાં જોડાયા પછી કૉન્ગ્રેસના રંગે રંગાઈ ગયા હતા. જેમ કે ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ આર. વેન્કટરામન એક જમાનામાં સમાજવાદી હતા એમ કહેવામાં આવે તો મોઢામાંથી હેંનો ઉદ્દગાર નીકળી આવશે, પરંતુ જેઓ હૃદયથી સમાજવાદી હતા તેમને કૉન્ગ્રેસમાં ફાવ્યું નહોતું. પરિવારની ચાપલૂસી કરવી એ તેમના માટે અઘરું કામ હતું. અભણ ફૂવડની વાહ-વાહ કરવી એ તેમના માટે હિમાલય ચડવા જેવું અઘરું કામ હતું. ૧૯૭૨-’૭૪ એમ બે વર્ષ માટે સનતભાઈને શ્રમપ્રધાન બનાવવામાં આવ્યા હતા. ૧૯૮૦માં માધવસિંહ સોલંકી મુખ્ય પ્રધાન બન્યા ત્યારે સનતભાઈને નાણાપ્રધાન બનાવવામાં આવ્યા હતા. એ સનતભાઈનો અને ગુજરાતના વિકાસનો શ્રેષ્ઠ કાળ હતો એમ કહી શકાય. જો કે એ દરમ્યાન મુખ્ય પ્રધાન અને નાણાપ્રધાન વચ્ચે મુષ્ટિયુદ્ધ સતત ચાલતું રહેતું હતું. સનતભાઈ ગુજરાતમાં વેડફાયા એમાં તેમના સ્વભાવનો દોષ હતો એ વાતનો પણ સ્વીકાર કરવો જોઈએ.

આજે ગુજરાતમાં પાટીદારોનું અનામતની માગણી માટે આંદોલન ચાલી રહ્યું છે ત્યારે ઝીણાભાઈ દરજીએ આ લખનારને કહેલી વાત યાદ આવે છે. ઝીણાભાઈએ કહ્યું હતું કે ૧૯૮૦ના અનામતવિરોધી આંદોલન પછી ગુજરાતમાં ખામ(KHAM = ક્ષત્રિય, હરિજન, આદિવાસી અને મુસ્લિમ)ના ગઠબંધનની થિયરી સનત મહેતાએ વિકસાવી હતી. ૧૯૮૦ના અનામતવિરોધી આંદોલનમાં પાટીદારો અગ્રેસર હતા અને ગુજરાતના રાજકારણમાં તેમની મોટી વગ હતી. ઝીણાભાઈની આ વાત ગળે ઊતરે એવી નહોતી લાગતી તો બીજી બાજુ વધુ વિચારતાં એ ગળે ઊતરે એવી લાગતી પણ હતી. માધવસિંહ સોલંકી ક્ષત્રિય છે અને એ સમયે તેઓ મુખ્ય પ્રધાન હતા એટલે ખામની થિયરી તેમણે વિકસાવી હતી એમ માનવામાં આવે છે. સનત મહેતા ક્યારે ય મુખ્ય પ્રધાનપદના દાવેદાર નહોતા અને રાજકીય ચોકઠાં બેસાડવા માટે તેઓ જાણીતા નહોતા એટલે ખામ સાથે સનતભાઈનો સંબંધ હોય એ ગળે ઊતરે એવી વાત નથી. બીજી રીતે વિચારતા એ હોઈ પણ શકે છે, કારણ કે સનતભાઈની નિસબત સશક્તિકરણ માટેની હતી. સવર્ણો પછી પાટીદારો સત્તા પર કાબૂ જમાવે એ સનતભાઈને અસ્વસ્થ કરે એવી ઘટના છે. ૧૯૮૦ના અનામતવિરોધી આંદોલનમાં પાટીદારો અગ્રેસર હતા એટલે સનતભાઈને પાટીદારોની ઇજારાશાહી તોડવામાં અને સશક્તિકરણના રેંટને આગળ વધારવામાં રસ હોય એ શક્ય છે.

સનત મહેતાનું અમર યોગદાન નર્મદા યોજના છે. જાણીતા કૃષિ-અર્થશાસ્ત્રી યોગેન્દ્ર અલઘે તેમને સરદાર સરોવરના સરદાર તરીકે ઓળખાવ્યા છે. નર્મદા પર ડૅમ બાંધવામાં સૌથી મોટી અડચણ પૈસાની હતી. વિસ્થાપિતોના પુનર્વસન અને પર્યાવરણ વગેરે પ્રશ્નોના કારણે વિશ્વ બૅન્કની અને અન્ય વિદેશી સહાય મળી શકે એમ નહોતી. સનતભાઈએ સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ સ્થાપીને બૉન્ડ બહાર પાડ્યાં હતાં અને એ રીતે પ્રજા પાસેથી પૈસા એકઠા કર્યા હતા. આ ઉપરાંત ડૅમના વિરોધીઓની દલીલોને તોડી પાડવા માટે એટલો બૌદ્ધિક શ્રમ તેમણે લીધો હતો જેની કલ્પના ન થઈ શકે. આ બાબતમાં એકમાત્ર બાબુભાઈ જશભાઈ તેમની નજીક આવી શકે. છેવાડાના માણસની ચિંતા કરનારા અને જીવનભર કર્મશીલોના ભાઈબંધ રહેલા સનતભાઈ નર્મદાના પ્રશ્ને ડૅમની તરફેણમાં રહ્યા હતા. શા માટે નર્મદાનાં નીર ગુજરાતને જરૂરી છે એનો પહેલો સાર્વગ્રાહી અભ્યાસ તેમણે કર્યો હતો. આમ છતાં નર્મદાના વિસ્થાપિતોને ન્યાય મળે એ માટે આર્ચ-વહિનીના આંદોલનને તેમનો ટેકો હતો. વિકાસની કિંમત કોઈકે તો ચૂકવવી પડે એવી ભોંદુ ભૂમિકા સનતભાઈ લે એની તો કલ્પના જ ન થઈ શકે.

આ ઉપરાંત ભાવનગર નજીક અલંગ શિપબ્રેકિંગ યાર્ડ વિકસાવવાની કલ્પના સનતભાઈની હતી. મહુવામાં ડુંગળીનો અર્ક કાઢવાનો ઉદ્યોગ સનતભાઈની કલ્પનાનું પરિણામ છે. તેમણે અગરિયાઓની સહકારી મંડળી વિકસાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. એટલે તો પ્રારંભમાં કહ્યું છે એમ સનત મહેતા જેટલું ગુજરાતને જાણતા હતા એટલું ગુજરાતમાં બીજું કોઈ ગુજરાતને નહોતું જાણતું. છેલ્લે સુધી તેઓ અભ્યાસરત હતા. ખાસ કરીને ખેડૂતોના પ્રશ્ને તેઓ વધારે સક્રિય હતા.

ગયા એપ્રિલ મહિનામાં નારાયણભાઈ દેસાઈ માટેની મુંબઈમાં યોજાયેલી સ્મૃિતસભામાં હાજર રહેવા માટે મેં તેમને ફોન કર્યો ત્યારે તેમણે કહ્યું હતું કે હવે ટ્રેન કે વિમાન પકડવા વ્હીલચૅરમાં બેસવું પડે છે અને વ્હીલચૅરમાં બેસતાં જીવ કપાય છે એટલે હવે પ્રવાસ કરવાનું ઓછુ કરી નાખ્યું છે. એ પછી અચાનક તેમણે આવેગપૂર્વક કહ્યું હતું કે અત્યારે સાચા ગુજરાતનો, ગુજરાતના સાચા વારસાનો, સાચા ગુજરાતીઓનો અને ગુજરાતની નરવી અસ્મિતાનો ગુજરાતીઓને જ પરિચય કરાવવો પડે એવી સ્થિતિ છે. તેમના છેલ્લા દિવસોની મન:સ્થિતિ આમાં પ્રગટ થાય છે.

સૌજન્ય : ‘નો નૉનસેન્સ’ નામક લેખકની કોલમ, ‘સન્નડે સરતાજ’ પૂર્તિ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 30 અૉગસ્ટ 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/sunday-sartaaj/sunday-sartaaj-30082015-14

નરેન્દ્ર મોદી માટે પાટીદારોની માગણી અણધાર્યો તમાચો છે

જોકે એમાં આશ્ચર્યની કોઈ વાત નથી : વિકાસ વાતોનાં વડાં છે અને મંડલ એક વાસ્તવિકતા છે

૧૯૮૦ અને ૧૯૮૫ એમ ઉપરાઉપરી બે વખત અનામતની પ્રથાનો સમૂળગો વિરોધ કરીને આંદોલન કરનારાઓ હવે અનામતની માગણી સાથે આંદોલન કરી રહ્યા છે. ૧૯૮૦ અને ૧૯૮૫માં તેઓ એ વાત સ્વીકારવા તૈયાર નહોતા કે દલિતો અને આદિવાસીઓ પછાત છે અને તેમનો હાથ પકડવો જોઈએ, પરંતુ આજે પટેલોને લાગે છે કે તેઓ પોતે પછાત રહી ગયા છે અને સરકારે તેમનો હાથ પકડવો જોઈએ. આ સ્વાર્થનું તર્કશાસ્ત્ર છે અને સ્વાર્થનું આંદોલન છે. જો પટેલો પાછળ છે તો ભારતમાં આગળ કોણ છે એવો સવાલ પેદા થાય છે. જે માગતાં શરમ આવવી જોઈએ એની રસ્તા પર ઊતરી આવીને ધરાર માગણી કરવામાં આવી રહી છે અને એને માટે હિંસા પણ કરવામાં આવી રહી છે. અત્યાર સુધીમાં ૯ જણનાં મૃત્યુ થયાં છે અને અમદાવાદમાં લશ્કરને બોલાવવું પડ્યું છે.

પટેલોની માફક જ હરિયાણામાં અને પંજાબમાં જાટ કોમ સંપન્ન અને વગદાર છે, રાજસ્થાનમાં મીણાઓ અને ગુર્જરો સંપન્ન અને વગદાર છે અને મહારાષ્ટ્રમાં મરાઠાઓ સંપન્ન અને વગદાર છે છતાં આ કોમ (સંપન્ન અને વગદાર કોમ) પછાત હોવાનો દાવો કરી રહી છે અને અનામતની વિશેષ જોગવાઈ માગી રહી છે. આ બીમારી હજી અન્ય રાજ્યોમાં પણ વિસ્તરવાની છે. બેશરમ બનીને માગવાની હિંમત ભારતમાં એક પછી એક વગદાર કોમ કેળવી રહી છે. પાટીદારોએ તો આમાં નવી ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરી છે. તેમની ગુજરાતમાં કુલ ૧૪ ટકા વસ્તી છે અને વસ્તીના પ્રમાણમાં બેવડાં સ્થાનો અને વગ તેઓ ધરાવે છે. ગુજરાતમાં એક જમાનામાં ખામ (KHAM)નું ગઠબંધન અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું. ખામ એટલે ક્ષત્રિય, હરિજન, આદિવાસી અને મુસ્લિમ. આ ગઠબંધન પટેલોના પ્રભાવને ખાળવા માટેનું હતું જે બતાવે છે કે ગુજરાતમાં પાટીદારો કેટલા શક્તિશાળી છે.

કોણ જવાબદાર છે આને માટે? તમે જો એમ વિચારતા હો કે હાર્દિક પટેલ કે કિરોરી સિંહ બૈસલા (ગુર્જર નેતા) જેવા જ્ઞાતિઓના નેતાઓ આને માટે જવાબદાર છે તો તમે ભૂલ કરો છો. આને માટે પછાતપણાનું રાજકારણ જવાબદાર છે. ૧૯૯૦-’૯૧માં ભારતીય રાજકારણમાં ત્રણ નવા ચહેરા વિકસ્યા હતા અથવા જો જૂના હતા તો વધારે ખીલ્યા હતા. એક ચહેરો હિન્દુ કોમવાદી રાજકારણનો હતો. બીજો વિકાસના રાજકારણનો હતો અને ત્રીજો પછાતપણાના રાજકારણનો હતો. ૧૯૯૦ પહેલાં પણ ભારતના સંસદીય રાજકારણમાં તુક્ટીકરણ(અપીઝમેન્ટ)નું રાજકારણ થતું હતું જેનું સ્વરૂપ ૧૯૯૦ પછી ભારતીય રાજકારણનો ચહેરો બદલાતાં બદલાયું હતું.

૧૯૯૦માં વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહની સરકારે અન્ય પછાત કોમ માટે ૨૭ ટકા બેઠકો અનામત રાખવાની જોગવાઈ લાગુ કરી એ પછીથી સામાજિક પછાતપણાના રાજકારણે નવો મંડલચહેરો ધારણ કર્યો છે. એ પહેલાં દલિતો અને આદિવાસીઓ સિવાયની અન્ય પછાત કોમ માટે અનામતની કોઈ જોગવાઈ નહોતી એટલે અનામતનું રાજકારણ મર્યાદિત હતું. ૧૯૯૦ પછીથી ભારતની સેંકડો જ્ઞાતિઓ સંભવિત લાભાર્થીની લાઇનમાં ઊભી રહી ગઈ. આમાં ઉત્તર પ્રદેશના પટેલો(જે ખરેખર દલિતોની સમકક્ષ પછાત જ્ઞાતિ છે)થી લઈને ગુજરાતના પટેલો (જે દેશમાં સૌથી વધુ સંપન્ન પ્રજા છે) સુધીનો સમાવેશ હતો.

બને ત્યાં સુધી વિકાસના નામે મતદાતાના મત માગવા, કારણ કે વિકાસની અપીલ સાર્વત્રિક છે; પરંતુ જો વિકાસના નામે મંઝિલે પહોંચવામાં મુશ્કેલી દેખાય તો હિન્દુ કોમવાદનું અને પછાતપણાનું એમ જે કાર્ડ માફક આવે એ ઊતરવું. સાધારણપણે જે પક્ષ સત્તામાં હોય એ વિકાસની વાત કરે છે અને વિરોધ પક્ષ પછાતપણાની વાત કરે છે, પરંતુ આમાં ક્યારેક ઊલટું પણ બને છે. વિરોધ પક્ષને જ્યારે નક્કર આશા હોય કે આ વખતે એ સત્તામાં આવે એમ છે અને શાસક પક્ષને જ્યારે ભય હોય કે આ વખતે એ ચૂંટણી હારે એમ છે ત્યારે સત્તાનો દાવેદાર વિકાસનું રાજકારણ કરે છે અને શાસક પક્ષ પછાતપણાનું રાજકારણ કરે છે. ગયા વર્ષે લોકસભાની ચૂંટણી વખતે B.J.P.એ વિકાસનું રાજકારણ કર્યું હતું અને કૉન્ગ્રેસે ૧૦ વર્ષથી સત્તામાં હોવા છતાં પછાતપણાનું રાજકારણ કર્યું હતું. આ એ જ કૉન્ગ્રેસ હતી જેણે ૨૦૦૯ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં વિકાસનું રાજકારણ કર્યું હતું.

ગયા વર્ષે મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતવા કૉન્ગ્રેસે મરાઠાઓને અન્ય પછાત કોમ અંતર્ગત અનામતની જોગવાઈ આપી હતી. મહારાષ્ટ્રમાં ૧૫ વર્ષ રાજ કર્યા પછી અને પ્રજાને વિકાસનાં સપનાં બતાવ્યા પછી કૉન્ગ્રેસ-N.C.P.ની સરકારે અનામતના પછાતપણાના રાજકારણનો આશરો લેવો પડ્યો હતો. એ પહેલાં રાજસ્થાનમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતવા કૉન્ગ્રેસ અને B.J.P.એ મીણાઓ અને ગુર્જરોને અનામતનું ગાજર બતાવ્યું હતું. ૧૯૯૯માં અટલ બિહારી વાજપેયીએ લોકસભાની ચૂંટણી જીતવા જાટોને અન્ય પછાત કોમની પંક્તિમાં મૂક્યા હતા અને રાજસ્થાનના કૉન્ગ્રેસના મુખ્ય પ્રધાન અશોક ગેહલોતે જાટોને અનામતની જોગવાઈ આપી હતી. એ ઉપરાંત પંજાબની અને હરિયાણાની સરકારે જાટોને અનામતની જોગવાઈ આપી હતી. એ જુદી વાત છે કે ગયા જુલાઈ મહિનામાં સર્વોચ્ચ અદાલતે મરાઠાઓ અને જાટોના પછાતપણાના દાવાને નકારી કાઢ્યો હતો.

ગુજરાતમાં નરેન્દ્ર મોદીએ હિન્દુત્વનું અને વિકાસનું એવું એક મિશ્ર રસાયણ વિકસાવ્યું હતું. એ રસાયણ સફળ નીવડ્યું હતું અને એ જ રસાયણના આધારે તેઓ વડા પ્રધાન બનવા સુધી પહોંચી શક્યા છે. તેમણે સપનામાં પણ નહોતું વિચાર્યું કે તેમનું ગુજરાત અને એમાં પણ પાટીદારો મંડલનો આશરો લેશે. અમેરિકામાં નરેન્દ્ર મોદીની મોરલીએ ડોલનારા પાટીદારો, લોકસભાની ચૂંટણી માટે નાણાં આપનારા પાટીદારો, સાત સમુદ્રીય રાષ્ટ્રવાદ વિકસાવનારા પાટીદારો, પોતાનો આઇડિયા ઑફ ઇન્ડિયા ભારતમાં નિકાસ કરનારા પાટીદારો, અબજો રૂપિયા ખર્ચીને સ્વામિનારાયણનાં મંદિરો બંધાવનારા પાટીદારો, ગુજરાતમાં રાજ કરનારા પાટીદારો; ગુજરાતમાં અને એ પણ નરેન્દ્ર મોદીના ગુજરાતમાં બીજા કોઈને નહીં ને મંડલને લઈ આવશે.

નરેન્દ્ર મોદી માટે આ અણધાર્યો તમાચો છે, પરંતુ એમાં આશ્ચર્યની કોઈ વાત નથી. વિકાસ વાતોનાં વડાં છે જ્યારે મંડલ એક વાસ્તવિકતા છે. અમને વિકાસની વાતો ચટાડવામાં આવે અને અન્યત્ર જાટો, મરાઠાઓ, મીણાઓ, ગુર્જરો જેવી સામાજિક રીતે વિકસિત પ્રજાને પછાત ગણીને લાભ કરાવવામાં આવે તો અમે શું ગુનો કર્યો છે? નરેન્દ્ર મોદીની વિકાસની જાનમાં જાનૈયા બન્યા હતા એટલે શું અમારે આખી જિંદગી જાનૈયાનો સાફો બાંધી રાખવાનો? તમે જો હાર્દિક પટેલનું ભાષણ ધ્યાનથી સાંભળ્યું હશે તો એમાં આવો સૂર પ્રગટ થતો હતો.

તો આનો ઉપાય શું? જો આ રીતે બધા મંડલના મંડપમાં ઘૂસવા માંડશે તો અરાજકતા પેદા થશે. સમાજવિગ્રહ થઈ શકે છે. ખોટા માણસો લાભ ખાટી જશે અને જરૂરિયાતમંદ રહી જશે. આ રીતે તો અનામત આપવાનો ઉદ્દેશ જ માર્યો જશે.

તો પછી આનો ઉપાય શું? હા, એક ઉપાય છે, જેની વાત આવતી કાલે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 28 અૉગસ્ટ 2015

મોદી સરકારનું અંદાજપત્ર : આને આયોજન કહેવાય ખરું ?

નોંધ :- લેખ મોકલવામાં વિલંબ કે ચૂક ન થાય, તેની ભારે ચીવટ રાખતા સનતભાઈએ તેમની વિદાય પહેલાળ આ લેખ તૈયાર કરી રાખ્યો હતો, જે તેમના અવસાન પછી તેમના છેલ્લા લેખ તરીકે પ્રગટ થઈ રહ્યો છે. સનતભાઈની નિસબતને-ચીવટને આખરી સલામ.

શિક્ષણ અને આરોગ્યની બાબતમાં લોકો જાહેર સેવાઓને બદલે ખાનગી ક્ષેત્રની સંસ્થાઓ તરફ વળી રહ્યા છે

ભારતના અંદાજપત્રનો પ્રથમ ત્રિમાસિક ગાળો પૂરો થઈ ગયો છે. એટલે હવે એનાં પરિણામો આવવાં શરૂ થશે. મોદી સરકારનાં પ્રથમ બે અંદાજપત્રનું પૃથક્કરણ બતાવે છે કે તેમાં સામાજિક વિકાસનાં પાસાંને નજરઅંદાજ કરવામાં આવ્યું છે. ભારત, આમ પણ  સામાજિક વિકાસ માટે વિશ્વના પ્રગતિશીલ રાષ્ટ્રોની  તુલનામાં ઓછો ખર્ચ કરતું આવ્યું છે. વર્ષ 2012માં ભારતે શિક્ષણ અને આરોગ્ય પાછળ એના જી.ડી.પી.ના  માત્ર 7.4 ટકા ખર્ચ કર્યો હતો. અફઘાનિસ્તાન આરોગ્ય અને શિક્ષણ પાછળ 8 ટકા ખર્ચ કરે છે અને નેપાળનો  જાહેર આરોગ્ય અને શિક્ષણ માટે માટેનો ખર્ચ 10 ટકા છે.

આવા વૈશ્વિક સંદર્ભમાં, આ વરસના અંદાજપત્રકમાં પાછલાં વરસોની તુલનામાં સમાજકલ્યાણના વિવિધ પાસામાં મૂકાયેલા કાપ ન સમજાય તેવા અને ભારતના વિકાસના ઘડિયાળના કાંટાને પાછા મૂકવાની પ્રક્રિયા  સમાન છે. આરોગ્યનો દાખલો લઈએ. 2011-12 માં આરોગ્ય માટેની ભારતની બજેટ જોગવાઈ રૂ.17,840 કરોડ હતી, જે ગયે વરસે રૂ.22,000 કરોડ કરાઈ હતી. આને ઘટાડી આ વરસે આ રૂ.18,000 કરોડ કરાઈ છે. ટકાવારીની દૃષ્ટિએ સૌથી મોટો કાપ આ વરસના બજેટમાં સર્વશિક્ષા અભિયાનની જોગવાઈમાં કરાયો છે. આ માટે રૂ.22,000 કરોડની કરાયેલી જોગવાઈ 22 ટકાનો કાપ બતાવે છે. મધ્યાહ્ન ભોજન માટેની આ વરસની જોગવાઈ 2009-10ના વરસ જેટલી છે. બજેટમાં થયેલ ખર્ચની જોગવાઈ સાથે કરવેરાના ફેરફારોનો કયાસ કાઢીએ તો ચાલુ વરસે બજેટની 98 દરખાસ્તો એવી છે કે જેમાં કસ્ટમ ડયુટીમાં એના વપરાશકારોને લાભ અપાયો છે. આમાં કેટલીક રાહત ઉદ્યોગ અને ખનિજને લગતી છે. ધારો કે આવી રાહત રોજગારી વધારવા અપાઈ હોય. આ સિવાય કેટલાંક પ્રાણીઓ, વૃક્ષો, છત્રી, કૃત્રિમ ફૂલો, તમાકુને અપાયેલી છૂટછાટ ન સમજાય તેવી છે. 

સૌથી વધુ આશ્ચર્ય અને આઘાત પહોંચાડે તેટલી રાહત સોનું અને હીરા-ઝવેરાત ઉદ્યોગને રૂ.75,000 કરોડની અપાઈ છે. આ રાહત સર્વશિક્ષા અભિયાન, મધ્યાહ્ન ભોજન અને આરોગ્ય માટે કરાયેલ કુલ ખર્ચની જોગવાઈ કરતાં વધુ છે. કદાચ આની પાછળનું રોકાણ આ ક્ષેત્રમાં મળતી રોજગારી અને નિકાસ કરાણભૂત હોય. પણ, સવાલ એ થાય છે કે રોજગારી અને નિકાસમાં આના જેવું જ યોગદાન આપનાર બીજા આવા ઉદ્યોગધંધાને આવો કરલાભ કેમ નથી મળ્યો? દાખલા તરીકે કાપડઉદ્યોગ ૪૫૦ થી ૬૦૦ લાખને રોજગારી આપે છે અને નિકાસમાં એવો જ હિસ્સો આપે છે. એને માત્ર રૂ 16,000 કરોડની રાહત મળી. રોજગારીમાં હીરા ઝવેરાત ઉદ્યોગ ૩૦ લાખને રોજગારી આપે છે એ નોંધવુ રહ્યું. સાક્ષરતા, આરોગ્ય, શિક્ષણ વગેરે સામાજિક વિકાસની જોગવાઈ બજેટમાં કમી કરવા પાછળ એક કારણ નાણાંમંત્રીએ એ આપેલું  કે આ વખતે કેન્દ્ર સરકારે નાણાં પંચની ભલામણોનો સ્વીકાર કરી મોટી રકમની ગ્રાન્ટ રાજય સરકારોને ફાળવી છે. ઉપરાંત નાણાંમંત્રી માને છે કે આમાંની કેટલીક યોજનાઓમાં કરાયેલ  કાપ, રાજય સરકારો નાણાંપંચની ભલામણોના કારણે મળેલ ગ્રાન્ટમાંથી ખર્ચ કરી સરભર કરશે.

આમાં એવું બન્યું છે કે, વડાપ્રધાને આયોજનપંચને વિખેરી નીતિ આયોગની રચના કરી છે. નીતિ આયોગે કેન્દ્રિય યોજનાઓ ઘટાડી રાજયને એ યોજના સોંપવા માટે, કઈ યોજના કેન્દ્રિય અને રાજયહસ્તક રાખવી એનો નિર્ણય કરવા મધ્યપ્રદેશના મુખ્યમંત્રી શિવરાજસિંહ ચૌહાણના અધ્યક્ષપદે રાજયોના મુખ્યમંત્રીઓની સમિતિ  બનાવી છે.  સમિતિની એકાદ બેઠક થઈ છે. પણ આખરી નિર્ણય થયો નથી. એટલે નાણાંમંત્રીને પૂરક માગણીઓ મૂકી વધારાના રૂ.19,000 કરોડ ફાળવવા પડયા છે. આ પૂરક માગણીમાં ‘મનરેગા’ને વધારાના રૂા.7 હજાર કરોડ; સ્વચ્છ ભારત મિશનને રૂ.1,500 કરોડ, પીવાના પાણી માટે વધારાના રૂ.1,000 કરોડ, યુનિસેફની આઈ.સી.ડી.એસ.-બાળવિકાસ યોજના માટે રૂ.3,600 કરોડ અને પ્રધાનમંત્રી ગ્રામ્ય સડક યોજના માટે રૂ.4,495 કરોડ મુખ્ય છે. ત્રણ વાત આમાંથી સમજવા જેવી છે. એક. મનરેગા યોજના, જેને વિશ્વબેંકે  દુનિયાની સૌથી મોટી રોજગાર યોજના ગણાવી, પણ જેને વડાપ્રધાને કોંગ્રેસ શાસનની નિષ્ફળતાની પ્રતીક ગણાવી હસી કાઢી તે જ યોજનાની બજેટ મંજૂર થયાના ત્રણ માસમાં જ જોગવાઈ વધારવી પડી. બે. જેને વડાપ્રધાને પોતાની નવી યોજના ગણાવી છે તે સ્વચ્છ ભારતમાં જોગવાઈ વધારવી પડી છે. સ્વચ્છ ભારત માટે ભા.જ.પ.ના પહેલાં અંદાજપત્રમાં રૂ.2,850 કરોડ ફાળવાયેલા. પછી 2015-16ના બીજા બજેટમાં નજીવો વધારો કરી રૂ.3625 કરોડ કરાયા અને બજેટ પછી હમણાં વધારો કરી સ્વચ્છ ભારત માટે રૂ.5,125 કરાયા. આને આયોજન કહેવાય ખરું ?

ત્રણ. ’બેટી બચાવ, બેટી ભણાવ’ એ માટે 2014-15 ના બજેટમાં રૂ.628 કરોડ ફાળવાયા હતાઃ પણ, 2015-16 ના બજેટમાં કોઈ ફાળવણી જ નહોતી કરાઈ. હવે, પૂરક માગણીમાં માત્ર રૂ.400 કરોડ ફાળવાયા છે. બાકીનું કામ મોદીજીની ઘોષણામાંથી થઈ જશે? આ બધી કરરાહત, ખર્ચની જોગવાઈ જેવી સવાલ જન્માવે છે કે, નાણાંમંત્રીએ રજૂ કરેલ અંદાજપત્રક કોને માટે ઘડાયું છે અને કયાં લક્ષ્યાંકો પાર પાડવા માગે છે? તાજેતરનાં રાષ્ટૃીય સર્વેક્ષણ સંસ્થાનાં સર્વેક્ષણ બતાવે છે કે શિક્ષણ અને આરોગ્યની બાબતમાં લોકો જાહેર સેવાઓને બદલે ખાનગી ક્ષેત્રની સંસ્થાઓ તરફ વળી રહ્યા છે. શિક્ષણક્ષેત્રે આવું વલણ શહેરી અને ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં લગભગ સરખું છે. આરોગ્યસેવામાં લગભગ 70 ટકા લોકો ખાનગી ક્ષેત્ર તરફ ઝૂકી રહ્યાં છે. આ પસંદગીના કારણે હોસ્પિટલની આંતરિક સેવાનો લાભ લેનાર સરકારી સેવાની તુલનામાં ચાર ગણાં વધુ નાણાં ખર્ચે છે. આ નાણાં લાભ લેનારને પોતાના ગજવામાંથી ખર્ચવા પડે છે. કારણ માંડ 13 ટકા લોકો આરોગ્ય વીમા યોજના નીચે આવરી લેવાયા છે. આવો વધારાના ખર્ચનો બોજ ધીમે ધીમે સામાન્ય માનવીના ભરણપોષણના કાપમાં પડી રહ્યો છે.

પરિણામે વિશ્વના આફ્રિકા સહિતનાં કેટલાંક રાષ્ટ્રો કરતાં ભારતમાં પાંચ વરસની ઉંમરના બાળકોમાં કુપોષણનું પ્રમાણ ઘણું વધતુ જાય છે. એનું સીધું પરિણામ એ આવે છે કે, આર્થિક સમૃદ્ધિ વધવાને કારણે ગરીબીની રેખાથી ઉપર ઊઠનારાં કુટુંબો અચાનક આવેલી માંદગીના ખર્ચના બોજના કારણે ફરી ગરીબીની રેખા નીચે ધકેલાઈ જઈ રહ્યાં છે. અંદાજપત્રકમાં સામાજિક સેવાઓ માટેના નાણાંની ફાળવણીમાં કાપ મૂકવાની નીતિ અંતે રાષ્ટ્રમાં ગરીબીનું પ્રમાણ વધારવામાં પરિણમી રહી છે. આરોગ્યની સેવાઓ ખાનગીક્ષેત્રને સોંપવાની  નીતિના  વિશ્વમાં કે ભારતમાં જયાં જયાં પ્રયાસો થયા એ બધા નિષ્ફળ નીવડયા છે. ખાનગીક્ષેત્રને કોઈ પણ ક્ષેત્રે દાખલ થવાનું મૂળભૂત આકર્ષણ નફો હોય છે.

આખરે આપણે જ સમજવાનું રહ્યું કે બજેટ કોના કલ્યાણ માટે ઘડાયું છે?

સૌજન્ય : ‘સર્વેક્ષણનું તારણ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 27 અૉગસ્ટ 2015