એક વાર ભૂચર, નભચર, જળચર જીવોની સભા મળી હતી. બહુ બધી ચર્ચાઓ કરવાની હતી. ચર્ચાઓ ચાલી, સૌ પોતપોતાની વાત પોતપોતાની ભાષામાં બોલતા હતા. કોઈ શું કહે છે, એ સમજાતું ન હતું. ગોકીરા, દેકારા, હોકારા, પડકારા થતા હતા. ન મુદ્દો સમજાય, ન વિષય. આ સભામાં શિયાળ હાજર હતું. એ એક ન્યૂઝ ચેનલ વતી મિટિંગનો રિપોર્ટ આપવાનું હતું. હોકારા, પડકારા, ગોકીરા-દેકારા વચ્ચે કાંઈ ન સમજાય તેનો વાંધો નથી. અહેવાલ તો એમેય લખી નખાય. શિયાળને પૂરો કૉન્ફિડન્સ હતો. પણ સમય તો પસાર કરવો પડેને ? એણે સમય પસાર કરવા નિરીક્ષણ કરવાનું રાખ્યું. મીડિયા પર્સન પાસે જ્યારે બીજું કાંઈ કરવાનું ન હોય, ત્યારે એ નિરીક્ષણો કરે. ઘણાં નિરીક્ષણો કામનાં હોય, ઘણાં જ્ઞાનવર્ધક હોય અને ઘણાં મનોરંજક હોય. આમ શિયાળ નિરીક્ષણો કરતું હતું. એનું ધ્યાન ગયું કે સભામાં ઘણાં બધાં પશુપંખીઓનાં અંગો વાંકાં હતાં. હાથીની સૂંઢ, પોપટની ચાંચ, કૂતરાની પૂંછડી, બગલાની ડોક, ભેંસનાં શીંગડાં, વાઘના નખ, ઊંટનાં તો અઢારેય અંગ વાંકાં હતાં.

શિયાળે આ નોંધ્યું અને બીજા દિવસે મિટિંગના અહેવાલ સાથે પોતાનાં આ વિશિષ્ટ નિરીક્ષણો પણ રજૂ કર્યાં. એનો બૉસ તો ખુશ થઈ ગયો. નિરીક્ષણો બાબતે એને ખાસ બિરદાવવામાં આવ્યું. એને માટે નિરીક્ષણ-પત્રકારની ખાસ જગ્યા બનાવવામાં આવી. લો, વટ પડી ગયો.

એમ તો સજીવ જગતમાં બીજા ય નિરીક્ષણકારો હતા. બધા બહુ જ બુદ્ધિ ચલાવીને જ્ઞાનવર્ધક નિરીક્ષણો કરતા. પણ શિયાળભાઈનાં નિરીક્ષણો જ્ઞાન આપે કે ન આપે ગમ્મત આપતાં, એટલે શિયાળનો વટ ઘણો.

પણ એમ શિયાળનો વટ પડે તે બીજાને કેમ ગમે ? શિયાળનાં નિરીક્ષણોના પ્રસારણ સામે કોઈ-કોઈ લોકોએ વિરોધ નોંધાવ્યા, કોઈ- કોઈને બહુ ખોટું લાગ્યું, કોઈ-કોઈને આ સમગ્ર નિરીક્ષણ ભેદભાવપ્રેરક અને પૂર્વગ્રહપૂર્ણ લાગ્યું. એના ય દેકારા થયા પછી બધું થાળે પડી ગયું.

થોડા વખત પછી વાઘને વિચાર આવ્યો. જો આપણે આટલા બધા જીવો વાંકાં અંગવાળા હોઈએ તો ભેગા થઈને કંઈક કરીએ તો કેવું ? વાઘે પોપટને વાત કરી, પોપટે ભેંસને કહ્યું, ભેંસે બગલાને કહ્યું, બગલાએ કૂતરાને કહ્યું, કૂતરાએ હાથીને વાત પહોંચાડી, હાથીએ ઊંટને જણાવ્યું. ઊંટે સૂચવ્યું, ‘એક વાર આપણે બધાં મિટિંગ કરીએ’. આ સૂચન બધા સુધી એ જ માર્ગે પાછું પહોંચ્યું. બધાં સંમત થયાં અને વાંકાં અંગોવાળાં પશુઓની એક મિટિંગ મળી. આ મિટિંગમાં પહેલો વિરોધ ભેંસે નોંધાવ્યો, ‘શિયાળે આપણને વાંકાં અંગવાળાં કહીને આપણી ટીકા કરી છે. આપણે વિરોધ નોંધાવવો જોઈએ.’

‘વિરોધ તો કર્યોને આપણે !’ વાઘે કહ્યું.

‘હજી જોરદાર વિરોધ કરવો જોઈએ’, કૂતરાએ કહ્યુંઃ ‘આખા જંગલમાં હું ફરી વળું.’

‘તમે બધાં કહો તો હું એને પાઠ ભણાવી દઉં. આ સૂંઢ વાંકી કરીને …’ હાથીએ ઉશ્કેરાટથી કહ્યું.

ભૂચરો કાંઈ કેટલુંય બોલ્યાં. શિયાળ હાજર હોત તો એને આખા દિવસની સ્ટોરી મળી રહેત. પણ આ ખાનગી મિટિંગ હતી. વાંકાં અંગવાળાં પશુઓ જ હાજર હતાં. આ બધી વાતો થતી હતી, ત્યારે ઊંટ મોઢું ફુલાવી, હોઠ લંબાવીને ઊઠ-બેસ કરતું હતું. જેટલી વાર એ ઊઠે કે બેસે એટલી વાર મિટિંગ ખળભળી ઊઠે, પણ ઊંટ તો વાંકાં અંગવાળાં પશુઓનું શિરમોર. એની ઊઠબેઠ તો ચલાવી જ લેવી જોઈએ.

ચર્ચાઓ થતી હતી, ત્યારે બગલો અને પોપટ બંને મૌન હતા. બગલો એના ધ્યાનમાં બેઠેલો, પોપટ એના ચિંતનમાં. જો કે બે ય બધી વાતો સાંભળતા હતા.

ઉશ્કેરાટ શાંત થયો એટલે બગલાએ પોપટને કહ્યું, ‘તમે કંઈક કહો પોપટજી, મને બોલવાનું નહીં ફાવે’. પોપટને તો જોઈતું’તું ને બગલે કીધું ! એ બોલ્યો, ‘જુઓ ભાઈઓ અને ભગિનીઓ, આપણને શિયાળે કશું કહ્યું એમાં આટલું ખોટું લગાડવાનું ન હોય. એણે સત્ય નિરીક્ષણ કર્યું છે.’

‘એટલે? સત્ય નિરીક્ષણ કર્યું એટલે ? આવું ખોટું લાગે તેવું કહેવાનું ? મીડિયામાં ?’

‘મીડિયા પર્સન તો મીડિયામાં જ કહેને ?’ બગલો ધીરેથી બોલ્યો.

‘ખબર છે અમને, તમે અને શિયાળ તો હમનિવાલા છો.’

‘એ ખોટી વાત છે,’ બગલો બોલ્યો : ‘એ દિવસે તો અમે બંનેએ સહકાર કરેલો. એનું ભોજનપાત્ર મેં લીધેલું. કારણ કે એ મને અનુકૂળ હતું. મારું ભોજનપાત્ર એમને આપેલું, કારણ કે એમને અનુકૂળ હતું. આ તો પરસ્પર સહાય હતી. અમે એક પાત્રમાં નહોતા જમ્યા, વાનગીઓ ય જુદી-જુદી હતી મિત્રો,’ બગલાએ સ્પષ્ટ જણાવ્યું.

‘તો ય તમે સાથે બેસીને જમ્યા કે નહીં?’ ભેંસે સવાલ કર્યો.

‘અમને બંનેને ભૂખ લાગી હતી, પણ સાથે જમવાથી શું છે?’ બગલાએે દલીલ કરી.

‘તો પણ, તો પણ ન ચાલે’, કૂતરો બોલ્યો.

‘તમે ય કૂતરાભાઈ, ઉકરડે ખાવા જાઓ ત્યારે કેટલાં બધાં સાથે હોય છે. ગાયો, કૂકડીઓ, બકરીઓ, ઉંદરડીઓ … હીહીહી, બધી જ અમારી જાતની’, ભેંસે કહ્યું.

‘મા, હું એ બધાંને ભસું છું.’ કૂતરાએ કહ્યું.

‘તો ય નથી જતી. તો તમે હમનિવાલા નહીં?’ બગલો બોલ્યો.

‘ને પાછી બધીય …’ ભેંસે વળી ઠઠ્ઠો કર્યો. કૂતરો ખિજાયો, જોરથી ભસવા માંડ્યો, દેકારો વધી પડ્યો.

વાઘે હુંકાર કર્યો. ‘વ્યક્તિગત વાતો બંધ કરો’.

વાઘના હુંકારથી વળી ધમાલ થવા જતી જ હતી, ત્યાં ભેંસે કહ્યું, ‘વાઘભાઈને શબ્દોની થોડી તંગી છે. એમની વાત બરાબર છે.’

‘ઓકે-ઓકે, શાંતિ-શાંતિ,’ પોપટે કહ્યું. બધાં શાંત થઈ ગયાં.

‘વ્યક્તિગત સંબંધો અને ક્ષમતાઓની મર્યાદાઓની વાતો માટે આપણે બીજી મિટિંગ ગોઠવીશું. અત્યારે આજનો પ્રશ્ન ચર્ચીએ તો કેવું ?’ પોપટે પેલી ચર્ચાનું સમાપન કરાવ્યું.

ઊંટ જરા આમતેમ ડોલ્યું. એ સ્થિર થયું, પછી મિટિંગ આગળ ચાલી.

‘તો વિચારો ભાઈઓ, ભગિનીઓ, શિયાળે આપણા વર્ગની ટીકા કરી, થોડી હાંસી ઉડાવી. આપણો વિરોધ કર્યો. એણે સત્ય નિરીક્ષણ કર્યું. આપણને ન ગમ્યું. જે થયું તે થયંુ. હવે આગળ શું કરવાનું?’ પોપટે દોર સંભાળી લીધો.

‘શું કરાય? કંઈ ન કરાય, રહેવા દોને!’ ઊંટ બોલ્યું.

‘કંઈક તો કરાય. તમે કહો તો હું મારી રીતથી આ પ્રશ્ન ઉકેલું,’ વાઘે પ્રસ્તાવ મૂક્યો.

‘એમ તો મને ય આવડે-મારી રીત, પણ તમારી રીતની બધાંને ખબર છે, બીક લાગે એવી છે,’ ભેંસે કહ્યું.

‘એવું કરી શકીએ’, કૂતરો બોલ્યો, ‘આપણે આપણા જૂથને વિસ્તારીએ, સમસ્ત ક્ષેત્રમાં.’

‘એ તો કઈ રીતે થાય? પ્રભુ પરમાત્માએ આપણને આટલાંને જ આવાં બનાવ્યાં છે,’ બગલો નિરાશ થઈને બોલ્યો.

‘વાંકા અંગ આપણાં, આપણી સંખ્યા ઓછી, કબૂલ. પણ આ ક્ષેત્રમાં વાંકી રીતવાળાં કેટલાં છે, ખબર છે? એ બધાંને આપણે આપણી સાથે ભેળવી શકીએ.’ કૂતરો બોલ્યો.

‘દાખલા તરીકે?’ ઊંટે સવાલ કર્યો. એની દૃષ્ટિએ તો એના સિવાય બધાં સીધાં જ હતાં.

‘દાખલા તરીકે, કાગને, વાંકી નજરે જુએ, કરચલો વાંકી ચાલ ચાલે. કીડીઓ વાંકીચૂકી રસ્તો કાઢે, માછલી પાણીમાં પૂંછડી હલાવતી આખેઆખી વાંકીચૂંકી થતી ફર્યાં કરે. અરે, વિચારવા બેસો તો …’ કૂતરાએ વિવરણ કર્યું.

‘હાઆઆઆ, તો એમને ય જૂથમાં સામેલ કરીએ, ચાલો,’ બગલો ઉત્સાહિત થયો. એ બહાને માછલીઓ સાથે સંબંધો સુધરશે, કરચલા સાથે ય સારાસારી રહેશે, એ વાતે એનું ધ્યાન તૂટી ગયું.

વાઘ બોલ્યો, ‘સૌએ પોતપોતાની આવડતથી પાર્ટીમાં સભ્યો વધારવાના.’

‘જે વધારે લાવે એને ઇન્સેિન્ટવ મળે?’ હાથીએ પૂછ્યું. ‘મળશે મળશે. પાંચ લાડવા વધારે મળશે.’ ભેંસ ટોળમાં બોલી, હાથીએ જોરથી સૂંઢ ઉછાળી. બધાં આઘાં ખસી ગયા, ઊંટ સિવાય. આમે ય તે એને ઊઠવા-બેસવાની મુશ્કેલી.

‘પાર્ટીના સભ્યો વધારવાના, ઇન્સેિન્ટવ મળશે’. વાઘે મુખ્ય નેતા તરીકે જાહેરાત કરી.

આ જાહેરાત સાંભળીને સમૂહસ્વર ગુંજ્યો. દેકારો નહીં, માત્ર સમૂહઘોષ. બધાં એક જ શબ્દ બોલ્યાં : ‘ઓ.કે’. ઇન્સેિન્ટવની વાત હોય ત્યારે બધે જ આવું થાય.

મિટિંગ વિખરાઈ. સૌ કામે લાગ્યાં. જંગલ, વગડો, સીમ, પાદર, ગામ, શહેર, ગલીઓ, ગૂંચીઓ, જળમાં, સ્થળમાં જૂથ વિસ્તરી ગયું. આમે ય તે સકળસૃષ્ટિમાં સૌનું કંઈક ને કંઈક વાંકું હોય જ. આવો ભાઈઓ, આવો ભગિનીઓ, સૌ એક થઈએ.

ફરી પાર્ટીની સામાન્ય સભા મળી. સૌ ભૂચરો, જળચરો, નભચરો ભેગાં થયાં. ચર્ચાઓ થઈ, પ્રસ્તાવો મુકાયા, નિર્ણયો થયા, ઠરાવો થયા, નિમણૂકો થઈ.

પાર્ટીના પ્રવક્તા તરીકે શિયાળની નિમણૂક થઈ. એના જેવો અનુભવ બીજા કોનો? મીડિયા ચેનલ છોડીને શિયાળે પાર્ટીનું પ્રવક્તાપદ સ્વીકાર્યું. એમાં સહાયક તરીકે કાગડાની નિમણૂક થઈ.

રંગેચંગે પાર્ટીના શ્રીગણેશ થયા. ઉજવણી કરી કરીને સૌનાં ધ્યાનમાં આવ્યું, વાંદરાને પાર્ટીમાં કોઈએ જોડ્યો નહીં.

‘રહેવા દોને, એ અળવીતરી જાત. કેટલું બનાવે, કેટલું બગાડે?’

સર્વસંમતિ એમાં પણ સધાઈ.

આ ઉપરાંત, બીજી એક વાતે પણ સર્વસંમતિ છે. મનુષ્યને પણ પાર્ટીમાં ન લેવો કારણ? એ તો સીધોસટાક ઊભે છે, ફરે છે, ચાલે છે. વાંકાજીવ પાર્ટીમાં એ ક્યાંથી હોય?

લે, કર્ય વાત. સીધાસટાક મનુષ્ય જેવું વાંકું કોઈ નથી. ખબર નથી કોઈને ? ખબર છે, તો ય નહીં કે પછી એટલે જ નહીં?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2015; પૃ. 17-18

એક નદી પર નાનો પૂલ બંધાઈ રહ્યો હતો. અમારી ટૅક્સી એ સ્થળે આવી. અમારો ડ્રાઈવર થાક્યો હતો. એને આરામ મળે અને પૂલનું બાંધકામ પણ જોવા મળે એ દૃષ્ટિએ અમે ત્યાં એક ઝાડ નીચે, થોડે દૂર અમારી ટેક્સી ઊભી રાખી. છાયામાં પાથરણું પાથર્યું. ભાથાના ડબ્બા ખોલ્યા. પાણીની બાટલીઓ ખોલી અને આરામથી ખાવાનું શરુ કર્યું.

થોડે દૂર મજૂરો પૂલનું કામ કરી રહ્યા હતા. મુકાદમ આંટા મારી રહ્યો હતો. કૉન્ટ્રાક્ટર સાહેબ પણ એમની ગાડી બીજા ઝાડ નીચે પાર્ક કરી અન્દર બેઠા હતા. કંઈક ઠંડું પીણું પીતાં પીતાં કામની પ્રગતિ નિહાળી રહ્યા હતા.

બપોરે વિરામનો ટાઈમ થયો એટલે થોડી વાર માટે કામ બંધ થયું અને મજૂરો ખાવાપીવામાં લાગી ગયા. કૉન્ટ્રાક્ટર સાહેબ પણ હવે એમની ગાડીમાં ત્યાંથી રવાના થઈ ગયા.

અમારી ટૅક્સીમાં અમે ચાર જણ હતા. એમાંના એક મારા મિત્ર અમેરિકાથી આવ્યા હતા. એન્જિનિયર હતા. બહુ વર્ષે એ દેશમાં આવેલા. એમને ગામડાઓમાં ફરવું હતું. ગ્રામ્ય વિસ્તારના જીવનનો અનુભવ નજરે જોવો હતો. એટલે અમે ટૅક્સી લઈને બધે ફરતા હતા. છેલ્લાં 45 વર્ષથી આ મારા મિત્ર અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલા છે. કમાયા પણ બહુ છે. ‘મલ્ટીમીલિયોનેર’ ગણાય છે. એટલે કે અઢળક પૈસો એમની પાસે છે. એમનાં બાળકો અને પૌત્ર–પૌત્રીઓ તો અમેરિકામાં જ જનમ્યાં છે. એટલે એ છોકરાંઓને તો ઈન્ડિયા વિશે ઝાઝી માહિતી નથી. ક્યાંથી હોય ? મનુષ્ય આદિ કાળથી સ્થળાન્તર કરતો રહ્યો છે. અનુકૂળ આવે ત્યાં પોતાનું નવું ઘર વસાવે છે. રોજી–રોટી અને સાથે સુખસમૃદ્ધિ મળવા માંડે એટલે એ નવા સ્થળને ‘વતન’ બનાવી દેતો હોય છે. જોતજોતાંમાં એ નવી ધરતી ઉપર એકબે પેઢી થઈ જાય છે અને બાપદાદાનો મૂળ જૂનો મુલક વિસારે પડી જાય છે. અમેરિકા એક એવી ભૂમિ છે, જેણે દુનિયાના તમામ દેશોના લોકોને આવકાર્યા છે. કોઈ પણ પ્રકારની રૂકાવટ વગર એમને આબાદ થવાની તક આપી છે. એમની તમામ શક્તિઓને વિકસવા દેવાની તક આપી છે.

થોડું ખાઈ લીધા પછી મજૂરોને મળવા અમે એમના તરફ ચાલવા માંડ્યા. અમેરિકાથી આવેલા મિત્ર લેખક પણ છે. અમેરિકન મજૂરની તન્દુરસ્તી અને આ મજૂરોની શારીરિક હાલત વિશે એમણે મને થોડો ખ્યાલ આપ્યો.

મિત્રે કહ્યું, ‘ચાલો, આપણે જરા પગ છૂટા કરીએ … પેલા મજૂરો સાથે થોડીક વાતો કરીએ.’

‘ચાલો …’ હું એમની સાથે જોડાયો. ઝાંખરાં કાંટાથી સાચવતા સાચવતા અમે એક ઝાડ નીચે આવ્યા. ચાર–પાંચ મજૂરો ત્યાં રોટલા ખાઈ રહ્યા હતા.

‘કેમ છો બધા ?’ મારા મિત્રે એ બધાંને પૂછ્યું.

‘બસ .. સાહેબ, આ રોટલા ખાઈએ છીએ.’ જવાબ મળ્યો.

એમાંના એક બોકલણા મજૂરે પૂછ્યું …

‘સાહેબ, તમે અમારા કંટ્રાટી સાહેબના સમ્બન્ધી છો ?’

‘ના ભૈ ના. તમારા કંટ્રાટીને અને અમારે કાંઈ લેવા દેવા નથી. અમે તો ફરવા નીકળ્યા છીએ. થાક્યા છીએ એટલે થોડીવાર ટૅક્સી અહીં ઊભી રાખી છે … આ તમારું બાંધકામ કેમ ચાલે છે ?’ મારા મિત્રે પૂછ્યું.

‘કામ તો ચાલ્યા કરે સાહેબ …’ પેલા મજૂરે જવાબ આપ્યો. બીજા મજૂરો પણ એની ‘હા’માં ‘હા’ પરોવવા લાગ્યા. ‘મજૂરી છે સાહેબ … નરી મજૂરી, બીજું શું ? તાપતડકે કાળી મજૂરી કરીએ ત્યારે રોટલો પેટમાં નાંખવા મળે. અમારી તે કાંઈ જિન્દગી છે સાહેબ ! આ ધૂળઢેફાં જોડે જ અમારી જિન્દગી રગદોળાઈ જવાની. અને આ કંટ્રાટી માલામાલ થઈ જવાનો. એક તો મજૂરી ઓછી આપે અને ચોમાસુ આવે છે એટલે અમારી પાસે કામ ઝડપથી કરાવવા માંગે છે. એના પૂલ માટે અમે શું અમારી જાત તોડી નાખીએ ? અમે તો જેટલું થાય એટલું કરીએ.’ ત્યાં બેઠેલા બીજા મજૂરોએ પણ હસીને આ વાતનું સમર્થન કર્યું. ત્યાંથી અમે આગળ વધ્યા.

બીજા એક ઝાડ નીચે પણ થોડા મજૂરો રોટલા ખાતા બેઠા હતા. એમાં એક ત્રીસેક વર્ષનો યુવાન હતો. બાજુમાં એની પત્ની બેઠેલી લાગી. એમનાં બે નાનાં છોકરાં રમતાં હતાં. એક પ્રૌઢ સ્ત્રી પણ હતી. એ આ યુવાનની મા હોય એવું લાગતું હતું. આખું કુટુમ્બ મજૂરીએ આવેલું હતું.

‘કેમ છે ભાઈ… તારું નામ શું ?’ મારા મિત્રે પૂછ્યું.

‘સાહેબ, મારું નામ ભીખાજી છે …’ એણે હાથમાંની જાડી રોટલી નીચે મૂકી અને અમને પ્રણામ કર્યાં.

‘શું ભીખાજી, આ પૂલનું કામકાજ કેમ ચાલે છે ?’

‘આમ તો બધું બરાબર ચાલે છે, સાહેબ. અમારા કંટ્રાટી સાહેબને ચોમાસા પહેલાં પૂલ પૂરો કરવો છે. નહીંતર પાછું કામ અટકે અને એમને નુકસાન થાય. એટલે વરસાદ પહેલાં કામ પુરું થઈ જાય તો સારું એમ કહે છે. નદીમાં પાણીનાં પૂર આવે પછી કશું થાય નહીં.’

‘મજૂરીના પૈસા તો બરાબર મળે છે ને ?’ મિત્રે પૂછ્યું.

‘સાહેબ, એ તો બધાંને મળે એ અમને મળે. મજૂરીના જે ભાવ ચાલતા હોય એ મળે. આ તો મોટો ઉપકાર છે સાહેબ, કે આ કપરા કાળમાં પ્રામાણિકતાથી પેટ ભરવા માટે આ મજૂરી મળી રહે છે !’

‘ભીખાજી, આ મજૂરીનું કામ તને ગમે છે ?’

‘સાહેબ, ગમે કે ના ગમે … હું ભણ્યો નથી. એટલે જે મળે તે કરવું તો પડે જ ને ?’ મજૂરી તો કરવાની જ છે ! તો પછી આનન્દથી કેમ ના કરવી ? મજૂરી આનન્દથી કરીએ તો પછી એ વૈતરું ના લાગે … વૈતરું ના લાગે એટલે એનાથી થાક પણ ઓછો લાગે. માટે સાહેબ, હું તો આનન્દથી મજૂરી કરું છું. રોદણાં રડીને ફરિયાદ કર્યા કરવાથી શો ફાયદો ? મારા બાપા પણ આ જ રીતની મજૂરી કરતા હતા. હું પણ એ જ કરું છું … અને કદાચ મારાં આ છોકરાં પણ એ જ કરશે. ગરીબીનું ચક્કર છે, સાહેબ. અને સાહેબ, એક વાત કહું ?’ ભીખાજીએ કોળિયો ચાવીને ગળે ઊતાર્યો.

‘બોલ…’

‘આ પૂલ પૂરો થશે ત્યારે એના ઉપરથી રોજ હજારો લોકો, ગાડાં, ઢોરાં, રિક્સાઓ અને બીજાં કેટલાં ય વાહનો પસાર થશે. … એક ગામથી બીજા ગામ જવાનું અન્તર ઘટીને કેટલું ઓછું થઈ ગયું હશે ! લોકો કેટલાં ખુશ થશે ! અને સાહેબ, ભવિષ્યમાં હું ઘરડો થઈને આ પૂલ ઉપરથી પસાર થઈશ ત્યારે મનમાં ને મનમાં કેવો રાજી થઈશ કે આ પૂલના મોટામોટા થાંભલામાં સિમેન્ટ રેડનારો હું પણ એક મજૂર હતો ! લોકો ભલે મને યાદ ના કરે; પણ મને તો આખી જિન્દગી યાદ રહેશે જ ને !’

મારા મિત્ર ખૂબ ખુશ થઈને ભીખાજીના આ શબ્દો સાંભળી રહ્યા. ક્યાં ય સુધી એ ભીખાજીના મોં તરફ તાકી રહ્યા. ભીખાજીની બૈરી અને એની મા મારા મિત્ર તરફ જોઈ રહ્યાં. ભીખાજીની વાત ઉપર મારા મિત્ર આટલા બધા ખુશ કેમ થઈ ગયા છે તે આ સ્ત્રીઓને સમજાતું  ન્હોતું.

મારા મિત્ર તરત બોલ્યા.

‘ભીખાજી, આ તારાં છોકરા છે ?’

‘હા સાહેબ …’

‘નિશાળે જાય છે ?’

‘કોઈક વાર જાય … કોઈક વાર ના જાય. ગામથી દૂર મજૂરી કરવા આવ્યા હોઈએ તો પછી નિશાળ કેવી રીતે મોકલાય ?

મારા મિત્રને એકાએક કોણ જાણે શું સૂઝ્યું ! એમણે ભીખાજીને ઊભા થવા કહ્યું. એના ખભે હાથ મૂકી ધીમે ધીમે આગળ ચાલવા માંડ્યા.

એ બન્ને જણા સહેજ દૂર નીકળી ગયા હતા, એટલે એમનો વાર્તાલાપ તો મને સંભળાતો નહોતો. પણ હું એમને જોઈ શકતો હતો. મારા મિત્રે ખીસ્સામાંથી કાગળ પેન કાઢી કાંઈક લખવા માંડ્યું. ભીખાજીને મેં વાંકો વળીને મારા મિત્રના પગ પકડતો જોયો. મારા મિત્રે એના ખભા પકડી એને ઊભો કર્યા કરતા હતા. પોતાને પગે લાગવાની એ ના પાડ્યા કરતા હોય એવું લાગતું હતું. ભીખાજી વારંવાર આંખો લૂછ્યા કરતો હતો.

પછી એ બન્ને પાછા આવ્યા. ભીખાજી એની જગ્યાએ ચાલ્યો ગયો અને અધૂરી રહેલી રોટલી ખાવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ આનન્દની ઉત્તેજનાને લીધે ખાઈ શકતો નહોતો. એણે એનાં બન્ને છોકરાંને ખોળામાં ખેંચ્યા અને જોરથી આલિંગન દીધું. એની પત્ની અને એની મા આ બધુ એકાએક શું બની ગયું એ સમજવા બાઘાની જેમ ભીખાજી તરફ જોયા કરતાં હતાં.

મારા મિત્ર મારા તરફ ફર્યા.

‘ચાલો, આપણે હવે અહીંથી આપણા રસ્તે આગળ જઈશું ?’

‘હા … જરુર … ચાલો.’ ભીખાજી અને એના આખા કુટુમ્બને ‘આવજો’ કહી અમે ટેક્સી પાસે પહોંચ્યા. ભીખાજી અને મારા મિત્ર વચ્ચે શું બની ગયું એ રહસ્ય મને કોરી ખાતું હતું. મારાથી સહેવાતું નહોતું. છેવટે મેં પૂછી નાખ્યું :

‘આ … આ … ભીખાજી આટલો બધો ભાવવિભોર કેમ થઈ ગયો હતો ? તમારા બે વચ્ચે શું બની ગયું ?

‘કાંઈ વિશેષ નહીં. મેં ભીખાજીને થોડી આર્થિક મદદ કરવાનું વચન આપ્યું. એટલે આભારની લાગણીથી એ ગળગળો થઈ ગયો. બીજું કાંઈ નહીં.’ બહુ શાંતપણે મિત્રે જવાબ આપ્યો.

‘તમે કઈ રીતની મદદ કરવાના છો ?’

‘બધું સમજાવું. અંગ્રેજીમાં શબ્દો છે : Make a difference in someone’s life – શક્ય હોય ત્યારે કોઈક જરુરિયાતમન્દના જીવનને સ્પર્શ કરીને એને ઉપર લાવવો. મારી આવડત અને મારી મહેનત તથા અમેરિકાએ આપેલી તકને લીધે, મારી પાસે પૈસા છે; એટલે મેં ભીખાજીનાં છોકરાંનો ભણવાનો બધો ખર્ચ પૂરો પાડવાનું એને કહ્યું. મારા થોડાક ટેકાથી ભીખાજી અને એનાં છોકરાંનું જીવન થોડું બદલાઈ જાય તો કેવું સારું ! શ્રીમંતોનું તો આ કામ છે. ફરજ છે. પૈસા એ બિયારણ છે. જ્યાં જરૂરત દેખાય ત્યાં એમણે ઉદારતાથી એની વાવણી કરવી જોઈએ. એનું વળતર દૃશ્ય અથવા અદૃશ્ય રીતે મળ્યા જ કરે છે. It’s an investment in Humanity. આ Philanthropic કામ છે. અમેરિકન શ્રીમંતો પાસેથી મને આ અંગે ઘણું શીખવાનું મળ્યું છે.’

‘પણ તમે આમ એકાએક ભીખાજીને જ મદદ કરવા કેમ તૈયાર થઈ ગયા ? આપણે તો ઘણા મજૂરોને મળ્યા !’

‘જુઓ, આ જગતમાં બધું જ છે. ગુણ છે. અવગુણ છે. સૌન્દર્ય છે. કદરૂપતા છે. દયા છે. ક્રૂરતા છે. ઉત્સાહ છે. રોદણાં છે. ફૂલ છે. કાંટા પણ છે. આ બધામાંથી આપણે જે પસન્દ કરીને લઈએ તે આપણને મળે. એક હિન્દી કવિ(બાપુરાવ)ના શબ્દો છે :

ભરી હૈ દુનિયા કાંટોંસે પ્યારે,
ઔર ભરે હૈ ફૂલ કે ક્યારે;
ચૂન ચૂન કાંટેં જલા ડાલ કર,
ફૂલ સે ઝોલી ભર લેના …..

આ દુનિયા કાંટાથી ભરેલી છે સાથેસાથે એમાં ફૂલોના ક્યારા પણ છે. કાંટાને વીણીવીણીને બાળી નાખજો અને તમારી ઝોળી ફૂલોથી ભરી લેજો ….

‘કેટલા સચોટ અને વ્યવહારુ શબ્દો છે !

‘ભીખાજી આ કવિતાના શબ્દો પ્રમાણે જીવે છે. આપણે પહેલાં મળ્યા, તે બધા મજૂરો રોદણાં રડતા હતા, ફરિયાદો કરતા હતા. કામ એમને માત્ર કાળી મજૂરી લાગતી હતી. એમની મજૂરી માનવતાના હિતમાં કેવો અગત્યનો ભાગ ભજવે છે એનો એમને ખ્યાલ પણ નહોતો. ખોરી દાનતથી માત્ર મજૂરી કર્યા કરતા હતા. આ બીજા મજૂરો અને ભીખાજીની દૃષ્ટિમાં બહુ જ ફેર છે.

‘ભીખાજી અભણ છે; પણ આ કવિતાના શબ્દોની જેમ એ કાંટા દૂર રાખીને ફૂલો તરફ નજર રાખનારો માણસ છે. એ એની મહેનતને માત્ર ‘મજૂરી’ નથી ગણતો. એની પાસે દીર્ઘદૃષ્ટિ છે. પૂલના બાંધકામથી ભવિષ્યમાં લોકોને કેટલો ફાયદો થવાનો છે તે એ સમજે છે. માનવહિતના આ કામમાં પોતે થોડો ઘણો પણ ભાગીદાર બન્યો છે એ વાતનું એને ભાન છે. ફરિયાદોને બદલે એને આનન્દ વધારે છે. બધા મજૂરો ગરીબ તો છે; છતાં ભીખાજી પોતાની મજૂરીને ભવિષ્યની કડી ગણે છે. જ્યારે પેલા મજૂરો પોતાના કામને માત્ર વેઠ સમજતા હતા. ભીખાજી વ્યવસાયે ભલે મજૂર છે; પણ સ્વભાવે મોટો વિચારક છે. એ જે કાંઈ કરે છે તે સમજદારીપૂર્વક કરે છે. પોતે માત્ર ‘મજૂરી’ જ નહીં; પણ માનવહિતનાં કામમાં કાંઈક ઉપયોગી ‘ફાળો’ આપી રહ્યો છે એનો એને ખ્યાલ છે. થોડો ટેકો અને માર્ગદર્શન મળતાં આવા માણસો દીર્ઘદૃષ્ટા બની શકે છે. કંઈક કરી શકે છે.

‘મેં ભીખાજીને ઓળખી લીધો છે. જીવન પ્રત્યેનું એનું વલણ, એનું એટીટ્યુડ (attitude) ઉમદા છે, પોઝીટિવ છે. એટલે એનાં છોકરાંને કારમી ગરીબીના ચક્કરમાંથી ઉગારી લેવા, એમના ભણતરનો બધો ખર્ચ ઉપાડી લેવાનું મેં એને વચન આપ્યું છે. માત્ર પૈસાના અભાવે એનાં બાળકો સ્કૂલકૉલેજમાં જતાં નહીં અટકે એની મેં એને ખાતરી આપી એટલે એ આટલો આનન્દવિભોર અને આભારવશ થઈ ગયો છે.’

હું મિત્રની આ વાત સાંભળતો રહ્યો. અમારી ટૅક્સી આગળ વધતી રહી ….

°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°

સર્જકનું સર્જન :

1. ‘કંકુ ખર્યુંને..’ – વાર્તાસંગ્રહ; 2. ‘..સૂરજ ઊગ્યો – વાર્તાસંગ્રહ; 3. ‘થવાકાળ’ – નવલિકાસંગ્રહ; 4. ‘Wisdom Of Kabir’ – કબીરના દોહા 3 ભાષામાં; 5. ‘શિવપુરાણનો સાર’; 6. અમેરિકામાં વર્ષોથી ‘ગુંજન’ સામયિકનું પ્રકાશન અને તેનું નિ:શુલ્ક વિતરણ ..

ચાર દાયકાથી દરિયાપાર રહેતા ગુજરાતી ભાષાના અનન્ય સેવક તરીકે આનંદરાવનું નામ સુકીર્તિત છે.. સંસ્કૃત, હિન્દી, મરાઠી, અંગ્રજી અને ગુજરાતી પર એમનો ગજબનો કાબૂ. એમનાં પુસ્તકોનાં દક્ષિણની ભાષાઓમાં પણ ભાષાન્તર થયાં છે. એક અંગ્રજી વાર્તાસંગ્રહ પ્રકાશિત થવાની તૈયારીમાં છે..

2005માં અમે ‘સ.મ.’ શરુ કરી ત્યારે જ અમને એમણે એમના ‘ગુંજન’માં પ્રકાશિત થયેલી, અમેરિકાસ્થિત ડૉ. જયન્ત મહેતાની એક વાર્તા ‘કમુબહેન’ પ્રેમથી મોકલી ને તે અમે તા. 07-08-2005ના 11મા અંકમાં પ્રગટ કરી. તે વાર્તાએ ઈતિહાસ સર્જ્યો. બીજે મહિને ‘સ.મ’ના વાચકો બેવડાયા, જે સીલસીલો હજી ચાલુ જ છે.. તે વાર્તાની નીચે અમે લખ્યું હતું :

કેલીફોર્નિયા, અમેરિકામાં ત્રણ દાયકાથી રહેતા આનન્દરાવ લિંગાયત સુપ્રતિષ્ઠિત વાર્તાકાર અને ભાષાન્તરકાર છે. ‘ગુંજન’ નામનું ગુજરાતી દ્વૈમાસિક પ્રકાશિત કરી સૌ ગુજરાતી પરિવારોને તેઓ મફત વહેંચે છે. વિદેશમાં વસી ગુર્જરગિરાનો દીપ રોશન રાખનાર સૌ ગુજરાતીપ્રેમીઓને સલામ !

આમ, પોતાના સામયિક ‘ગુંજન’ મારફત, સમાજના પ્રશ્નોને રોચક વાર્તા દ્વારા, કલાત્મક રીતે સમાજ સામે રજૂ કરવાનો તેમનો આ કસબ, દાદ માગી લે તેવો છે.

.. બળવન્ત પટેલ અને ઉત્તમ ગજ્જર

લેખકસમ્પર્ક : 3834- Palomino Dr., Diamond Bar, CA- 91765 – USA 

e.Mail : gunjan_gujarati@yahoo.com

સૌજન્ય : ’સન્ડે ઈ–મહેફીલ’ – વર્ષઃ અગિયારમું – અંકઃ 333 – October 18, 2015

‘રક્ષાબંધનના તહેવારને બે જ દિવસ બાકી છે અને હજુ સુધી રમીલા ન આવી. પાછલાં બે વર્ષથી તે કંઈકને કંઈક બહાનું બતાવતી આવી છે. આ વર્ષે પણ જો એ ન આવે તો, બેટા, તારે તેને તેડવા જવું પડશે. આ તે કેવું કે વર્ષ આખામાં બેચાર દિવસ પણ આ તહેવારના બહાને એ પિયરમાં ન આવે! ગામની બધી વર્ણની બહારગામ પરણેલી દીકરીઓ ભાઈ પાસે રાખડી બંધાવવા આવે છે અને આપણાવાળી જ એવી તે કેવી સાવ ઘરરખું થઈ ગઈ છે કે બબ્બે વરસથી આ તરફ ફરકતી ય નથી! હેં તરભા, ભાણિયો પણ ખાસ્સો મોટો થઈ ગયો હશે, નહિ?’ કુંવરબાએ છીંકણી સૂંઘતાં જોડા બનાવી રહેલા દીકરા ત્રિભુવનને કહ્યું.

‘હજુ તો બે દિવસ બાકી છે. રાહ તો જો, બા. એ આવે તો માથાભેર અને ન આવે તો આપણે શું કામ એને તેડવા જવું પડે? જેવી એની અને હરિની ઇચ્છા! તને ખબર તો છે કે એની સાવ સસ્તી ય સાડી તથા ભાણિયા માટે કપડાંની જોડ અને એકાદું રમકડું ખરીદવાની પણ આપણી ત્રેવડ છે ખરી?’ ત્રિભુવને પાણીની કુંડીમાં પલાળેલો ચામડાનો ભીનો કકડો એરણી ઉપર મૂકીને બત્તા વડે ટીચી નાખતાં હળવો બળાપો કાઢ્યો.

કુંવરબા બિચારાં છોભીલાં પડ્યાં અને દીકરાની અકળામણ પારખી જતાં વિચાર બદલીને મનોમન પ્રાર્થી બેઠાં કે ‘ઓણ સાલ પણ રમીલા ન આવે તો સારું!’ એમને સમજાઈ ગયું કે ‘પેટની ભીડ અને ઘરની ભીડ પોતાના સિવાય કોઈ ન જાણે, એવું કહેવાવાળાએ જે કહ્યું છે તે સાચું છે!’ વળી એમને એ પણ સમજાઈ ગયું કે ત્રિભુવનની ચીડ પણ યથાર્થ જ છે અને રમીલા આ વર્ષે પણ ન આવે તેમાં જ બાંધી મુઠ્ઠી લાખની છે!

પરંતુ ત્રિભુવનને ક્યાં ખબર હતી કે એ જ્યારે એમ બોલ્યો હતો કે ‘જેવી એની અને હરિની ઇચ્છા’ ત્યારે તો રમીલા મહેલ્લાના નાકે આવી પહોંચી હતી. આગલી રાતે જ એની અને હરિની ઇચ્છાનો સરવાળો થઈ ચૂક્યો હતો અને સરવાળે અહીં આવવાનો નિર્ણય પણ લેવાઈ ગયો હતો!

રમીલાએ આંગણામાં પ્રવેશતાં જ ‘ઓ મારી માડી રે!’ કહીને પોક મૂકી, ત્યારે કુંવરબા હાથમાંની છીંકણીની ડબ્બી ભોંય ઉપર ફેંકીને દોડતાં રમીલાને બાઝી પડ્યાં. ત્રિભુવને પણ હાથમાંની ચામડાને છોલવાની ફરસી  પડતી નાખીને દોડી જતાં રમીલાના માથે હાથ ફેરવીને ભાણિયાને ઊંચકી લીધો.

રમીલા ઘરમાં ફરી વળી. તેનાં ચકોર ચક્ષુઓએ ક્યાસ કાઢી લીધો કે પોતે છેલ્લી પિયરે આવી હતી ત્યારથી હાલ સુધીમાં બાના ઘરમાં દરિદ્રતાએ વધુ ઘેરો રંગ પકડી લીધો હતો. મોટાભાઈ અને ભાભી તેમનાં બે બાળકો સમેત ગંધાતા ચામડા સાથેના વારસાગત વ્યવસાય સાથેનો છેડો ફાડીને દૂરના ગામે હાઈસ્કૂલની ચોથા વર્ગના સેવક સહાયક (Support Worker) તરીકેની મામુલી પગારવાળી નોકરી ઓ.બી.સી. ઉમેદવાર તરીકે મેળવી લીધી હતી, જે પાંચ વર્ષ પછી પૂરા પગારવાળી થવાની આશા હતી. તેમના કુટુંબના ચાલ્યા જવાથી અર્ધું ઘર ખાલી થઈ ચૂક્યું હતું. નાની ભાભી પહેલી સુવાવડ અર્થે પિયર ગઈ હોઈ હાલમાં તો બા અને ભાઈ ત્રિભુવન માત્ર જ કુટુંબમાં બાકી રહ્યાં હતાં. બાપુજી તો પોતે સૌથી નાની એવી બે વર્ષની હતી ત્યારે જ દેવલોક પામ્યા હતા. પિતાના અવસાન પછી બંને ભાઈઓએ ફરજિયાત પ્રાથમિક શિક્ષણ પૂરું કરીને અભ્યાસ છોડી દીધો હતો. રમીલાને ભાઈઓએ એસ.એસ.સી. સુધી ભણવા દીધી હતી. આટલો ઓછો અભ્યાસ છતાં રમીલાની વિચારશક્તિ પ્રબળ હતી. તેને સરકારી સૂત્ર ‘નાનું કુટુંબ, સુખી કુટુંબ’ અહીં ભ્રામક લાગતું હતું. રોજીરોટીની સરળ ઉપલબ્ધતા જ કુટુંબને સુખી બનાવી શકે, નહિ કે કુટુંબનું કદ; એવી એની માન્યતા દૃઢ બની. 

કુંવરબાએ રમીલાને પાણીનો ગ્લાસ ધર્યો, જે પીતાંપીતાં તેણે જાહેરાત કરી દીધી કે સાંજની બસમાં તે પાછી ફરશે. સમજુ રમીલાએ નક્કી કરી લીધું કે પોતે બેપાંચ દિવસ પણ અહીં રહીને આ લોકોને બોજારૂપ નહિ થાય.

‘આટલા ટૂંકા ગાળા માટે તારે આવવું જોઈતું જ ન હતું. જો બા તને ધરેલો પાણીનો ગ્લાસ તું બેએક ઘૂંટડા પાણી પીએ ન પીએ અને ખેંચી લેં તો તને કેવું લાગે? હું તને આગલી રાતે ન કહું, ત્યાંસુધી તારે રોકાવાનું છે. હજુ રક્ષાબંધનને બે દિવસની વાર છે, એટલે એ બે દિવસ તો ખરા જ; અને ત્યારપછી પણ મારી મરજી મુજબ તારે રોકાવું પડશે. એટલી ખાતરી આપું કે તને પાંચ દિવસથી વધારે નહિ રોકું, બસ!’ ત્રિભુવને ભાવવાહી અવાજે કહ્યું.

રમીલાને એ સમજતાં વાર ન લાગી કે ભાઈ પાંચ દિવસની સમયાવધિ શા માટે માગી રહ્યો છે. સામાજિક વ્યવહારના ભાગરૂપે બહેનને ફૂલ નહિ તો ફૂલની પાંખડી જેવી કોઈક ભેટસોગાદ ખરીદવા માટે તેને     એટલો સમય તો જોઈએ જ, કેમ કે તે પિયરમાં માવઠાની જેમ ઓચિંતી જ ટપકી પડી હતી ને!

* * * * *

જગતમાં વિવિધ ધર્મો અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને તેમના ઓછી કે વધતી સંખ્યામાં અનુયાયીઓ પણ હોય છે. ધર્મોએ માનવીઓનું કલ્યાણ કર્યું છે કે નહિ તે નિશ્ચિતપણે કહી ન શકાય, પણ હતાશ માનવીઓને એ ધર્મોએ તેમની બલવત્તર આસ્થાના કારણે બળ તો અવશ્ય પૂરું પાડ્યું હોય છે. જીવનથી હારેલોથાકેલો માનવી છેવટે પોતાના ધર્મના શરણે જતો હોય છે અને પોતાના ઈષ્ટ દેવદેવીને પ્રાર્થતો હોય છે. કોઈક દોહરામાં વિપત ટાણે ઉદ્યમ કરવાની વાત સમજાવાઈ છે, પણ આપણા ત્રિભુવન જેવાઓને ઉદ્યમ કરવાની તીવ્ર ઇચ્છા હોવા છતાં ઉદ્યમ જ ન મળે અને મળે તો અપૂરતો મળે ત્યારે કૌટુંબિક આવક-ખર્ચના બે ટાંટિયા સરખા કરવા દુષ્કર બની જતા હોય છે. અહીં ત્રિભુવનને પણ નાણાંભીડ સતાવી રહી હતી. એની તાતી જરૂરિયાત પણ એવી કોઈ મોટા આંકડામાં ન હતી, બસોત્રણસો રૂપિયા મળી જાય તો એનું કામ તાત્કાલિક નીકળી જાય તેમ હતું. ‘અંધા ચાહે દો આંખે’ની જેમ રમીલા આગળ નાદાર જાહેર ન થઈ જવાય તે માટે તે ગામના પાદર નજીક આવેલા દેવમંદિરે નાકલીટી તાણી આવ્યા પછી બસસ્ટેન્ડની ચાની કેન્ટિને ત્રિભુવને અડધી ચાનો ઓર્ડર આપ્યો.

કેન્ટિનવાળા કાસમે કહ્યું, ‘તરભા, બીજો કોઈ અર્ધી ચાનો ઘરાક આવે પછી ચા બનાવું છું; પણ હું તને પૂછું છું કે સવારસાંજ નહિ અને આમ કવેળાનાં દેવદર્શન! ભક્તને કોઈ ભીડ પડી કે શું?’

‘અલ્યા કાસમ, તું ત્રિકાળજ્ઞાની લાગે છે! તને મારી ભીડની શી રીતે ખબર પડી?’

'જો તરભા, આપણે એક મહેલ્લામાં રહીએ છીએ. સાથે ભણતા હતા, સાથે નિશાળ છોડી. આપણે બચપણના દોસ્તો છીએ. આપણા બેઉના સંજોગો પણ સરખા છે. ભણવામાં આવતી પેલી કડી યાદ છે? ‘દુ:ખીના દુ:ખની વાતો સુખી ના સમજી શકે, અને જો સમજી શકે તો જગતમાં દુ:ખ ન રહે.’ હમણાં જ આપણી બહેન રમીલા બસમાંથી ઊતરી. તને જવલ્લે જ મંદિરે જતો જોયો છે. આજે તને જોયો અને વાતનો તાળો બેસી ગયો. ઘણાં વર્ષે આવી છે, નહિ? શોભતું કંઈક એને આપજે; અને જરૂર પડે તો મારા ગજા પ્રમાણે તને મદદરૂપ થવાની મને તક પણ આપજે.’

‘તેં વગર કહ્યે અને વગર માગ્યે આટલું કહ્યું એટલે મને જાણે બધું મળી ગયું. જો કાસમ, મારા ગમે તેવા સંજોગો હોય; પણ મને લાગે છે કે આખા ય ગામમાં મારા જેવો કોઈ માણસ સુખી નહિ હોય! બોલ, તારા માથે પાંચપચીસનું પણ દેવું હશે કે નહિ? મારા માથે પાઈનું પણ દેવું નથી; પણ હા, ખિસ્સાં ખાલી હોં કે!’ આમ કહેતાં ત્રિભુવન હસી પડ્યો.

‘તારી વાત સાચી છે, તભુ. આ કાળઝાળ મોંઘવારીમાં બે છેડા સરખા રાખીને ટકી રહેવું એ તારા જેવો કોઈ વીરલો જ એમ કરી શકે. તું ઈરાદાનો પાકો છે તે હું બચપણથી જાણું છું. પરંતુ મારી નાનકડી મદદને તારે દેવું નહિ સમજવાનું અને મને વિના સંકોચે કહેજે; પણ તરભા, કહી શકે તો જણાવ કે તારું બજેટ શું છે?’  કાસમે લાગણીભર્યા અવાજે પૂછ્યું.

‘તારા સાઈડ ધંધાની ભાષામાં કહું તો મારે પાંચ રૂપિયાની ડબલ જેટલાની જરૂર છે.’

‘ઓહો, ત્રણસો પચાસ રૂપિયા! સિત્તેરના ભાવે, ખરું ને ?’

કાસમ ગામના વરલી મટકા જુગારના બુકી એવા એક શેઠિયાના સબ એજન્ટ તરીકે કમિશનથી કામ કરતો હતો. કાસમે પોતાના આ સાઈડ ધંધાના એક ઉસુલને જાળવી રાખ્યો હતો કે રૂપિયે બે આના જેટલા કમિશનથી સંતોષ માની લેવો અને કદી ય એક પાવલીનો પણ પોતે આંકડો રમવો નહિ. એનું કામ લોકોને જુગાર રમાડવાનું હતું, નહિ કે તેણે જુગાર રમવાનો હોય. બસ સ્ટેન્ડની ચાની કીટલી એ તો નામ પૂરતી તેની બેઠક માત્ર જ હતી. કાસમ પોતાના બાળગોઠિયા ત્રિભુવનને માનની નજરે જોતો હતો એટલા માટે કે તે પેટે પાટા બાંધીને પણ હલાલ કમાણીથી પોતાનું ગુજરાન નભાવતો હતો, જ્યારે પોતે મજહબે હરામ ઠરાવેલા એવા જુગારમાંથી કમાણી કરતો હતો. કાસમનો અંતરાત્મા કકળતો તો હતો, પણ હલાલ કમાણી મેળવવા માટેનો કોઈ સ્રોત હાથ ન લાગે ત્યાં સુધી આ કામ સિવાયનો તેની પાસે કોઈ વિકલ્પ પણ ન હતો.

‘કાસમ, મારી જરૂરિયાતને તારી જુગારની ભાષામાં જણાવી એ બદલ હું શરમિંદગી અનુભવું છું. તને હરહંમેશ આ અનીતિનો ધંધો છોડી દેવાની સલાહ આપનારા એવા મારા માટે આવું બોલવું પણ શોભાસ્પદ તો ન જ ગણાય. ખેર, બીજી અડધી ચાનો કોઈ ઘરાક આવ્યો તો નહિ, પણ મારી આખી ચા કરી નાખ અને આપણે બેઉ ભેરુડા અડધીઅડધી પી નાખીએ.’

‘એય તરભલા, તેરા હો ભલા; મેરી ચાયકી કીટલી, ઓર તું મેરેકુ ચાય પિલાયેગા! કમબખત, ઐસા બોલતે તુઝે શર્મ આની ચાહિએ! ચલ, મૈં દૂધમેં પાની ડાલે બિના અપન દોનોં કે લિયે અખ્ખે દૂધકી અખ્ખે અખ્ખે  દો કપ ચાય બનાતા હું. આજ તો બસ, યે મેરી ઓરસે હો જાય!’

‘અબ મૈં ભી તેરી બોલીમેં બોલું તો સૂન; બેટે, પારલે બિસ્કીટકી એક પેકેટ ભી હો જાય!’ બંને જણ ખડખડાટ હસી પડ્યા.

* * * * *

બસનો કોઈ સમય ન હતો અને બપોર થઈ ગઈ હોઈ કોઈ ગ્રાહક પણ ન હતું. ત્રિભુવનના ગયા પછી કાસમ વિચારે ચઢી ગયો હતો. ત્રિભુવનની આર્થિક સંકડામણ તેને પીડતી હતી. તેને એ પણ ખબર હતી કે ત્રિભુવન કોઈની પાસે ઉછીના પૈસા માટે હાથ લંબાવશે નહિ અને કોઈની મદદ સ્વીકારશે પણ નહિ. પરંતુ, હા, કદાચ એમ પણ બની શકે કે તે દોસ્તીના નાતે ગામ આખાયમાં માત્ર તેની પાસેથી જ હાથઉછીની મદદ લે, અને એ પણ દોસ્તીભંગની ધમકી આપવામાં આવે તો જ કદાચ! એ પોતે ત્રિભુવનની તાત્કાલિક જરૂરિયાત માટે શું કરી શકે તેની ગડમથલમાં પડી ગયો. ત્રિભુવનની બાનું નામ કુંવરબા હતું. ઘરના વડીલ તરીકે તેઓ જ હતાં. નરસિંહ મહેતાની દીકરી કુંવરબાઈનું મામેરું શામળિયાએ શેઠ સગાળશા બનીને પતાવી આપ્યું હતું. આ કુંવરબા એ પોતાનાં બા સમાન છે અને તેમની ઈજ્જત સાચવવી એ પોતાની ફરજમાં આવે છે તેવું તે માનવા માંડ્યો. ત્રિભુવનને મદદરૂપ થવા માટે પોતાનું કાળું ધન કામ આવી શકે તેમ ન હતું. વળી કાળું તો કાળું પણ એવું ય ફાજલ ધન પણ પોતાની પાસે ક્યાં હતું? ચાની કીટલીની કમાણી તો નહિવત્ હતી અને વરલી મટકાના કમિશનની આવક પણ અનિશ્ચિત હતી. એ તો સદ્દભાગ્યે સિલાઈકામ જાણતી પત્ની મળી હતી એટલે તેની પૂરક આવકથી માંડ ઘર નભતું હતું.

કાસમના માનસપટ ઉપર રામકથાકારના એક કથનની યાદ આવી ગઈ. શુભ આશયે બોલાતું અસત્ય એ સત્ય કરતાં પણ અનેકગણું ચઢિયાતું બની શકે છે. આ વિચારમાત્રથી તેનો ઉદ્વેગ શાંત પડ્યો. તેના મનમાં એક વિચાર ઝબક્યો. શાહેદાની સિલાઈકામની બચતનાં નાણાં મહેનતનાં અને પ્રમાણિકપણે કમાયેલાં છે અને એમાંથી પોતે મદદ કરી રહ્યો છે એવા અસત્યનો સહારો લેવો પડે. પરંતુ વાસ્તવમાં તો એવી બચત તેની પાસે નથી. પોતાની ચાની કીટલીની અને જુગારના કમિશનની આવક ભેગી ભળી જતાં એ બધાં નાણાં અપવિત્ર જ બની જાય. ભલે ને એ અપવિત્ર જ હોય, તોયે એની પાસે એવી ત્રણસો ચારસોની બચત પણ ક્યાં હતી? એક ચેક વટાવી શકાય તેમ હતો અને તે હતો વરલી મટકાના બુકી શેઠ પાસેથી નાણાં ઉછીનાં લેવાનો. શેઠ ના તો ન જ પાડી શકે, કેમ કે પોતે તેમનો કમાઉ દીકરા સમાન હતો. વળી પાછો વિચાર બદલાયો કે એ ચેક નાછૂટકે વટાવવાનું રાખીને ત્રિભુવનના નામે પાંચ રૂપિયાની ડબલ ખેલી નાખું તો! તો તો ત્રણસો પચાસ રૂપિયા આસાનીથી મળી જાય, ભલે ને પોતાના જુગાર ન રમવાના ઉસુલનો અપવાદ રૂપે ભંગ કરવો પડે! જો ડબલ લાગી જાય તો ત્રિભુવનને એટલી જ રકમ આપવામાં આવે તો કદાચ એ વહેમાય પણ ખરો. શાહેદા પાસે દોઢસો રૂપિયા જેટલી બચત તો હશે જ. એમ થાય તો તેને પાંચસો રૂપિયા આપી શકાય. વળી એટલી પણ તેની મહેનતની કમાણી હરામના પેલા ત્રણસો પચાસ રૂપિયામાં ભળે તો પારસમણિના સ્પર્શની જેમ બધાં નાણાં પવિત્ર બની જાય.

કાસમ મનોમન હસી પડ્યો, પોતાના મૂર્ખ વિચારો ઉપર. ભેંસ ભાગોળે અને છાશ છાગોળે જેવો પોતાનો શેખચલ્લી જેવો તર્ક હતો તેવું તેને લાગ્યું વળી તેને પાછો યકિન પણ થવા માંડ્યો કે ત્રિભુવન જેવા ભગવાનના માણસના નસીબે એ ડબલ લાગી પણ જાય. પાંચ રૂપિયાના બદલે ગણતરી કરીને થોડું વધારે ખેલી નાખવામાં આવે તો શાહેદા પાસેથી દોઢસો રૂપિયા ઉછીના લેવા પણ ન પડે. પણ ના, ના. પૂરા પાંચસો રૂપિયા માટે શાહેદાનું નામ વટાવવાનું છે, તો તેની પાસેથી દોઢસો રૂપિયા કઢાવવા સારા; કેમ કે તેમ કરવાથી પૂરું નહિ તો અર્ધ સત્ય તો ગણાશે જ. બસ, તો પાંચની ડબલ ખેલી જ નાખવી. પાંચ રૂપિયાનું જોખમ લેવું એ કંઈ મોટી વાત ન હતી. વળી એ ડબલ ન લાગે તો શેઠવાળો બેરર ચેક તો છે જ.

કાસમે હવે સટોડિયાઓના જાતજાતના તર્કની જેમ એક અને માત્ર એક જ ડબલ કાઢવાની હતી, જે તેના માટેનો પહેલો અને આખરી દાવ હતો અને એ પણ તેના દિલોજાન મિત્ર ત્રિભુવન માટે જ તો વળી! કાસમના માનસ ઉપર ઝાઝું વિચાર્યા વગર જ વીજળીક ગતિએ બાવીસની ડબલ અંકિત થઈ ગઈ. આ અંક માટેનું કાસમનું સીધું ગણિત એ હતું કે ત્રિભુવનના ઘરમાં માદીકરો બે જ હતાં અને રમીલા અને ભાણિયો એમ નવાં બેનું આગમન થયું. કાસમે શેઠને આપવાની આંકડાઓની ચબરખીમાં ૨૨ના આંક સામે પાંચ રૂપિયા નોંધી દીધા.

એ રાત્રે બરાબર આઠ વાગે ઊઘડતો આંક બે આવ્યો અને અગિયાર વાગે બંધ આંક પણ બે જ આવ્યો અને કાસમની ડબલ પાકી થઈ ગઈ. બીજા દિવસે સવારે નવ વાગે કાસમ જ્યારે વલણ(ચૂકવણા)નો હિસાબ કરવા શેઠના ત્યાં ગયો ત્યારે પરિણામ એ જાણવા મળ્યું કે આગલા દિવસના ખેલાડીઓના તમામ પ્રકારના આંકડાઓ સિંગલ, ડબલ, પાનું, પેટી વગેરે નિષ્ફળ રહ્યા હતા અને એક માત્ર ૨૨નો આંક જ વિજેતા નીવડ્યો હતો.

કાસમે અઠવાડિક પોતાના કમિશનનાં નાણાં શેઠજીના ચરણોમાં પાછાં ધરી દઈને માત્ર રૂપિયા ત્રણસો પચાસ જ પોતાના ગજવામાં મૂકતાં તેમને અદબભેર જણાવી દીધું કે પોતે રાજીખુશીથી વરલી મટકાના કમિશન એજન્ટ તરીકેનું કામ છોડી દે છે!

(તા.૨૦-૦૯-૨૦૧૫) 

e.mail : musawilliam@gmail.com