CBS News અમૅરિકાની અગ્રણી ન્યૂઝ ચૅનલ છે. The 60 Minutes Interviewની પ્રખ્યાત શ્રેણીમાં અનેક મહાનુભાવોની મુલાકાત પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે. નવેમ્બર 16, 2020ના રોજ સ્કૉટ પૅલી [Scott Pelley] સાથેની 60 મિનિટની મુલાકાતમાં બરાક ઓબામાએ એમના નવા પુસ્તક ‘અ પ્રૉમિસ્ડ લૅન્ડ’માં લખેલી અમૅરિકાની લોકશાહી, વર્તમાન રાજકારણ, વગેરે બાબતો ઉપર સવાલોના  આપ્યા જવાબ ખૂબ રસપ્રદ છે. આ પુસ્તક બે ભાગમાં પ્રકાશિત થવાનું છે. પ્રથમ ભાગ નવેમ્બરની 16મીએ અમૅરિકામાં ક્રાઉન દ્વારા અને ભારતમાં વાયકિંગ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો છે. આ મહત્ત્વના પુસ્તકમાં યુવાવસ્થાથી અમૅરિકાના રાષ્ટ્રપતિ બન્યા ત્યાં સુધીની સફરનો ઓબામાનો અંગત ઇતિહાસ મળે છે, ખાસ કરીને લોકશાહી ઉપરથી મળેલી ભેટ નહીં, પરંતુ સહભાવ અને સહ-સમજના પાયા પર રચાયેલી અને દિન પ્રતિદિન સંયુક્ત પ્રયાસથી બંધાતી જતી હોય છે એવી એમની પ્રતીતિ પર આધારિત છે.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] ડોનલ્ડ ટ્રમ્પ પોપ્યુલર વોટ હારી ગયેલા અને ત્રણ રાજ્યોમાં માત્ર ૧% ઇલૅક્ટોરલ કૉલૅજના વૉટ વધુ મેળવ્યા હોવા છતાં 2016ની ચૂંટણીની રાતે તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ બરાક ઓબામાએ ને પરોઢ ત્રણ વાગે ફોન કરીને અભિનંદન પાઠવ્યા. આજે નવા ચૂંટાયેલા રાષ્ટ્રપતિ જો બાયડન સામે હારી ગયા હોવા છતાં પ્રૅસિડન્ટ ટ્રમ્પ મતદાતાઓના નિર્ણયનો સ્વિકાર કરવા તૈયાર નથી. ચૂંટણીની મડાગાંઠ વિશે મિસ્ટર  ઓબામા આજે પ્રથમ વખત બોલ્યા છે. ૪૪મા પ્રૅસિડન્ટના પ્રારંભિક વર્ષો અને પ્રથમ સત્ર અંગેનાં સંસ્મર્ણો ધરાવતા નવા પુસ્તક ‘અ પ્રૉમિસ્ડ લૅન્ડ’ના પ્રકાશન ટાણે અમે એમની સાથે વાતચીત કરી. (ઘડિયાળના કાંટા ફરવાનો ટીક…ટીક ધ્વનિ સંભળાય.) વાર્તાને થોડી ક્ષણોમાં આગળ ચલાવીએ.

(ટૂંકો વિરામ.)

[પ્રૅસિડન્ટ ઓબામાને] આ ઘડીએ પ્રૅસિડન્ટ ટ્રમ્પ માટે તમારી શી સલાહ છે?

ઓબામા : પ્રૅસિડન્ટ જનતાનાં સેવક હોય છે. નિયમથી તેઓ પદનાં હંગામી સંભાળનાંરાં હોય છે અને જ્યારે આવરદા પૂર્ણ થઈ જાય ત્યારે દેશને આગળ કરવાની અને પોતાના અહમ્‌, સ્વાર્થ અને નિરાશાથી પર થવાની તમારી જવાબદારી બને છે. પ્રૅસિડન્ટ ટ્રમ્પને મારી સલાહ છે કે આ રમતના પાછળના તબક્કામાં દેશને પ્રાધાન્ય આપવા માટે તમારી લોકોની સ્મૃતિમાં રહેવું હોય તો તમારે પણ એ જ કરવું પડશે.

સ્કૉટ : તમારા મતે એમના ઝૂકવાનો સમય થઈ ગયો છે.

ઓબામા : બેશક. ખરેખર તો ચૂંટણીના બીજા દિવસે જ એમણે માન્ય રાખી દેવાનું હતું, મોડામાં મોડું ચૂંટણીના બે દિવસ બાદ. જો તમે આંકડા તપાસો તો જૉ બાયડન સ્પષ્ટ બહુમતથી જીતેલા છે. એ રાજ્યો બીજી તરફ વળે એવા કોઈ જ ચિહ્નો દેખાતા નથી, ચૂંટણીનાં પરિણામ ફેરવી નાખે એટલા પ્રમાણમાં તો નહીં જ.

સ્કૉટ : રાહત પૂરી પાડવાનું સૌજન્ય દર્શાવવાની જગ્યાએ સામાન્ય રીતે નવા ચૂંટાયેલાં વહીવટદારોને પૂરાં પડાતાં નાણાં અને સવલતો આપવાનો ટ્રમ્પ વ્હાઇટ હાઉસ ઈનકાર કરી રહ્યું છે. ટ્રમ્પ પ્રૅસિડન્ટ ઇલૅક્ટ હતા ને એમને મળતી હતી એ પ્રમાણે પ્રૅસિડન્ટ ઇલૅક્ટ બાયડનને ખાનગી રાષ્ટ્રિય સુરક્ષાની માહિતી મળતી નથી. આ સંજોગોમાં સંક્રાંતિ આગળ નથી વધી રહી એ અંગે આપણા વિરોધીઓ શું વિચારી રહ્યાં હશે, અત્યારે, રશિયા, ચીન?

ઓબામા : જુઓ, આપણા વિરોધીઓએ આપણને નબળા પડતા જોયા છે, તાજેતરની ચૂંટણીના સંદર્ભે જ નહીં પરંતુ છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષો દરમ્યાન. રાજકીય વ્યવસ્થામાં તિરાડો પડી છે જેમાં ગેરફાયદો લેવાનો અવકાશ રહેલો છે. એક જૂની કહેવત છે કે ‘એકપક્ષી રાજકારણ પાણીની ધારે અટકી જવું જોઈએ’, બરાબર ને. આપણી વિદેશ નીતિની વાત આવે છે ત્યારે યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ ઑફ અમેરિકા કહીએ છીએ, ડિવાઇડેડ સ્ટેટ્સ ઑફ અમેરિકા નહીં. 

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] પ્રૅસિડન્ટને અમે ભૂતકાળના વિભાજનોના સ્મારકમાં મળ્યાં. આંતરવિગ્રહ દરમ્યાન સ્મિથસોન્યિન નેશનલ પોર્ટ્રેટ ગૅલરી હૉસ્પિટલ હતી. ક્લૅરા બાર્ટન અને વૉલ્ટ વ્હિટમૅન દર્દીઓની સેવા કરતાં જ્યારે 16મા પ્રૅસિડન્ટ (સ્ક્રિન પર ઍબ્રહૅમ લિંકનનો ફોટો દર્શાવવામાં આવે છે.) ઘાયલોને દિલાસો આપતા. અમે પ્રૅસિડન્ટ ઓબામા સાથે એમના પુસ્તક વિશે વાત કરવાના સ્થળ તરીકે એમના અગાઉ થઈ ગયેલા પ્રૅસિડન્ટ્સની ગૅલરીને પસંદ કરી.

[પ્રૅસિડન્ટ ઓબામાને] હું શીર્ષક વિષે જાણવા ઉત્સુક છું. મારા મત મુજબ ઘણાં લોકોને લાગે છે કે આપણે ‘પ્રૉમિસ્ડ લૅન્ડ’ (સ્વર્ગ) બનવાથી ઘણા વેગળા છીએ.

ઓબામા : ‘અ પ્રૉમિસ્ડ લૅન્ડ’ શીર્ષક મેં એટલા માટે રાખ્યું કારણ કે ભલે આપણા જીવનકાળમાં આપણે એ પડાવ સુધી પહોંચી ના શકીએ, ભલે આપણને રસ્તામાં મુસીબતો અને નિરાશાઓનો સામનો કરવો પડે, મને એટલો ભરોસો છે કે આપણે દેશને વધુ શ્રેષ્ઠ બનાવવા સક્ષમ છીએ, શ્રેષ્ઠતમ દેશ નહીં પરંતુ વધુ શ્રેષ્ઠ.

સ્કૉટ : તમે પુસ્તકમાં લખ્યું છે (ચશ્માં પહેરી પુસ્તકમાંથી વાંચે છે.) “આપણી લોકશાહી કટોકટીના આરે લથડિયા ખાઈ રહી છે.” તમે કહેવા શું માગો છો?

ઓબામા : મૂળભૂત સંસ્થાકીય ધોરણો નેવે મુકાયા એવા રાષ્ટ્રપતિકાળમાંથી આપણે પસાર થયા. પ્રૅસિડન્ટ પાસેથી આપણે જે અપેક્ષાઓ રાખીએ છીએ એને ભૂતકાળમાં રિપબ્લિકન અને ડૅમોક્રેટ બન્નેએ નોંધ્યા છે. કદાચ, સૌથી મહત્ત્વનું અને અત્યંત ઊચાટ સાથે આપણે, જેને અમુક લોકો સત્યનો સડો કહે છે (સહેજ હાસ્ય સાથે), તેના સાક્ષી બન્યા છીએ. આ બાબતને વિદાય થતા પ્રૅસિડન્ટ ટ્રમ્પે વેગ આપ્યો છે. ના કેવળ એવો ભાવ કે આપણે સત્ય કહેવાની જરૂર નથી પરંતુ એ કે સત્યનું કંઈ જ કામ નથી.

સ્કૉટ : મોટા પાયે થયેલી ચૂંટણીમાં ગેરરીતિના ખોટા દાવાની આપણા દેશ પર શું અસર થઈ રહી છે?

ઓબામા : પ્રૅસિડન્ટને હારવું નથી ગમતું અને કદી હાર કબૂલતા નથી. મને ચિંતા એ વાતની છે કે વધુ સમજદારી ધરાવતા રિપબ્લિકન અમલદારો પણ એમની હામાં હા ભરી ને એમને ખુશ કરી રહ્યા છે. ના કેવળ નવા ચૂંટાયેલા બાયડેન પ્રશાસનને જ પરંતુ સામાન્યત: લોકશાહીને ગેરકાયદેસર ઠેરવવાની દિશામાં આ વધુ એક ડગલું છે. આ જોખમી રસ્તો છે. આપણા પોતાના સંતાનો હારે ત્યારે જો આવું વર્તન કરે તો આપણે ન ચલાવી લઈએ. દા. ત. મારી દીકરીઓ જો કોઈ સ્પર્ધામાં ભાગ લે અને હારે ત્યારે વગર કોઈ પુરાવાએ સામા પક્ષ પર છેતરપીંડીનો આક્ષેપ કરે તો આપણે એમને ઠપકો આપીએ. મને લાગે છે કે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી એવી સમજ ઊભી થઈ છે કે સત્તા મેળવવા માટે કંઈ પણ ચાલી જાય છે અને એને માન્યતા મળી જાય છે. આ માત્ર યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ પૂરતું જ સીમિત નથી પરંતુ સત્તામાં રહેવા માટે હું કંઈ પણ કરી શકું એમ છું — હું માણસોનો સંહાર કરી શકું છું, એમને જેલમાં બંધ કરી શકું છું, અવિશ્વસનીય ચૂંટણીઓ કરાવી શકું છું, પત્રકારોને દબાવી શકું છું, એવું માનનારા વિશ્વભરમાં તુંડમિજાજી નેતાઓ અને સરમુખત્યારો છે, પરંતુ એવું બનવું યોગ્ય નથી. મારા મત મુજબ જો બાયડને વિશ્વને એક સંદેશો મોકલવાની જરૂર છે કે જે મૂલ્યોનો અમે પ્રચાર કર્યો, વિશ્વાસ રાખ્યો અને સમર્થન કર્યું એમાં અમે અડગ છીએ.

સ્કૉટ : પ્રૅસિડન્ટ ઈલૅક્ટ બાયડન આ ચૂંટણીમાં ઇતિહાસમાં કોઈએ મેળવ્યા ના હોય એટલા મતથી જીત્યા તેમ છતાં 20-20 વોટ ડૉનલ્ડ ટ્રમ્પના અસ્વીકાર કરતાં સમર્થન જેવું વધુ લાગ્યું. એમને 71 મિલિયન મત મળ્યા છે, 2016માં મળ્યા હતા એનાં કરતાં 8 મિલિયન વધારે મત થયા. આ ઉપરથી આપણા દેશ વિશે તમને શું લાગે છે?

ઓબામા : આ બાબત પરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે આપણો દેશ વિભાજીત છે અને મેં જેમ કહ્યું તેમ ના કેવળ રાજકારણીઓ વિભાજીત છે પરંતુ મતદાતાઓ પણ વિભાજીત છે. હવે એવી હરીફાઈ થઈ ગઈ છે કે ઓળખ અને સામેવાળી વ્યક્તિને પાડી દેવાનું મહત્ત્વનું મનાય છે, પ્રશ્નો, હકીકતો, નીતિઓનું કોઈ જ મહત્ત્વ રહ્યું નથી. એને પ્રાધાન્ય અપાય છે. વર્તમાન મીડિયાનું વાતાવરણ બળતામાં ઘી હોમવાનું કામ કરે છે. જો જાગૃત નાગરિકો નહીં હોય તો આ લોકશાહી ટકી શકશે નહીં. બીજી તરફ, પ્રૅસિડન્ટ સાચું પગલું ના લઈ રહ્યાં હોય ત્યારે એમને ટોકી શકે એવાં અન્ય સ્તરે જવાબદાર ચૂંટાયેલા વહીવટદારો નહીં હોય તો પણ આ લોકશાહી નકામી સાબિત થશે. એમને ટોકવા પડે.

સ્કૉટ : મિસ્ટર પ્રૅસિડન્ટ, એવું જણાઈ રહ્યું છે કે અમૅરિકનો એકબીજા સાથે મતભેદના સ્તરેથી એકબીજાની ઘૃણા કરતા થઈ ગયા છે. (પ્રેસિડન્ટ લિંકનના તૈલચિત્ર તરફ આંગળી ચીંધતા.) આ વ્યક્તિનો જે પ્રશ્ન હતો ને મને વિચાર …

ઓબામા : સામેવાળી વ્યક્તિનો દૃષ્ટિકોણ જોવાની જરૂરને પૂરેપૂરી સમજી હોય એવી વ્યક્તિ તરીકે એમણે સારો દાખલો પૂરો પાડ્યો છે.

સ્કૉટ : આજે જ્યાં આપણે આવ્યાં છે ત્યાંથી આગળ કેવી રીતે જઈ શકીશું?

ઓબામા : ઍબ્રહૅમ લિંકનને ચાહું છું એવી બીજી કોઈ અમૅરિકન હસ્તી નથી પરંતુ એમને પણ  આંતરવિગ્રહનો સામનો કરવો પડ્યો. મારા મત મુજબ આપણે ઇચ્છવું જોઈએ કે એવું ના બને. મને વિશ્વાસ છે કે નવા પ્રૅસિડન્ટ ધારે તો નવી શરૂઆત કરી જ શકે છે. એથી વૉશિંગ્ટનમાં સર્જાયેલી મડાગાંઠ ને પૂરેપૂરી ઉકેલી નથી શકાવાની. મારા મત મુજબ અવાસ્તવિક્તાને વાસ્તવિક્તાથી છૂટી પાડવાની ખાતરી આપી શકે એવાં ધોરણોને પ્રોત્સાહન આપવા અને જાહેર જનતાને પ્રશ્નો અંગે બહેતર સમજ આપવા મીડિયા અને ટૅક કંપનીઓ સાથે મળીને આપણે કાર્ય કરવું પડશે. મને લાગે છે કે આપણે સ્થાનિક સ્તરે કાર્ય કરવું પડશે.

જ્યારે આપણે સ્થાનિક સ્તરની વાત કરીએ ત્યારે મેયર, કાઉન્ટી કમિશ્નર, વગેરે હોદ્દેદારોના ભાગે નક્કર ધોરણે નિર્ણયો લેવાનું આવે છે, તાત્ત્વિક ધોરણે નહીં. એટલે જાણે રસ્તો સમો કરવાનો હોય, બરફ હટાવવાનો હોય, બાળકો સુરક્ષિત રીતે રમી શકે એવું મેદાન તૈયાર કરવાનું હોય. એ સ્તરે લોકોમાં ઊંડી ઘૃણા હોય એવું મને લાગતું નથી અને માટે લોકશાહીને કારગર બનાવવા માટે જરૂરી સામાજિક વિશ્વાસના પુન:સ્થાપન માટે આપણે ત્યાંથી શરૂઆત કરવી પડશે.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] મિસ્ટર ઓબામા ચાર વર્ષના સંપૂર્ણ મૌન પછી ડૉનલ્ડ ટ્રમ્પ પર બોલ્યા છે. વૉશિંગ્ટન પછી ઍડમ ચૂંટાયા ત્યારથી ચાલતી આવતી પારંપારિક આજ્ઞાને અનુસર્યા. તમારા અનુગામીની નિંદા કરશો નહીં. ‘અ પ્રૉમિસ્ડ લૅન્ડ’માં તેઓ ટકોર કરે છે કે આવું કરવું ભૂલ હતી કે શું? …

[ઓબામાને સંબોધતા] તમારા પુસ્તકમાં તમે જાતતપાસ કરતા પૂછો છો, “સત્ય બોલવામાં આકરાપણું ટાળવાનો પ્રયત્ન શા માટે કરેલો? વચન અને કર્મમાં સાવચેતી દાખવેલી કે કેમ?”

ઓબામા : હા, એ કાયદેસરની અને સમજી શકાય એવી ટીકા છે. ખરું કહું ને તો મારા રાજનૈતિક વિરોધીઓનો મારી સાથેનો જેવો વ્યવહાર હું ઈચ્છું છું એવો વ્યવહાર મેં સતત એમની જોડે કર્યો. દા. ત. જૉઇન્ટ કોંગ્રૅસ્નલ અડરૅસ દરમ્યાન જ્યારે કોઈ બૂમ પાડે કે તમે જૂઠું બોલો છે ત્યારે સંયમ રાખવો. એવા તબક્કા હતા જ્યારે મારા ટેકેદારો એવું ઇચ્છતા હતા કે હું આક્રમક બનું એનું કારણ હું સમજી શકું છું. લોકોને માથા પર ટપારી ને થોડા મુક્કા મારું એવું.

સ્કૉટ : એવું તમે ના કર્યું એ ભૂલ કરી એવું લાગે છે તમને?

ઓબામા : દરેક પ્રૅસિડન્ટ એમની પ્રકૃતિ લઈને સત્તા પર આવે છે. હું ચૂંટાયો એનું એક કારણ એ છે કે મેં એવો સંદેશો આપ્યો હતો કે અમૅરિકન લોકો સારા અને સભ્ય છે અને રાજકારણ કોઈ કુસ્તીની સ્પર્ધા નથી કે બધાં એકબીજાના ગળા પકડવા દોડે. ખાસ તો એ કે અપ્રિય બન્યા વિના આપણે સંમત થઈ શકીએ છીએ.

સ્કૉટ : 2020 કરતાં પણ ખરાબ સત્તાની બદલીઓ થઈ છે. લિંકન પ્રૅસિડન્ટ ઇલૅક્ટ હતા ત્યારે દક્ષિણના રાજ્યો સફળ થયા હતા. આમ છતાં, નૅશનલ પોર્ટ્રેટ ગૅલરીની બહાર રાજનૈતિક હિંસાના ડરથી ધંધાકીય સ્થળો હજુ ય લાકડાના પાટિયાથી ઢાંકી રાખેલા છે. પ્રૅસિડન્ટ ટ્રમ્પે આગામી ઉદ્દઘાટન દિવસે શું કરવું જોઈએ?

ઓબામા : સત્તાની શાંતિપૂર્ણ બદલી માટે આપણે અમુક પરંપરાઓને અનુસરતાં આવ્યાં છે. સત્તા છોડતા પ્રૅસિડન્ટ નવા ચૂંટાયેલા પ્રૅસિડન્ટને અભિનંદન પાઠવે, સરકાર અને સંસ્થાઓને સહકાર આપવાની સૂચના આપે. પ્રૅસિડન્ટ ઇલૅક્ટને ઓવલ ઑફિસમાં આવવા આમંત્રણ આપે. પછી ઉદ્દઘાટનના દિવસે પ્રૅસિડન્ટ એમને વ્હાઈટ હાઉસમાં આવવા આમંત્રણ અપાય છે. નાનકડું રિસૅપ્શન રાખવામાં આવે છે અને તમારે ઉદ્દઘાટનના સ્થળે પહોંચવાનું હોય છે. ત્યાં વિદાય લઈ રહેલા પ્રૅસિડન્ટ શ્રોતાજન તરીકે બેઠેલા હોય છે. નવા પ્રૅસિડન્ટ શપથ ગ્રહણ કરતા હોય તે દરમ્યાન વિદાય લઈ રહેલા  પ્રૅસિડન્ટ સામાન્ય નાગરિકની માફક બેઠેલા હોય છે, અમૅરિકન લોકો વતી શ્રેષ્ઠ કાર્ય કરવા અંગે નવા પ્રૅસિડન્ટ પ્રત્યે વચનબદ્ધ. ડોનલ્ડ ટ્રમ્પ એવું જ કરશે કે કેમ એ જોવાનું રહેશે. હજુ સુધી એમનું વલણ એવું નથી દેખાયું પરંતુ કહ્યું છે એમ આશા અમર છે. ત્યાં ક્યાંક પ્રૉમિસ્ડ લૅન્ડ છે.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] મિસ્ટર ઓબામાના આ શબ્દો કહ્યાના બે કલાક બાદ, એકેય રાજ્યમાંથી છેતરપીંડી કે ભૂલના અહેવાલ ના આવ્યા હોવા છતાં પ્રૅસિડન્ટ ટ્રમ્પે વ્હાઇટ હાઉસમાંથી ટ્વીટ કર્યું કે અમે જીતીશું. બરાક ઓબામા સાથે આપણા દેશની અન્ય સમસ્યાઓ અને એના ઘરની એક સમસ્યા અંગે વાત કરવા થોડી ક્ષણોમાં પાછા મળીશું. 2009માં બરાક ઓબામાના પ્રથમ ઉદ્દઘાટન દરમ્યાન, જાહેર જનતાથી અજાણ, ઇન્ટૅલિજન્સ રિપોર્ટ હતો કે આતંકી હુમલાનું આયોજન કરવામાં આવેલું છે. પોડિયમ પર ઊભેલાં પ્રૅસિડન્ટ ઓબામા પાસે નૅશનલ મૉલમાંથી 2 મિલિયન લોકોને સ્થળ ખાલી કરાવવા માટે વાંચવાની સૂચનાઓ હતી. મિસ્ટર ઓબામાના શરૂઆતનાં વર્ષો, ચૂંટણીમાં એમનો ઐતિહાસિક વિજય અને પ્રથમ સત્રનો સમાવેશ કરતા નવા પુસ્તકમાં દર્શાવેલી નવી માહિતીઓમાંની આ એક છે. ભૂતકાળના અને વર્તમાનના યુદ્ધો વિશે અમે 44મા પ્રૅસિડન્ટ સાથે વાર્તાલાપ કર્યો. કહાણી એક પળમાં આગળ વધશે.

[પ્રૅસિડન્ટ ઓબામાને] જ્યૉર્જ ફ્લૉઈડનું ગળું દબાવવાનો વીડિયો તમે જોયો છે?

ઓબામા : હા, ચોક્કસ જોયો છે. હૃદયભંગ કરનારો છે. જો કે ભાગ્યે જ તમને આવું આટલી બર્બર્તાભર્યુ અને ખાસ્સો સમય ચાલેલું દૃશ્ય જોવા મળે જેમાં પીડિતની માનવતા આંખે ઊડીને વળગે. કોઇકની પીડા અને વિવશતા આટલી સ્પષ્ટપણે વર્તાતી હોય. મારા મત મુજબ આ એક એવી ક્ષણ હતી જેમાં ખૂબ જ ટૂંકા સમય માટે આ દેશમાં આફ્રિકન-અમૅરિકન જે વાસ્તવિક્તાની સમજ લાંબા સમયથી કેળવી શક્યા છે એની સાથે અમૅરિકાનો મોંમેળાપ થયો. દેશ આખામાં એનાથી જે ખળભળાટ મચ્યો એ મારા માટે હિંમત અને પ્રેરણા આપનારી ઘટના હતી. એ હકીકત કે માત્ર અશ્વેત લોકો નહીં, આ ઘટનાથી આઘાત પામેલા માત્ર ઉદારમતવાદીઓ નહીં જેમણે પ્રતિસાદ આપ્યો અને કૂચ કરી પરંતુ બધાં સહભાગી બન્યાં. ઘણી વખત આપણે આપણા ભૂતકાળ અને વર્તમાનનો સામનો કરવાનું ટાળીએ છીએ, એ દિશામાં આ પ્રથમ નાનું પગલું હતું.

સ્કૉટ : મિસ્ટર પ્રૅસિડન્ટ, ટ્રૅવ્યોન માર્ટિન, તામિર રાઇસ, બ્રૅયોના ટેલર, જ્યૉર્જ ફ્લોઇડ, આ અન્યાયનો અંત કેમ દેખાતો નથી?

ઓબામા : એના ઘણાં બધાં કારણો છે. પહેલું તો, આપણું ગુનેગાર સંબંધી ન્યાય તંત્ર એવું છે કે ઘણી વખત નાની વયના, પર્યાપ્ત તાલીમ વગરના અધિકારીઓને સમુદાયો વચ્ચે નિયંત્રણ રાખવા મોકલીએ છીએ. દીર્ઘકાલીન ગરીબીનાં મૂળ કારણો સુધી પહોંચવાનો પ્રયત્ન આપણે કરતાં નથી. જો આ સમસ્યાનો ઉકેલ કરવો હોય તો આપણા પોલીસ અધિકારીઓ ખોટું કરીને છટકી જઈ શકે એટલી સુરક્ષાની જોગવાઇ એમની સાથે કરેલા કૉન્ટ્રેક્ટમાં ના હોવી જોઈએ. આ પોલીસ અધિકારીઓને વધુ અસરકારક તાલીમ આપવા માટે વધુ નાણાં ખર્ચવાની જરૂર છે. પોલીસ અધિકારીઓને મિજાજને નિયંત્રણમાં રાખવાનું શિક્ષણ આપવાની જરૂર છે. એનો મતલબ એ નથી કે બધી જવાબદારી પોલીસના માથે નાખી ને આપણે જવાબદારીમાંથી મુક્ત થવાનું છે, કારણ કે બધા ગોળીબારો, જીવનનું અવમૂલ્યન, એ બધું ભેદભાવના વારસા, જીમ ક્રો અને અલગતાનો હિસ્સો છે જેને માટે આપણે સર્વ જવાબદાર છીએ. ગુનેગાર સંબંધી ન્યાય તંત્રમાં નૃવંશસંબંધી ભેદભાવનો અંત આણવો હોય તો આપણે કૉર્પૉરૅટ અમૅરિકામાં પ્રવર્તતો નૃવંશસંબંધી ભેદભાવ અને લોકોને ઘર ખરીદવા જતાં જે ભેદભાવનો સામનો કરવો પડે છે તે દિશામાં પણ પ્રયત્ન કરવા પડશે. એ મોટો પ્રૉજૅક્ટ છે અને સારી વાત એ છે કે એ માટે આપણે સહિયારી જવાબદારી લઈ શકીએ એમ છીએ. આ બાબતે આપણે અત્યાર સુધી કર્યું છે એના કરતાં વધું સારું કરી શકીએ એમ છીએ. સ્કૉટ, તમે કેમ છેો? (કોણીથી કોણી ટકરાવી અભિવાદન કરે છે.)

સ્કૉટ : હું મજામાં છું, મિસ્ટર પ્રૅસિડન્ટ. અમે પ્રૅસિડન્ટ સાથે માસ્ક પહેરીને ગયા બુધવારે જોડાયા હતા અને તે દિવસે યુ.એસ.નો 1,43,000 કોવિડ ઇન્ફૅક્શનનો આંકડો થયો. નવો રૅકૉર્ડ. મિસ્ટર ઓબામાએ પણ એમના પ્રથમ સત્રમાં જે નવો ફ્લુ ફાટી નીકળેલો, એ H1N1નો સામનો કરેલો.

ઓબામા : ખરેખર, હું ડરી ગયેલો. આ પરિસ્થિતિને સૌથી સારી રીતે કેમ કાબૂમાં લઈ શકાય એ નક્કી કરવા મેં ઝડપથી એક ટીમને કાર્યરત કરી દીધી. આરંભથી મારા મનમાં અમુક સ્પષ્ટ ખ્યાલો હતા. પહેલું તો એ કે અમે વિજ્ઞાનને અનુસરીશું અને બીજું કે અમે અમૅરિકન લોકોને સારી માહિતી પહોંચાડીશું.

સ્કૉટ : H1N1 ના તો કોવિડ જેટલો ચેપી ના એટલો જોખમી હતો. જો કે, એમાં 12, 000 અમૅરિકનો માર્યા ગયા. આ પુસ્તકમાં આર્થિક કટોકટી, ધ અફોર્ડેબલ કૅર ઍક્ટ, ઓસામા બિન લાદેનને ખત્મ કરવાનો નિર્ણય અને આઠ વર્ષોનું કાર્ય બીજાના હાથમાં સોંપવું, એવા અન્ય યુદ્ધો આવરી લેવાયા છે. તમે વૉશિંગ્ટન છોડ્યું એ દિવસથી પુસ્તકની શરૂઆત થાય છે — સોંપ્યું “એવાને જે પૂર્ણત: પ્રત્યેક બાબતે અમારી વિરુદ્ધ હતા.”

ઓબામા : હું અને ડૉનલ્ડ ટ્રમ્પ એક જ બાબતે સંમત છીએ અને એ કે એ મારી કોઈ વાત સાથે સંમત નથી. આપણા વિભાજનો અને આપણી સરકારની સમસ્યાઓ માટે હું ટ્રમ્પને જવાબદાર ગણતો નથી. એમણે માત્ર વેગ આપ્યો છે, આગળ તો એ લોકો વધ્યા છે અને ટ્રમ્પ પછી પણ એ લોકો ટકવાના છે.

સ્કૉટ : તમે પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે “ભલે જે સંજોગો ઊભા થાય, જે પ્રશ્નો ખડા થાય, દેશને જે પરિણામો ભોગવવા પડે પણ મારી સાથે કામ નહીં કરવાનું”, એવું રિપબ્લિકનોએ યુદ્ધના ધોરણે આયોજન કર્યું હતું. હવે રિપબ્લિકન વહીવટમાં ડૅમોક્રૅટ્સ માટે પણ એવું કહી શકાય એમ છે. હું વિચારું છું કે તમને શું લાગે છે કે આજના સમયમાં ડૅમોક્રૅટ્સ અને રિપબ્લિકન્સ વચ્ચે સમાધાન શક્ય છે?

ઓબામા : પહેલું તો મને નથી લાગતું કે અહીંની એમની બન્ને સભાઓ પર આ માત્ર એક બિમારી છે. ઘણાં બધાં મુદ્દાઓ પર ડૅમોક્રૅટ્સ જ્યૉર્જ બુશનો વિરોધ કરતા પરંતુ વૃદ્ધો માટે પ્રિક્રિપ્શન ડ્રગ પ્લાનને અમલી બનાવવા ટૅડ કૅનૅડીએ જ્યૉર્જ બુશ સાથે મળીને કામ કર્યું. નૅન્સી પૅલોસી ઈરાક સામેના યુદ્ધના સખત વિરોધી હતાં પરંતુ વખતોવખત એમના સહયોગીઓના ગુસ્સા વચ્ચે પણ આપણા સૈન્યને ઈરાક મોકલવાનો નિર્ણય થયો, ત્યારે એમને પૂરતાં નાણાં ફાળવવામાં આવે એ નક્કી કરવા માટે એમણે પોતાનો મત આપ્યો.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] મડાગાંઠ માટે મિસ્ટર ઓબામા થોડીક જૂની ને થોડી નવી બાબતોને દોષ આપે છે.

[પ્રૅસિડન્ટ ઓબામાને] સૅનૅટની હવનમાં હાડકાં નાખવાની પરંપરા એવી છે જેને લીધે લઘુમતી પક્ષ ઘડેલાં કાયદા અને બિન-પારંપરિક મીડિયાને અવરોધી શકે છે.

ઓબામા : મીડિયાનો પરિવેશ બદલાઈ ગયો છે એના પરિણામે મતદારોના દૃષ્ટિકોણ બદલાઈ ગયા છે. તેથી મને લાગે છે કે ડૅમોક્રૅટિક અને રિપબ્લિકન મતદારો વધુ ભાગલાવાદી બની ગયાં છે. મારા પ્રૅસિડન્ટ કાળ દરમ્યાન હું રિપબ્લિકન્સના મોઢે આ વાત ઘણી વખત સાંભળતો હતો. આમાંના અમુક તો મારા સાથી કર્મચારીઓ હતાં. હું સૅનૅટમાં હતો. અમુક મારા મિત્રો હતાં અને મને આ વાત કહેતાં, હું કહેતો, જુઓ મિસ્ટર પ્રૅસિડન્ટ, હું જાણું છું કે તમે સાચા છો પણ જો હું તમને ટેકાનો મત આપીશ તો ઠાર માર્યો જઈશ એ નક્કી. હું મારી સીટ ગુમાવી બેસીશ કારણ કે એમના મતદારોમાં મારી રાક્ષસ તરીકેની એટલી બધી માહિતી ફરતી કરી છે કે મારી સાથે અફોર્ડૅબલ કૅર ઍક્ટને પણ રાક્ષસકરાર આપવામાં આવ્યો છે. આથી, જે લોકો સહકાર આપવા ઈચ્છે છે એ પણ આપી શક્તા નથી. આથી જ હું વર્તમાન પક્ષપાતીપણા માટે માત્ર ટ્રમ્પને કે માત્ર મીડિયાને જવાબદાર ઠેરવતો નથી. મારા કાર્યકાળના પ્રારંભિક તબક્કા દરમ્યાન તમે આમાંના અમુક વલણો જોયા જ હતા પરંતુ સમય જતા એ બદતર થતા ગયા છે.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] ભૂતપૂર્વ પ્રૅસિડન્ટે પણ ઘર આંગણેના અવરોધ સહિત એમના અસંભવિત ઉદય વિશે લખ્યું છે.

[પ્રૅસિડન્ટ ઓબામાને] 2008માં પ્રૅસિડન્ટના પદ માટેની ચૂંટણી લડવા સામે તમારી પત્નીના વિરોધ વિશે તમે આશ્ચર્યજનક રીતે પ્રામાણિક્તાથી લખ્યું છે. એમના શબ્દો તમે લખ્યા છે, “જવાબ ના છે. હું નથી ઇચ્છતી કે તમે પ્રૅસિડન્ટ પદ માટે ચૂંટણી લડો. હે ઈશ્વર. બરાક. બસ ક્યારે કહીશું?” મેં નકલ બરાબર કરી કે નહીં?

ઓબામા : આના કરતાં વધારે તીક્ષ્ણ હતો, પણ તમે સારો પ્રયાસ કર્યો, સ્કૉટ.

સ્કૉટ : પછી એ રૂમમાંથી બહાર ચાલ્યાં ગયાં. તેમ છતાં તમે શા માટે માંડી ના વાળ્યું?

ઓબામા : જુઓ, પ્રશ્ન કાયદેસરનો છે. અહીં સંદર્ભ ધ્યાનમાં રાખવાનો છે. એના બે જ વર્ષ પહેલાં યુ. એસ. સૅનૅટ માટે આટલી જ અસંભવિત ચૂંટણી હું લડેલો. એથી બે વર્ષ પૂર્વે હું કૉંગ્રેસ માટે લડેલો.

સ્કૉટ : જેમાં તમે હારી ગયેલા?

ઓબામા : હા, હારી ગયેલો. એના એક-બે વર્ષ પહેલાં હું રાજ્યની સૅનૅટ માટે લડેલો. અમારે બે નાનાં બાળકો હતાં. મિશેલ હજુ કામ કરતી હતી. મેં પુસ્તકમાં પૂછ્યું છે, આમાંનો કેટલો હિસ્સો કેવળ સ્વપ્રતિષ્ઠાનો ઉન્માદ હતો? કેટલે અંશે મિથ્યાભિમાન હતો? કેટલી હદે હું મારી જાત સમક્ષ કશું પુરવાર કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો? સમય જતા એણે નિષ્કર્ષ કાઢી આપ્યો કે મારે આના રસ્તામાં ન આવવું જોઈએ. એણે …

સ્કૉટ : પ્રૅસિડન્ટ બનવાની તમારી મહત્ત્વાકાંક્ષા આડે એમણે ના આવવું જોઈએ એવું?

ઓબામા : હા. એને ખૂબ કચવાટ સાથે એવું કર્યું. અંતે હું જીત્યો એના કારણે એની નિરાશામાં વધારો ના થયો, કારણ કે કુટુંબ પર જે બોજ પડે છે એ વાસ્તવિક હોય છે.

સ્કૉટ : મને લાગે છે કે તમે દિવસ-રાત એક કરવા પડે એવા કાર્યકાળમાંથી બહાર આવો ત્યારે ખ્યાલ આવે છે કે તમને જે બધું વહાલું હોય છે, તે, તમે જેને પ્રેમ કરો છો એને આભારી હોય છે.

ઓબામા : મને લાગે છે કે એનો તો મને મારા કાર્યકાળ દરમ્યાન જ ખ્યાલ આવી ગયો હતો. એણે એ વાતને માન્ય રાખી ને મને માફ કર્યો એ એની મહેરબાની છે જેને માટે હું એનો આભારી છું. મને ખબર નથી કે હું એને લાયક છું કે નહીં.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] હાલ, ૫૯ વર્ષની ઉંમરે મિસ્ટર ઓબામા એમના પ્રૅસિડેન્શ્યલ સેન્ટર તૈયાર કરવામાં વ્યસ્ત છે.  

ઓબામા : શિકાગોની દક્ષિણ દિશામાં, ઐતિહાસિક જૅકસન પાર્કમાં આવેલું છે. આ સ્થળે મિશેલ અને મારી મુલાકાત થઈ હતી. અહીં મેં મારા જાહેર જીવનની શરૂઆત કરી હતી.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] એમની ટીમે અમને મોડલ બતાવ્યું છે. મિસ્ટર ઓબામાના ફાઉન્ડેશને ખાનગી દાનમાંથી કુલ $500 મીલિયનના અડધા ઉપર નાણાં ભેગાં કરી લીધાં છે. શરૂ કર્યા પછી લગભગ ૪ વર્ષ લાગશે.

ઓબામા : અહીં અમે ઓવલ ઑફિસનું પ્રમાણભૂત મોડલ બનાવીશું અને મિશેલનાં વસ્ત્રો રાખીશું જે વિનાસંદેહ ખૂબ લોકપ્રિય બનશે. આ ઉપરાંત અમે ઘણી બધી સગવડો ઊભી કરીશું જેમાં જાહેર સેવાઓમાં રસ ધરાવતા યુવાનોને વર્ગ તાલીમ અપાશે અને એક સુંદર પાર્ક વિકસાવીશું જ્યાં અભાવમાં ઉછરેલાં યુવાનોને લાભ મળી શકશે.

સ્કૉટ : [પ્રેક્ષકોને] ઓવલ ઑફિસની છેલ્લી ક્ષણોમાં મિસ્ટર ઓબામાએ એમના અનુગામી માટે પ્રૅસિડન્ટના ડૅસ્કમાં ચિઠ્ઠી મૂકી હતી. એનો અંશ કંઈક આવો છે, “આપણે આ ઑફિસના હંગામી વાપરનારા છે. આપણી લોકશાહીના ઓજારોને કમ સે કમ આપણે મેળવેલા ત્યારે હતા એટલા મજબૂત છોડીને જઈએ.”

ઓબામા : અંતિમ દિવસે, તમે જે ટીમ જોડે કામ કર્યું હોય એના પર લાગણીઓ કેન્દ્રીત હોય છે. યુદ્ધના સમય સિવાય એવાં જ પ્રકારનાં દબાણ અને તાણ હેઠળ લોકોનો સમૂહ સાથે મળીને સાતત્યપૂર્ણ રીતે કાર્ય કર્યું હોય એવું ભાગ્યે બનતું હોય છે. એમાં ઉદાસી હોય છે. જો કે એમાં કાર્ય પૂર્ણ કર્યાનો એક સંતોષ પણ હતો અને મેં એના વિશે લખ્યું છે. મેં મારા ભાગની દોડ પૂરી કરી હતી અને નિ:સંદેહપણે હું કહી શકું છું કે અમુક લક્ષ્યો સિદ્ધ ના કરી શકવા સંબંધી અધૂરપો, વસવસાઓ, નિરાશાઓ છતાં મેં સુકાન સંભાળ્યું ત્યારે હતો એના કરતાં દેશ વધુ સારી સ્થિતિમાં હતો.

~

e.mail : rupaleeburke@yahoo.co.in

સ્રોત : https://www.youtube.com/watch?v=mAFv55o47ok            

શ્રદ્ધાંજલિ

અતિથિ કાર્યક્રમમાં દેવાંગ ભટ્ટને આપેલી જૂની મુલાકાત [14 જુલાઈ 2014]

નોંધ : ૯મી નવેમ્બર, ૨૦૨૦ના રોજ, સ્પેનના મૅડરિડ શહેરમાં, “ગુજરાતના ઘેરઘેર અને હૈયેહૈયે વસેલા”* ફાધર કારલૉસ ગોંઝાલેઝ વાલૅસ એસ. જે.નું ૯૫ વર્ષે નિધન થયું. સવાયા ગુજરાતી સ્વ. ફાધર વાલૅસને વંદન. પ્રભુ એમના આત્માને શાંતિ અર્પે. એમણે કરેલી વાતોની પુન:મુલાકાત કરીને એમને યાદ કરવાનું યોગ્ય લાગ્યું. અંગ્રેજીમાં એમનાં લખાણો, વિચારો, માર્ગદર્શન એમની official website www.carlosvalles.com પર ઉપલબ્ધ છે. Website પર મુલાકાતીઓના સ્વાગતમાં એમના પુલકિત વ્યક્તિત્વનો રણકો ધરાવતા ઉત્સાહી શબ્દો નીચે મુજબ લખેલાં છે:

Good that we meet. On screen and heart. In electronic company. In Peace and Joy.

— રૂપાલી બર્ક

~ ~ ~ ~ ~ ~

દેવાંગ ભટ્ટ : નમસ્કાર મિત્રો, ‘અતિથિ’માં ફરી એકવાર તમારું સ્વાગત છે. ‘અતિથિ’ ઓટલો એવો કાર્યક્રમ કે જે વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓ સાથે મુલાકાત કરાવે છે. આજે ‘અથિતિ’માં એવી વિશિષ્ટ વ્યક્તિ સાથે અંતરંગ વાતો કરવાની છે કે જે બોલેને ત્યારે એમને સાંભળવા પણ ગમે અને તેમને વાંચવા પણ ગમે. બહુ જ ઓછા એવા સિદ્ધહસ્ત લેખકો હોય છે જેમની વાણી પણ આપણા કાને પડે તો મજા આવે અને ખાસ કરીને તેમના શબ્દો પણ નજરે ચડે તો મજા પડે તેવાં અનેક યુવાનોના પ્રેરક જેઓ બન્યા છે, તેવા ફાધર વાલૅસ અમારી સાથે હાજર છે. ફાધર, આપનું સ્વાગત છે આ કાર્યક્રમમાં. (ફાધર નમસ્તેમાં હાથ જોડે છે.) ફાધર, સૌથી પહેલા તો, ક્યાંથી સફર શરૂ થઈ? (ફાધરનું ઝીણું હાસ્ય સંભળાય છે.) હિન્દુસ્તાનની સફર ક્યાંથી શરૂ થઈ?

ફાધર વાલૅસ : ક્યાંથી? (સ્મિત સાથે) હવે તો યાદ મારે કરવી પડે છે. ૧૯૬૦માં હું આવ્યો હતો. કેટલા વરશ (ફાધર ‘વરશ’ ઉચ્ચાર કરે છે.) થયાં તમે પૂછ્યું. એટલે લગભગ ૫૦ ઉપર વધારે વરશો હું અહીંયા જ અને ખાસ કરીને, વિશેષ કરીને અમદાવાદમાં જ હું રહ્યો. અમદાવાદમાં મારા જીવનનાં ઉત્તમ ૪૦ વરશ થયાં. એ જ મારા મનમાં ખાસ યાદમાં છે. ખાસ પ્રસંગ છે, ખાસ મારું જીવન છે. અમદાવાદના પેલા ૪૦ પૂરાં વરશ. 

દેવાંગ ભટ્ટ : જ્યારે સ્પેનથી આવ્યા ત્યારે ક્યાંક પ્રશ્ન થયો હશે ભાષાનો. પસંદગી કરી અમદાવાદ કે ગુજરાતની. પરંતુ વાત આવીને અટકે છે ભાષાની. હંમેશાં એવું કહેવાય છે કે બુદ્ધિશાળી જે વ્યક્તિ હોય છે એને કોઈ ભાષાનાં કોઈ બંધનો નડતાં નથી. પરન્તુ, પરન્તુ, લોકો સુધી પહોંચવા માટે સ્થાનિક ભાષાનો ઉપયોગ તો કરવો જ પડે. અને એના માટે આપે કોઈકનો સહારો લીધો હશે. જો મારી ભૂલ ના થતી હોય તો કદાચ ચંદ્રકાંત શેઠ. આપ ગુજરાતી ભાષા કોની પાસેથી શીખ્યા?

ફાધર વાલૅસ : (હસતાં) જુઓ, આટલો સરસ પ્રશ્ન પૂછ્યો એનો જવાબ આપીશ તો કલાક લાગે કારણ એની અંદર લગભગ મારી આખી આત્મકથા આવી જાય છે. એ આકર્ષણની પાછળ ઘણી બધી … હું જરા લાંબુ કરું પણ તમે વચ્ચે વચ્ચે બોલો નહીં તો આખું ભાષણ થઈ જશે. (દેવાંગ ભટ્ટ કહે છે ‘ઓકે ઓકે’. બન્ને હસે છે.) પહેલી વાત. હું નાનો હતો, એટલે ૮૦ જેટલાં વરશ પહેલાંની વાત કરું છું. મારા બાપુજી, ઍન્જીનિયર, સ્પેનમાં. એમણે શું કર્યું ભાષાઓના માટે, ખબર છે? અમારી માતૃભાષા સ્પૅનિશ. સ્પૅનિશ તો ખરું, એ તો ચાલે. પછી કઈ સ્કૂલમાં … હું પાંચ વરશનો હતો ત્યારે મારા બાપુએ મને મોકલ્યો. નવાઈ લાગે હું તમને કહું. પચાસ વરસ … એંસી વરશ પહેલાંની વાત છે. જર્મન સ્કૂલમાં મને મૂકી દીધો  કારણ કે એ વખતે યુરોપની અંદર બીજી કોઈ ભાષા કરતાં સૌથી અગત્યની, સૌથી ઉમદા, સૌથી ઊંચી ભાષા જર્મન. અંગ્રેજીનું કોઈ મહત્ત્વ ન હતું. નવાઈ લાગે છે હું તમને કહું. તો સાંભળો શું થયું તે. સ્પૅનિશ, સ્પૅનિશ ઉપરથી જર્મન અને જર્મન પછી એક શિક્ષક બોલાવીને ઘેર ફ્રૅંચના ક્લાસ કરે. સ્પૅનિશ, જર્મન, ફ્રૅંચ. એ વખતે મારા બાપુજીનું એવું કેવું વલણ હતું, કેવી જાગૃતિ હતી કે નાના છોકરાઓને ત્રણ ભાષા. પછી મને કહે, તમને હસવું આવશે, તમારું સ્પૅનિશ તો છે, જર્મન તો સ્કૂલમાં પાક્કું થશે અને આ ફ્રૅંચ પણ ખરું. કદાચ, પાછળથી, ના કરે ભગવાન ને અંગ્રેજીની જરૂર પડે તો તમે શીખી શકશો. (ફાધર એવી રમૂજી નાટ્યાત્મક્તાથી બોલે છે કે દેવાંગ ભટ્ટ હસી પડે છે.) એ વખતે અંગ્રેજીનું મહત્ત્વ નહોતું અત્યારે છે તેમ. હવે તો ક્યાં જર્મન, ક્યાં ફ્રૅંચ, અંગ્રેજી, અંગ્રેજી, અંગ્રેજી. બીજી વાત કહું. કહું એટલે મારો ઇતિહાસ આવી જાય. કહું છું આ તો કે અંગ્રેજી શીખવાનું પા….પ મેં ભારતમાં આવીને કર્યું … (દેવાંગ ભટ્ટ સૂચક રીતે “ઓ…” બોલે છે.) અંગ્રેજી હું અહીં આવીને શીખ્યો,સમજ્યા. તે વખતે જરા વધારે પ્રસિદ્ધ …

દેવાંગ ભટ્ટ : ફરી વાર કહું, રિપીટ કરું, રિપીટ કરું આપના શબ્દો, તો અંગ્રેજી શીખવાનું પા…પ, આપે કીધું પા…પ એમ ખેંચીને (ફાધર ખડખડાટ હસે છે.) Do you feel કે એ પાપ હજી પણ ભોગવી રહ્યા છે હિન્દુસ્તાનીઓ?

ફાધર વાલૅસ : સાચી વાત. પા…પ શબ્દ તમે ઉચ્ચાર્યો, બરાબર નકલ કરી. જરા રમૂજ સાથે. પાપ શા માટે કહું છું, આપણને જાણે દુ:ખ છે કે હવે તો આખી દુનિયામાં અંગ્રેજી, અંગ્રેજી. અંગ્રેજી એ ઉત્તમ ભાષા છે. શેક્સપિયર છે ને બધાં છે, એની ના નથી, જરૂર. પરંતુ જે રીતે અંગ્રેજી બોલાય — પ્રથમ તો એક અંગ્રેજી ભાષા નથી, બહુ અંગ્રેજી ભાષાઓ હોય છે. બીજું કહું છું, અંગ્રેજી ભાષા તો ખરી પણ એનો ઉચ્ચાર કેવો? ખરેખર શરમ આવે એવું. ગુજરાતીમાં હોય તો ક, ખ, ગ, ઘ … આ બધું સ્પષ્ટ આવી જાય છે. સ્પૅનિશ ભાષા હોય તો જેવી લખાય એવી બોલાય. એમાં આ સ્વર છે — આ, ઍ, ઈ, ઑ, ઉ. બીજું કશું નહીં. અંગ્રેજીમાં જે ગોટાળા આવે છે એ તમે જાણો છો, હું જાણું છું, બધાં જાણીએ છે. અહીંયા હું છું, (ફાધર હસી પડે છે.) આજે સવારે મને ટાવલ જોઈએ છે, ટાવલ. ટુવાલ લાવો. ટાવલનું ટુવાલ. (બન્ને હસે છે.) જુવલરી-જૂલરી — એ બધું થઈ જાય છે. એ તો અંગ્રેજીનું પાપ છે. તમે જરા સ્પષ્ટ કહો ને, ભાઈ.

દેવાંગ ભટ્ટ : જેવું લખ્યું છે એવું બોલો.

ફાધર વાલૅસ : એવું બોલો.

દેવાંગ ભટ્ટ : Fine. મારો basic પ્રશ્ન એ હતો કે ગુજરાતી ભાષા કોણે શીખવી અને કઇ રીતે ગુજરાતી પ્રત્યેનો પ્રેમ વિશેષ થયો.

ફાધર વાલૅસ : બરાબર છે. મારી આત્મકથામાં, ભાષાની આત્મકથામાં આગળ આવી જાય છે. હું ભારતમાં આવું, અંગ્રેજી શીખવાનું પાપ કરી લઉં અને મારા મનમાં તો એમ હતું કે અહીં અંગ્રેજી ચાલશે. બીજું, હું અહીંયા આવ્યો તે ગણિતના શિક્ષક તરીકે યુનિવર્સિટીમાં. અને મારા મનમાં ત્યારે એવું હતું કે ગુજરાતીમાં ગણિતનો વર્ગ ચાલશે તો અંગ્રેજીમાં એટલે મારે બીજી કોઈ ભાષા શીખવાની જરૂર નથી, પરંતુ ઘણી ડિગ્રી માટે મેં પૂછ્યું કે ભારતમાં અત્યારે યુનિવર્સિટી સારી કઈ? મદ્રાસ યુનિવર્સિટી. ચેન્નાઈ હું ગયો. લોલવાલા કૉલૅજ હું ગયો અને ત્યાં ગણિતમાં હું દાખલ થયો. બધું તો સ્પષ્ટ અને શુદ્ધ અંગ્રેજીમાં, પરંતુ, મેં એક વાત જોઈ. હું વર્ગમાં જઉં, બધાં વિદ્યાર્થીઓ, સાચું કહું, મારા બધાં ત્યાંના, ઘણા આદમી તો કેવા હતાં, ખબર છે? દક્ષિણના બ્રાહ્મણ લોકો. રામાનુજન. મજા તો પૂરી પૂરી આવી. ઘણાં બધાં પ્રસંગ મનમાં આવે. એક વખત શિક્ષક ભણાવતા હતાં અને કહ્યું અંગ્રેજીમાં “Today we have to teach the napkin-ring problem. Napkin-ring problem.” પછી કહે નૅપ્કીન-રીંગ શું છે મને ખબર નથી. પણ પ્રૉબ્લૅમ શું છે એ હું બતાવી આપું. એટલે મેં હાથ ઊંચો કર્યો કે સાહેબ, મને ખબર છે કે નૅપ્કીન-રીંગ પ્રૉબ્લૅમ શું છે. હા, તમે સમજાવો. નૅપ્કીન-રીંગ પ્રૉબ્લૅમ શું છે એ તમને ખબર છે? અહીં તો હવે વાપરીએ છીએ નૅપ્કીન-રીંગ પણ અમે જ્યારે નાનાં હતાં ત્યારે યુરોપમાં જે કરતાં હતાં તમે લોકો કરતાં નહોતાં. નૅપ્કીન-રીંગ તો ગોળ હોય છે, નહીં? અને જમવાના ટેબલ ઉપર એ જાતનું cloth હોય છે, નહીં? પછી અમે શું કરતાં કે નૅપ્કીન રીંગ કાઢીને ટેબલ ઉપર મૂકીને, પછી આમ ગોળ હોય (હાથથી આકાર બનાવી, ઈશારાથી સમજાવતા જાય છે) એ ઉપરથી તમે આમ કરો તો પછી એ આગળ જાય પણ સાથે સાથે એનો પાછળ આવવાનો ધ્યેય આપ્યો એટલે એ જરા આગળ આવી ને પછી પાછો આવી જાય, તમે જોયું હશે. (દેવાંગ ભટ્ટ કહે છે “જી, જી”.) એ નૅપ્કીન-રીંગ પ્રૉબ્લૅમ. ગણિતમાં કરવાનું કે આટલા માપનું છે એટલે એનું વજન આટલું, એટલે લંબાઈ આટલી અને એને એટલું જોર મળે તો ક્યાં સુધી જશે અને ક્યારે પાછું આવશે. એવું ગણિત કરવાનું. (બોર્ડ પર લખવાનો અભિનય કરે છે.) એ બધું શિક્ષકે બરાબર બતાવ્યું. પછી મેં કહ્યું કે રીંગ તો આ છે. એટલે આ ભાષા ને આ ગણિત ને (હસી પડે છે.) … પણ મૂળ વાત ઊપર આવું છું. હું તો મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાં. સારાસારા અધ્યાપકોની સાથે. અંગ્રેજી શુદ્ધ બોલે, ભલે નૅપ્કીન-રીંગની વાત જાણતા ના હોય, પરંતુ મારા મનમાં એ વાત આવી, અને એ અગત્યની વાત છે. કેવી રીતે જીવનમાં બદલાવ જોવા મળે છે, બીજું મેં એ જોયું કે વર્ગમાં તો બધું શુદ્ધ અંગ્રેજીમાં ચાલે છે, ઉત્તમ રીતે, અધ્યાપકો અને વિદ્યાર્થીઓ પણ સરસ રીતે, પરંતુ ઘંટ વાગે, પિરિયડ પૂરો થાય, વિદ્યાર્થીઓ બહાર પગ મૂકે કે તરત જ એમની પોતાની માતૃભાષા તામિલમાં બોલવા જાય. અહંહં … મનમાં કાંઈક આવ્ચું કે પેલું ગણિત અહીંયા ચાલ્યું, બહાર જઈએ તો … ત્યારે મારા મનમાં બેસી ગયું, જાણે વ્રત મેં લીધું. મને હવે અમદાવાદ જઈને ગણિત ભણાવવાનું છે યુનિવર્સિટીમાં. મારા ખ્યાલ પ્રમાણે … (કાનમાં કહેતા હોય એવો અભિનય કરે છે.) જે ખ્યાલ પાછળથી ખોટો પડ્યો, સમજાવું. એમ હતું કે યુનિવર્સિટીમાં ગણિત ભણાવવાનું તો અંગ્રેજીમાં હશે, પછી અંગ્રેજીનું ગુજરાતી યુનિવર્સિટીમાં પણ થઈ ગયું (આંખો મિચકારીને ધીમું ધીમું હસે છે.) પણ એ વાત પાછળ મૂકીએ. મારા મનમાં તો એમ કે મારું ભણાવવાનું કામનું, ગણિતનું કામ તો અંગ્રેજીમાં ચાલશે પરંતુ મારે કામ સાથે, ગણિત સાથે નહીં, મારું કામ કાળા પાટિયા સાથે નહીં, વિદ્યાર્થીઓની સાથે છે અને વિદ્યાર્થીઓના મગજ સાથે નહીં, વિદ્યાર્થીઓનાં હૃદય સાથે છે. (દેવાંગ ભટ્ટ “Okay” કહી પ્રતિસાદ આપે છે.) એ હૃદયમાં પહોંચવાનો રસ્તો કેવો? (સહેજ મોં બગાડીને બોલે છે.) અંગ્રેજીમાં? (દેવાંગ ભટ્ટ બોલે છે “No way”.)  માતૃભાષા. (ખૂબ જુસ્સાથી અને મક્કમતાથી બોલે છે.) ત્યારથી, મારા મનમાં એ નિર્ણય લીધો, એક વ્રત લીધું કે હું ગુજરાતમાં જઈશ તો હું ગુજરાતી શીખીને જઈશ.

દેવાંગ ભટ્ટ : ફાધર, હું તમને અહીંયા રોકીશ.

દર્શક મિત્રો, ખૂબ જ રોચક વાત. શા માટે ગુજરાતી? એક સ્પૅનિશ કે જેમણે જન્મ લીધો સ્પેનમાં. એમણે કીધું એ પ્રમાણે એમના પિતાજી એક અલગ વિચારધારાવાળા વ્યક્તિ હતા, તેમણે જર્મન લૅંગ્વૅજ શીખવાડી અને કીધું અંગ્રેજી તો જરૂર આવશે ત્યારે શીખી લઈશું. બહુ સૂચક વાત કરી કે અંગ્રેજી શીખવાનું પાપ તેમણે ભારતમાં આવીને કર્યું. ચેન્નાઈમાં તેમણે પ્રયત્ન કર્યો ગણિત શીખવાનો અંગ્રેજીમાં. પરંતુ ત્યારે મનમાં ગાંઠ વાળી લીધી કે મારે અમદાવાદ જાવું છે, ગુજરાતી માતૃભાષા છે, ચોક્કસપણે ગુજરાતીમાં જ આ વાત હું શીખવીશ. આના પછીની ઘણી બધી રસપ્રદ વાતો એક નાનકડા બ્રેક બાદ. દર્શકમિત્રો, સમય થયો છે વિરામનો …

વિરામ બાદ ફરી વખત તમારું સ્વાગત છે ‘અતિથિ’માં. વાત કરી રહ્યાં છીએ આપણે ફાધર વાલૅસ સાથે. … ફાધર, નક્કી કરી જ લીધું કે ગુજરાતી શીખવું છે પણ કોની પાસે? એ પણ પ્રશ્ન આવ્યો હશે. (ફાધર હસી પડે છે ને હકારમાં માથું હલાવે છે.) કોણ શીખવાડે આ સ્પેનથી આવેલા ગોરી ચામડીવાળા કોઈ ભાઈને, કોણ ગુજરાતી શીખવાડશે? એને શોધવાનું પણ એક અઘરું કામ હશે. અને કદાચ, શોધી લીધા પછી એમના માટે પણ વધું અઘરું થઈ ગયું કે આ વ્યક્તિને ગુજરાતી શીખવાડવાનું. (ફાધર ટૂંકું ખડખડાટ હસે છે.) કોણ હતું એ? આ ભગીરથ કામ ઉપાડવાવાળું?

ફાધર વાલૅસ : (હસતાં હસતાં બોલે છે.) ભાષાની આત્મકથાનાં પ્રકરણ આગળ વધતાં જાય છે. પણ ઠીક ઠીક  કહેવાનું છે મારે. અમે જે પ્રદેશથી, સ્પેનથી આવતાં હતાં, મારા જેવા ફાધરોની સાથે એક ભાષા શાળાની વ્યવસ્થા કરી હતી જેમાં એક વરશ દરમ્યાન એક ગુજરાતી શિક્ષક આવીને અમને ગુજરાતી શીખવાડે. અમને ક, ખ, ગ, ઘ — કશું આવડતું નથી, પહેલેથી જ માંડીને એક વરશ સુધી બધા સાથે મળીને પાયામાંથી ગુજરાતી ભાષા શીખ્યા. એટલે એમાં હું ગયો. એમાં કોઈ ખાસ શિક્ષક સારા-ખરાબ નહીં, સામાન્ય હતા. બતાડતા હતા. અમે પ્રયત્ન કરતા હતા. અને એ વરશ પૂરું થયું ને બધા મારા જે સાથીઓ હતા એમને સંતોષ થયો. અમે કોર્સ કર્યો. પ્રમાણપત્ર મળ્યું. એક વરશ દરમ્યાન ગુજરાતીનો અભ્યાસ કર્યો. કેટલું આવડ્યું, કેટલું આવડ્યું નહીં, એનું કારણ નહીં પણ પેલું પ્રમાણપત્ર આવ્યું, certificate છે એ આવી ગયું. એ લઈને અમે બહાર જઈએ, આગળ જઈએ. અમારી કારકિર્દી બહુ લાંબી હોય છે, હં, બહુ વરશ થાય એટલે એ લોકોને ઉતાવળ છે કે બધું પૂરું કરીને કામ ઉપર આવીએ. અને મારી કારકિર્દી પણ લાંબી હતી, એ મદ્રાસમાં ગણિતના અભ્યાસને લીધે વધારે લાંબી થઇને! એટલે બધા રાહ જોતા હતા કે ભાઈ, તમે તો મોડા છો હવે જલદી કરો. મેં શું કર્યું? મેં કહ્યું કે ભાઈ, તમારી સાથે હું વરશ સુધી ગુજરાતમાં શીખવા રોકાઉં. વરશ પછી મને ખાતરી થઈ કે આ પૂરતું નથી. (દેવાંગ ભટ્ટ “Okay” બોલે છે.) પ્રયત્ન બહુ કર્યો પરંતુ પાછળથી મારા વિશે યશવંત શુક્લ કહેવાના હતા એ અત્યારે કહું, “ગુજરાતી એ કોઈ પરદેશીના હાથમાં જાય એ કોઈ ભાષા નથી. (દેવાંગ ભટ્ટ આશ્ચર્યના ભાવથી “Oh!” બોલે છે.)

પરદેશીના હાથમાં જાય એ કોઈ ભાષા નથી. પ્રસંગ પણ કહું પછી મૂળ વાત પર આવી જાઉં. હું એમની કૉલૅજમાં પ્રવચન કરતો હતો અને પ્રવચન કરતાં કરતાં ગુજરાતીમાં મેં એક પ્રયોગ વાપર્યો કે ગુજરાતમાં આ બાજુ આમ છે, આ બાજુ આમ છે (બે હાથથી વારાફરતી ત્રાજવાનાં પલ્લાં ઊંચાંનીચાં થતાં હોય એવું કરી બતાવે છે.) એટલે એનો ધડો કરવા … એટલે યશવંતભાઈએ મારી સામે વળીને કહ્યું કે ધડો શબ્દ પરદેશીના હાથમાં જાય એવો નથી. (બન્ને હસે છે.) સાચું છે, નથી? ગુજરાતી આવડે, કેમ છો? સારું છે. પણ ધડો કરવા જરા … (દેવાંગ ભટ્ટ બોલે છે “હટ કે”) એનો ભાગ જોડણીકોષમાં જોવો પડે છે, આવે તો સારું. એટલે એ રીતે, મૂળ વાત ઉપર આવું. મારા સાથીઓ ગયા. મને હસી કાઢીને ગયા. તમે ફસાઈ જશો. એક વરશ બગાડ કર્યો. હું બીજું વરસ રોકાવાનો છું. એક વરશ સુધી હું શીખતો હતો, પૂરતું નથી. અને મારા બાપુજીના તરફથી એવા સંસ્કારો મળ્યા હતા કે ભાઈ, તું જે કામ કરશે તે કરશે પણ જે કરીશ તે સારી રીતે કરીશ. શ્રેષ્ઠતાનો પાઠ પહેલેથી, નાનપણથી. ગુજરાતીને વરશ સુધી કર્યું, સંતોષ નથી, બીજું વરશ મને આપો અને હું બીજા વરશ માટે રોકાયો. ને હું કહું છું કે બધાં મારા સાથીઓ મારી હાંસી કરતા હતા અને મને કહેતા હતા કે તમે પસ્તાઈ જશો. એક વરશ બગાડી  નાખો છો. શું કામ રોકાવ છો? એટલે સહેલું ના હતું તો ય મેં નક્કી કર્યું તમે જાવ (એકદમ કડકાઇભર્યાં સ્વરે ને હાવભાવ સાથે બોલે છે.) તમારે કામ હોય તો જાવ.હું એક વરશ માટે રોકાઈ જઉં છું. અને એક વરશ માટે, વાત પૂરી કરવા માટે, વલ્લભ વિદ્યાનગર યુનિવર્સિટી છે ને? એમાં હું ગયો. અમારી પેલી, મેં તમને કહ્યું બધાની સ્કૂલ હતી એમાં બધું ભેગું હતું, અંગ્રેજી, સ્પૅનિશ, ગુજરાતી. જ્યારે હું વલ્લભ વિદ્યાનગર ગયો ત્યાં સવારથી સાંજ ગુજરાતી, ગુજરાતી, ગુજરાતી. હું છોકરાઓની હૉસ્ટૅલમાં રૂમ રાખીને રહેતો …

દેવાંગ ભટ્ટ : અહીંયા, અહીંયા હું રોકું છું. અહીં એક પ્રશ્ન મને પુછવાનું મન થાય. Being a priest you had been over here. અહીં આવ્યા, આપ. આપને એવું નથી લાગતું કે ગુજરાતી ભાષા પ્રત્યેનો કદાચ પ્રેમ અથવા તો ગણિત પ્રત્યેનો પ્રેમ, એના કારણે, ખરેખર priestનું જે કામ હતું એ ક્યાંક થોડું ઓછું થયું  એના કારણે ઘણાં પ્રશ્નો પણ સર્જાયા હશે. આપને જે સંસ્થાએ મોક્લ્યા’તા, એ લોકોએ પણ પૂછ્યું હશે કે ફાધર, આપ અહીંયા ગુજરાતી ભાષા શીખવા આવ્યા છો એમાં ક્યાંક you are wasting your years. ઘણો બધો સમય આપનો waste કરી રહ્યા છો એવો પ્રશ્ન પણ આવ્યો હશે.

ફાધર વાલૅસ : બધાથી સારી વાત કરી, એકદમ સાચી વાત છે. હું અહીં આવ્યો ત્યારે મન ખુલ્લું રાખીને, ખુલ્લું રાખીને મારે કબૂલ કરવું પડે કારણ કે એ વખતનું વાતાવરણ પણ એવું હતું. મારો ધર્મ સાચો, બીજા બધા ખોટા. લોકોને સમજાવું ઘણું, તમે કહો છો કે મારું કામ એ મિશનરીનું કામ. એ બધું લઈને પેલું હતું. હવે મેં ધીરે ધીરે જોયું, એટલે તમે જે કહ્યું અને બહુ સાર્થક રીતે કહ્યું કે priestનું કામ ઓછું અને પછી આ સંસ્કાર-સંસ્કૃતિનું કામ વધારે. Priestનું કામ ઓછું એમ હું નથી કહેતો પણ priestનું ખરું કામ વધારે થાય કારણ કે priestનું ખરું કામ એ ધર્માંતર કરાવવાનું નહીં, એ લોકોને સારા બનાવવાના છે.

દેવાંગ ભટ્ટ : પણ ફાધર, આ જ વિચારના કારણે લોકોને આ વિચાર નહીં ગમ્યા હોય આપના.

ફાધર વાલૅસ : એવું બન્યું નથી, કોઈ જગ્યામાં, એવું બન્યું નથી. કદાચ, મને એક વાત કહેવા દો, મારી નથી, કાકાસાહેબની વાત છે. મારા વિશે વાતો કરતા એમણે શું કહ્યું હતું એ તમને કહું. બનતા સુધી બધું સ્પષ્ટ થઈ જશે, નહીં તો તમે પૂછતા રહેજો. બહુ જ સારી રીતે કરો છો તમે. એમની વાત મને આટલી બધી ગમી અને આ જાણે સ્પષ્ટ કરી દેશે. ટૂંકમાં કહું. કોઈ સંજોગોમાં અમે ભેગા થયા કરતા હતા, (ચહેરા પર છલકાતી પ્રસન્નતા સાથે ઉષ્માભેર બોલે છે.) કાકાસાહેબની સાથે મારે બહુ સંબંધ, હં, ખૂબ, પહેલેથી. અને એ ચુસ્ત હિન્દુ તરીકે અને હું ચુસ્ત નહીં પણ ખ્રિસ્તી તો ખરો (બન્ને થોડું હસે છે.) બીજી કાકાસાહેબની વાત, ફાધર વાલૅસ હિન્દુઓને ઇસુ ખ્રિસ્તને ચાહતા બનાવે છે, ખ્યાલ આવ્યો, એમાં મારું જીવન. એ કર્યું. પેલો કોઈનો પ્રચાર, આગળપાછળ કોઈનું સારુંખોટું, એવું નહીં. પણ તમે જેવા છો, ત્યાં છો, મારા સંપર્કમાં આવ્યા એટલે તમારું જીવન કંઈક ઊંચું આવે, બીજું શું પણ તમને વાંચ્યાનો આનંદ થાય. લોકો મને પૂછે છે લોકો તમારાં પુસ્તકો બહુ  વાંચે છે, તમારે શું જોઈએ છે? હું કહું છું કે મારું પુસ્તક લખીને કંઈ નહીં તો એક કલાક કે એક દિવસ માટે એને જરા આનંદ થાય. એમાંથી કશું પમાય તો ઠીક છે. એને પુસ્તકોમાંથી કશું લેવાનું, શીખવાનું નહીં પરંતુ વાંચીને તમે ખુશ થઈ જાવ કલાક માટે તો સાર્થક થયું પુસ્તક.

દેવાંગ ભટ્ટ : અહીંયા રોકીશ again, again, again. લાગણીસભર વાતો, દિલ ખોલીને વાતો, અંતરંગ વાતો, છેલ્લાં તબક્કાની વાતો એક નાનકડા વિરામ બાદ.

વિરામ બાદ ફરી એક વખત સ્વાગત છે આપનું કાર્યક્રમ ‘અતિથિ’માં. ફાધર, ઘણાં લોકો કહે છે મજાકમાં આપનું એક પુસ્તક લગ્નજીવન પર સરસ આવ્યું છે (ફાધર ખિલખિલાટ હસવા લાગે છે.) ફાધર કુંવારા પણ સલાહ બહુ સરસ આપી છે. કઈ રીતે આ બન્યું? How it’s possible?

ફાધર વાલૅસ : (હસતાં હસતાં) મેં લગ્ન તો કર્યા નથી.

દેવાંગ ભટ્ટ : એટલે જ ને.

ફાધર વાલૅસ : લોકો મને બહુ પૂછતા હતા. લગ્ન તો કર્યા નથી અને આટલું બધું … કારણ તો એ છે કે લગ્ન મેં કર્યા નથી એટલા માટે છોકરા-છોકરીઓ આવે મારી પાસે સલાહ પૂછવા માટે કે મારા ઘરમાં આમ થાય છે, મારા પતિ આમ છે, મારી પત્ની આમ છે, બધી વાતો તો આવ્યાં જ કરી છે અને મેં બોલવાનું, જાણવાનું, સલાહ આપવાની વાત આવે એટલે બધું આવી જાય છે. એક મજાનો પ્રસંગ તમને કહું. એક દિવસ એક યુવાન માણસ મારી પાસે આવે. “તમારું કહું છું પેલું લગ્ન વિશે ‘લગ્નસાગર’ (બે હાથ ફેલાવી વિશાળતા દર્શાવે છે.) સાગર છે. ‘લગ્નસાગર’ તમારું પુસ્તક એ હું બહુ જ વાંચું છું, એટલું જ નહીં પણ કાંઇક લગ્નના પ્રસંગે જઈએ ત્યારે ભેટ લઈને હું આપું છું.” માટે બહુ સુંદર, સુશોભિત આવૃત્તિ પણ કાઢી છે અમે તો. પછી કહ્યું … “હવે હું ફરીથી કોઈ તમારું પુસ્તક ભેટ આપવાનો નથી.” કેમ? કહે કે “હું તો એટલા માટે કે હું જ્યારે લાઈનમાં હતો ત્યાં વર-કન્યાની આગળ, મારા હાથમાં તમારું પુસ્તક લઈને, મારી આગળ બે-ત્રણ માણસો એ જ પુસ્તક લઈને ઊભાં હતાં. (બન્ને જોરથી હસી પડે છે.) એટલે હું  ફરીથી લેવાનો નહીં.

દેવાંગ ભટ્ટ : અંતિમ સવાલ. છેલ્લાં પાંચ-છ સવાલ. જે આપની પાસે માર્ગદર્શક એકએક lineના જવાબ મને જોઈએ છે. (ફાધર ગંભીર બની તત્પરતા બતાવે છે.) કોઈ પણ યુવાનનો આદર્શ goal કયો હોવો જોઈએ? ધ્યેય કયો હોવો જોઈએ?

ફાધર વાલૅસ : (ઊંડો શ્વાસ છોડતાં માથું ધુણાવતા જાય છે.) મને દિલમાં લાગે છે એટલી વાત તમને કહી દઉં. તમને ખબર પણ નથી કે કેટલી અસર થઈ મારા ઉપર. લગભગ ગળગળો થઇ ગયો છું કારણ કે અમે નાના હતા, જુવાનો હતા, પેલી વાત, તમે કરી હતી તે જ. દિલમાં, મનમાં, કેટલી વાર, ગુજરાતીમાં પણ એ શબ્દ વાપર્યો છે — આદર્શ, ધ્યેય, લક્ષ્ય, goal. નાનપણથી જ, પહેલેથી જ અમને કહેતા હતા (ઊંડો શ્વાસ છોડે છે ને તીવ્ર નિસ્બતના ભાવથી સ્વરમાં મક્કમતા લાવીને, હાથ ઊંચો કરીને બોલે છે.) ક્યાં ય જવાનું હોય તો પસંદ કરવાનું છે કે ક્યાં જવાનું છે… એટલે એ ધ્યેય, એ લક્ષ્ય, એ goal પહેલું હોવું જોઈએ તમારા મનમાં, દિલમાં, અને પછી શું છે કે આમ હોય ત્યારે પછી ગમે તે પ્રયત્ન, ગમે તે સાધના કરવાની હોય તો ત્યાં જવાનું છે એટલે હું કરી દઈશ. પણ પેલું ના હોય તો (ગતાગમ ના પડતી હોય એવો અભિનય કરે છે.) ક્યાં જવાનું હોય, ખબર નહીં. એટલે કહું છું મને દિલ સ્પર્શે એ વાત તમે કરી કે (પાછી અવાજમાં મક્કમતા સાથે.) જીવનમાં એ નક્કી કરીએ તો પછી એ જ કરવાની … દુ:ખ તો એ છે તમે જોયું તે, મને જે સંસ્કારો મળ્યા એ હું નથી જોતો કે આજના યુવાનોને એ મળતા હોય. તેમને પૂછું તમારું ધ્યેય શું જીવનમાં. ધ્યેય? (માથું ખંજવાળીને વિચારવાનો અભિનય કરતા.) કહે અહીંયા છું, પાસ કરવાનો છું, પછી નોકરી લાગીશું, છોકરી લાઈશું, કોઈ નક્કી નથી. એટલે એક goal નથી તમે કહ્યું એમ. એક ધ્યેય નથી, એક લક્ષ્ય નથી. ઉપર જવાની નેમ નથી એટલે પછી એવું થાય છે. માટે દિલથી, મારા જીવનથી, અનુભવથી તમે કહ્યું કંઈ કરવાનું હોય તો જીવનમાં એ જાતનું ધ્યેય, એ જાતનું લક્ષ્ય. જીવન તો નાનું છે, જીવીને શું કરવું છે મારે? કોઈ વખત પૂછે છે તમે મરી જાવ પછી લોકો તમારા વિશે શું કહે એ તમારી એક જ ઈચ્છા છે. લોકો તમારી … તમને યાદ રાખે તો શા માટે યાદ રાખે? એવું કાંઇક મનમાં  બેસાડો તે તમે તો જુઓ. એ જ સૌથી અગત્યનું છે આ જુવાન લોકોના માથે.

દેવાંગ ભટ્ટ : ફાધર, આપના મત મુજબ દુનિયામાં મોટામાં મોટું પાપ કયું?

ફાધર વાલૅસ : (ઊંડો શ્વાસ ખેંચે છે.) પાપની વાત કરવાનું હવે તો મેં બહુ ટાળ્યું છે. પરન્તું જે મોટી … એના કરતાં તમને બીજી એક વાત … એક બીજો શબ્દ વાપરવા દો … જો એની વાત નથી, આટઆટલા પ્રશ્નો પૂછ્યા પણ એક પણ વાત મારા મનમાં નાની નથી. યુરોપમાં પાપ, પાપ, પાપ, બધે ચાલે છે. I am a  sinner, sinner, sinner. એ બધું એ ઉપરથી મળ્યું છે. આપણી ભાષામાં પાપ શબ્દ છે પણ સંસ્કારમાં, પ્રાર્થનામાં પાપ નથી અને બીજો શબ્દ વાપરીએ છીએ અને એ વધારે મજાનો છે. આપણી ભૂલ.

દેવાંગ ભટ્ટ :  જી. કઈ મોટામાં મોટી ભૂલ આપને લાગે છે જે નહીં કરવી જોઈએ? જી.

ફાધર વાલૅસ : ભૂલ, ભૂલ. એ આખું વાતાવરણ બદલાય. હા ભઈ, (બે હાથ જોડી પ્રાર્થના કરવાનો અભિનય કરતા.) હે ભગવાન … ભૂલ એટલે માણસ માત્ર ભૂલને પાત્ર.

દેવાંગ ભટ્ટ : Fine, fine. Father, last question, last question. આ programme અંતરંગ વાતો કરવા માટે જાણીતો છે. અનેકો લોકોએ પોતાના દિલની વાત, દિલ ખોલીને આ કાર્યક્રમમાં કરી છે. અંતિમ સવાલ. કોઈ એવું confession કરવા માગો છો આજે? On screen? જે કદાચ આજ સુધી કોઈને કીધું ના હોય.

ફાધર વાલૅસ : (ખૂબ એકાગ્રતાથી સાંભળીને. ખૂબ ગંભીર મુખમુદ્રા સાથે વાત કરે છે.) એની વાત … હું તો … મારું મન એકદમ ખુલ્લું છે, ખુલ્લું છે. દરેક રીતે, દરેક બાબતમાં. સ્પષ્ટતા અને ખાસ કરીને પારદર્શક્તા એ મારો ખૂબ વહાલો ગુણ છે એ જોઈએ છીએ. કોઈ સંતાડવું, કોઈક … કોઈ ના જાણે એવું કહેવાનું, એ મારા વાતમાં, હું વિચાર કર્યા જ કરું છું અત્યારે. તમને ખરી વાત કહું અને એ સાચો જવાબ છે. મારા જીવનમાં બતાવ્યું એ છે પણ એનું એક મુખ્ય કારણ કે મારા જીવનમાં મિત્રતા બહુ વહાલી અને ઉત્તમ અને જરૂરી વસ્તુ છે. અને એ મિત્રોની સાથે, મિત્રતા એટલે શું? તમે કહ્યું તેમ કે હું કોઈ વાત સંતાડતો નથી. ગમે તે થયું હોય. ગમે છે, ગમતું નથી. યોગ્ય કર્યું છે કે ખોટું કર્યું છે. એ બધાં મિત્રોની સાથે cool, દિલ ખુલ્લું મુકીને. ગમે તે … જો એમણે આ ભૂલ કરી તો આ થયું. કહું છું. જરા મેં ખોટું કર્યું તો સંતાડીને કર્યું હોય એવું મને યાદ નથી. એટલે મનમાં વિચાર કરી કરીને બીજી રીતે તમે કહો તો ના થયું હોય તો સારું એવો વિચાર કરાવીશું તો સાચું કહું મને એવું જડતું નથી. મારું સિદ્ધાંત તો આ છે જીવવા માટે. અને આને માટે હું ધર્મ કે ભગવાન કે ઈશ્વર ઇચ્છા એ વચ્ચે લાવતો નથી હં, જેથી બધાંને માટે ખુલ્લું છે. જીવન મને લઈ જાય ત્યાં જઈશ. ઉપર, નીચે, દૂર, નજીક, ક્યાં છે મને ખબર નથી પણ મારી તૈયારી છે જ. અને આજ સુધી હું જોઉં તો પણ એવું થયું. મને પૂછ્યું હોત કે તમે ભારત શા માટે આવ્યા? મને મોક્લ્યો એટલા માટે. તમે ગણિત શા માટે લીધું? મને ત્યાં મોક્લ્યો એટલા માટે. હું અમદાવાદમાં આવ્યો, મને સૂઝ્યું એટલે જે થયા. જે થાય છે અંદરથી એ તૈયાર રહેવાનું. કોઈ દબાવવાનું નહીં. કહેવાય નહીં પણ નજરે જોઈને જીવન મને લઈ જાય છે તો લઈ જવા દેવાનો. એ મારો  મોટો સિદ્ધાંત છે. એ સિદ્ધાંત ઉપરથી હું અહીંયા સુધી લાવ્યો છે. જીવન મને અહીંયા સુધી, ટી.વી. સુધી, તમારા સુધી લઈ આવ્યો છે.

દેવાંગ ભટ્ટ : (હાથ મિલાવતાં.) Father, thank you very much, thanks a lot.

દર્શક મિત્રો, એક પ્રેરક વ્યક્તિ,એક જીવન, એક ખરેખર કહી શકાય કે પથદર્શક બને છે. ફાધર વાલૅસની લખેલી વાતો, એમનાથી બોલાયેલી વાતો અથવા એમના વિશે સાંભળેલી વાતો જે કદાચ એમણે કીધું કે જીવનમાં પારદર્શક્તા, કદાચ આ જ, આ જ, આ જ ગુણ એમને આટલા સ્વસ્થ અને આજની તારીખમાં પણ ક્યાંક આપણને ઇર્ષા થાય તે પ્રકારનું સ્મિત, તે પ્રકારનું સ્વાસ્થ્ય અને આશા રાખીએ પ્રભુ પાસે હજુ પણ અનેકો વર્ષો સુધી ફાધર આપણી વચ્ચે રહે, સ્વસ્થ રહે અને ફરી વાર ચોક્કસપણે સમય મળશે ત્યારે ઘણી બધી વાતો એમની સાથે કરીશું. પરંતુ અહીંયા સમય થયો છે આપથી વિદાય લેવાનો. ફરી મળીશું next episodeમાં નવા ‘અતિથિ’ સાથે, ત્યાં સુધી રજા આપશો. નમસ્કાર, Thnk you very much. Thanks a lot, again.

ફાધર વાલૅસ : (હાથ જોડીને.) નમસ્તે.

ફાધર વાલૅસને અર્પેલી શ્રદ્ધાંજલિમાં ગુજરાતના આર્ચબિશપ ટોમસ મૅકવાનના શબ્દો  (https://youtu.be/34go0_178ZU)

સ્રોત: Devang Bhatt youtube channel

https://www.youtube.com/watch?v=QmVFmO5A3lc

પ્રશ્ન : સુદર્શનભાઈ, નમસ્કાર. ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ હમણાં શતાબ્દી પૂર્ણ કરી રહી છે અને આપનો વિદ્યાપીઠ સાથેનો સંબંધ ખાસ્સો દીર્ઘ રહ્યો છે. વિદ્યાપીઠની સ્થાપનાથી વાતચીતની શરૂઆત કરીએ. ગાંધીજીના મનમાં વિદ્યાપીઠની સ્થાપનાનો હેતુ શું હતો? સ્થાપન સમયે વિદ્યાપીઠમાં અપાતું શિક્ષણ કેવું હતું?

ઉત્તર : ગાંધીજી જ્યારે ભારત પાછા આવ્યા ત્યારે એમના મનમાં શિક્ષણને લઈને કેટલાક પ્રશ્નો હતા. તે પહેલાં આપણા દેશમાં જે પદ્ધતિ હતી તે મકોલેની શિક્ષાપદ્ધતિ તરીકે ઓળખાતી હતી, એને લઈને ઘણા રાષ્ટ્રવાદી લોકોને પ્રશ્નો હતા. એટલે ગાંધીજી આવ્યા તે પહેલાં પણ ઘણી એવી રાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ ઊભી થઇ હતી, પરંતુ ગાંધીજી જેને રાષ્ટ્રીય સમજતા હતા એની ચોખવટ એમણે ઓગસ્ટ મહિનમાં અમદાવાદમાં થયેલી પોલિટીકલ કોન્ફરન્સમાં કરી, અને કહ્યું કે આપણા દેશને અને આપણી સંસ્કૃતિને છાજે એવું, આપણી માતૃભાષામાં અને આપણે સ્વતંત્ર થઇ શકીએ એ દિશામાં બાળકોને તૈયાર કરવા માટેનું, હિંદ સ્વરાજનું સ્વપ્ન સાકાર કરવા માટેનું, શિક્ષણ હોવું જોઈએ. એમણે દક્ષિણ આફ્રિકામાં પોતાનાં બાળકો સાથે ફિનિક્સમાં અને ટોલ્સટોય ફાર્મમાં શિક્ષક તરીકે છ વર્ષ સુધી શિક્ષણના જે પ્રયોગો કરેલા એ બધા અનુભવોનો એમાં નીચોડ હતો. ગુજરાત વિદ્યાપીઠની સ્થાપના વખતે એમના મનમાં રાષ્ટ્રવાદી, એટલે આજે જેને આપણે રાષ્ટ્રીયતા ગણીએ છીએ એ સંદર્ભે નહીં, પણ આપણી ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિને પોષણ આપે એવા સમાજના નિર્માણ માટેનું, શિક્ષણ હતું. એમને એમ હતું કે હિન્દુસ્તાન પાસે પોતાની એક યુનિવર્સિટી હોવી જોઈએ. આવી કલ્પના કોઈ પણ રાજનીતિક નેતાએ અત્યાર સુધીમાં કરી નહોતી. અને પાંચ જ વર્ષમાં ૧૮ ઓક્ટોબર ૧૯૨૦એ એમણે એક રાષ્ટ્રીય પ્રયત્ન તરીકે આ યુનિવર્સિટી શરૂ કરી. યુનિવર્સિટીનાં મુખ્ય બે ઉદ્દેશ હતા. ગાંધીજીના મનમાં એવું હતું કે અમુક સંસ્કાર છેક બાળપણથી પાડવા જોઈએ, એટલે છેક પ્રિ-સ્કૂલથી માંડીને પીએચ.ડી સુધી અભ્યાસ થઇ શકે એવી સંસ્થા હોવી જોઈએ, એ એક ઉદ્દેશ.

બીજું એમને એમ પણ હતું કે આના આધારે જ્યારે દેશમાં રાષ્ટ્રીય શાળાઓ-કોલેજો ખુલશે ત્યારે આ યુનિવર્સિટી એક એફીલિયેટિંગ સંસ્થા તરીકે પણ કામ કરશે. આ સમજ સાથે એમણે એની શરૂઆત કરી. નોંધવા જેવી બાબત એ છે કે અસહકારની લડત ચાલુ હતી, પંજાબમાં આગ લાગેલી હતી તેથી એના સ્થાપના દિવસે ગાંધીજી પોતે અમદાવાદમાં હાજર નહોતા પરંતુ એ દિવસે વિદ્યાપીઠ શરૂ થઇ હતી. શરૂઆતનું જે શિક્ષણ છે એમાં બે-ત્રણ વસ્તુઓ બહુ નોંધપાત્ર છે. ગુજરાત કોલેજ એ વખતે સરકારી કોલેજ હતી. એટલે સરકારી કોલેજોમાં શિક્ષણ મેળવતા બહુ હોશિયાર વિદ્યાર્થીઓ આ રાષ્ટ્રીય ભાવનાથી પ્રેરાઈ ગુજરાત કોલેજ છોડીને આવ્યા, શિક્ષકો પણ આવ્યા અને ઓક્સફર્ડના વિદ્વાન પ્રોફેસર ગિદવાણીની પસંદગી ગાંધીજીએ પ્રથમ કુલનાયક તરીકે કરી. ગાંધીજીએ સ્વીકાર્યું હતું કે તેઓ આજીવન એના કુલપતિ રહેશે અને એ ૧૯૪૮ સુધી રહ્યા. ૧૯૨૦-૧૯૩૦ વચ્ચે ત્યાં બહુવિધ શિક્ષણના પ્રયોગો થયા, અમદાવાદમાં પણ એને સંલગ્ન ઘણી શાળાઓ શરૂ થઇ.

એક સમયે તો ૩૦,૦૦૦ જેટલા વિદ્યાર્થીઓ એમાંથી મેટ્રીક્યુલેશનની પરીક્ષા આપીને પાસ થયા. ૧૯૨૦-૩૦ ના દાયકામાં ઝળહળતા લોકો પણ ત્યાં આવીને ગયા, જેમાં રંગ અવધૂત, પૂ. શ્રીમોટા જેવા આધ્યાત્મિક પુરુષો હતા. પછી એમાં મગનભાઈ દેસાઈ, બબલભાઈ મહેતા જેવા લોકો શિક્ષકો અથવા વહીવટકારો તરીકે જોડાયા, એમાંના અનેક લોકો આઝાદીની લડતમાં પાછળથી જોડાયા અને જેલમાં ગયા. પંડિત સુખલાલજી જેવા પણ શિક્ષણ માટે આવ્યા, એક સમયે ધર્માનંદ કોસાંબી પણ આવીને ભણાવી ગયા. ૧૯૨૯-૩૦નું વર્ષ વિદ્યાપીઠના ઇતિહાસમાં બહુ મહત્ત્વનું હતું કારણ કે ખેડા જિલ્લામાં પડેલા દુષ્કાળમાં માતર તાલુકાનો પહેલો સર્વે થયો, જે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પામ્યો. ત્યાર પછી ૧૯૬૫-૬૬માં અને ૧૯૭૫-૭૬માં આ સર્વે ફરી થયો. એ ઉપરાંત શાસ્ત્રો પર, સંસ્કૃતમાં-ફારસીમાં વગેરે ખૂબ સરસ કામો થયાં. મારે કહેવું જોઈએ કે બાપુ હિન્દુસ્તાની ભાષાના આગ્રહી હતા. એટલે હિન્દુસ્તાની અને સાથે સંસ્કૃત અને ફારસી એ વિદ્યાપીઠના દરેક વિદ્યાર્થીને શિખવાડવામાં આવતી. એટલે સમ્યક સંસ્કૃતિ ઊભી થાય એ રાષ્ટ્રવાદી સંદેશ ગાંધીજી આપવા માંગતા હતા.

પ્રશ્ન : સુદર્શનભાઈ, ઉત્ક્રાંતિ એ જીવનનો ક્રમ છે. સમય સાથે મેળ સાધીને વિદ્યાપીઠમાં કેટલા માળખાકીય અને શૈક્ષણિક ફેરફારો થયા? અને આજે વિદ્યાપીઠમાં અપાતું શિક્ષણ વિદ્યાર્થીઓને કેટલી હદે જીવનનિર્વાહ માટે પગભર થવા સજ્જ કરે છે?

ઉત્તર : તમે બહુ પેચીદો અને અઘરો સવાલ પૂછી લીધો છે. તમે એમ કહ્યું કે આપણે સમય સાથે બદલાતા રહેવું જોઈએ. મારે એમ સ્વીકારવું જોઈએ કે આપણી કેફિયતમાં ઈમાનદારી હોવી જોઈએ. આઝાદી પહેલાંનું એ રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ અને પછી ૧૯૩૭માં જે નયી તાલિમની નીતિ આવી, જેમાં શિક્ષણમાં કૌશલ્ય એ એક ભાગ હોય, જેનો સૌથી પહેલાં અમલ ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં થયેલો. વસ્ત્રવિદ્યા ઉપર ખૂબ ભાર હતો, ચરખો એની ઓળખ થયેલી, કાંતવું અને વણવું એ મુખ્ય પ્રયાસ હતો. ગાંધીજીએ એમના કુલપતિ તરીકેના એક ભાષણમાં એવું પણ કહ્યું કે મારો વિદ્યાર્થી બીજું કશું ન શીખે પણ કાંતતાં શીખી જાય તો હું સમજીશ કે શિક્ષણ થયું. એટલે ચરિત્ર-નિર્માણ અને કૌશલ્ય એ બે મુદ્દા પર ભાર હતો. આઝાદી પછી ૧૯૬૩ સુધી આ કામ વિદ્યાપીઠે કર્યું અને સ્નાતક કક્ષા સુધીનું શિક્ષણ અપાતું હતું અને એમાં ૩૯ વિષયો હતા. ઉદ્યોગના શિક્ષકો જ વિષયોનું શિક્ષણ પણ આપતા. ગાંધીજીની સમજણ એ હતી કે કૌશલ્ય મારફત વિષયો શીખવવા.

જુવો, આજની પરિસ્થતિને ગાંધીજી ત્યારે પણ જોઈ શકેલા. ૧૯૬૪માં યુ.જી.સી.એ વિદ્યાપીઠને યુનિવર્સિટી સમકક્ષ ગણીને એને મદદ કરવાની કોશિશ કરી, પણ ધીમેધીમે પરિસ્થતિ એવી થઇ કે વિદ્યાપીઠે મુખ્ય ધારાના શિક્ષણનું અનુકરણ કરવા જતાં એની અસર વિદ્યાપીઠના શિક્ષણ પર થઇ. ડો. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્‌ના વડપણ હેઠળના યુ.જી.સી.ના પહેલા રિપોર્ટમાં આવ્યું કે ગાંધીજીના ગ્રામીણ શિક્ષણને અનુસરવાથી કદાચ ભારતીય પ્રજાને આધુનિક શિક્ષણથી વંચિત રહેવાનો વખત આવે. એટલે વિદ્યાપીઠ એ માળખામાં ગઈ, ધીમેધીમે યુ.જી.સી.ની ગ્રાન્ટ વધતી ગઈ. અને હવે તો આ આર્થિક અનુદાન મેળવતી એક યુનિવર્સિટી બની છે, જેમાં પગાર, પેન્શન બધું જ આવ્યું. એની સાથે સાથે શિક્ષકોની લાયકાતો આવી, અને એ લાયકાતો એ ગાંધીવિચારને લગતી લાયકાતો ન હતી, પણ એ સામાન્ય યુનિવર્સિટી જેવી લાયકાતો હતી. પરંતુ મારે એટલું કહેવું જોઈએ કે કેટલીક બાબતો, જેને આપણે વિદ્યાપીઠનાં મૂલ્યો અને પરિપાટી કહીએ, એમાં સમાધાન નહોતું થયું. એટલે કાંતવાનું ચાલુ રહેલું, પ્રાર્થના ચાલુ રહેલી, સમૂહજીવન હતું.

એ બધું હોવા છતાં ધીમેધીમે એ વસ્તુઓ કર્મકાંડ થતી ગઈ અને એનું હાર્દ જતું રહ્યું. ૨૦૦૪માં ‘લોકભારતી’થી અરુણ દવે વાઈસ-ચાન્સેલર બનીને આવ્યા, રજીસ્ટ્રાર તરીકે રાજેન્દ્ર ખીમાણી આવ્યા. અને ત્યારે એ બંનેએ એક નવો પ્રયાસ આદર્યો. ત્યાર પછી મને જોડાવાનો મોકો મળ્યો અને ૨૦૦૫થી એક નવો અધ્યાય શરૂ કરવાની, ‘બેક ટુ બેઝિક્સ’ જવાની કોશિશ અમે બહુ ઈમાનદારીપૂર્વક કરી. યુ.જી.સી.ના માળખાને નુકસાન પહોંચાડ્યા વગર અમે ઉદ્યોગ અને સમૂહજીવન સરસ રીતે ચાલે અને સાથે વિદ્યાર્થી કૌશલ્ય ખીલવી શકે એ પ્રયત્ન કર્યો. અને મારે કહેવું જોઈએ કે એ પ્રયત્ન ઠીક રહ્યો. કારણ કે અમે વિદ્યાર્થીઓને કહ્યું કે તમને ખાદી ખરીદવી મોંઘી પડે છે તો તમારા પોતાના ડ્રેસ કાંતો અને વણી લો. તમે જો કાંતીને અમને આપશો તો અમે વણીને ખાદી તમને પાછી આપીશું. આને ભારે પ્રતિસાદ મળ્યો. અને છાત્રાલય, જે મરજિયાત થયેલું, એને ૨૦૦૬થી અમે ફરી ફરજિયાત કર્યું. અમે સમૂહજીવનને મજબૂત કર્યું, અમે ગ્રામજીવન તરફ જવા માટે પદયાત્રાઓ શરૂ કરી. ખાસ કરીને અમારે ત્યાં ગામડાંમાંથી આવતા વિદ્યાર્થીઓ જ હતા, ખાસ કરીને આદિવાસીઓ અનુસૂચિત જાતિના લોકો હતા, બધું મળીને વિદ્યાપીઠમાં ૮૫ ટકા વિદ્યાર્થીઓ એ હોય. એ લોકો નોકરીઓ મળે એ માટે જ અહીં ભણવા આવે. કારણ કે અહીં ફી ઓછી અને રહેવાની સગવડ મળે, વગેરે. પણ એક વસ્તુ મારે કબૂલવી જોઈએ કે અહીંના વાતાવરણમાં કર્મકાંડ સ્વરૂપે બધું ચાલતું હતું તેમ છતાં મને જ્યારે વિદ્યાર્થીઓ મળે, ત્યારે એક વસ્તુ કહે કે, ‘જીવનનાં મૂલ્યો અમે વિદ્યાપીઠમાં શીખ્યા. પહેલાં અમને ખૂબ કંટાળો આવતો કે આ શું ખાદી પહેરવાની અને રસોડામાં ઘૂસવાનું અને સફાઈ કરવાની, કાંતવાનું. પણ જીવનમાં અનુશાસનનું મૂલ્ય અહીંથી શીખ્યા.’ અને હવે ગુજરાતમાં કોઈપણ એન.જી.ઓ. અથવા ગુજરાત સરકારનું સોશિયલ વેલ્ફેર ડિપાર્ટમેન્ટ જ્યારે સોશિયલ વર્કર લેવાની વાત આવે ત્યારે વિદ્યાપીઠના સ્નાતકોને પહેલી પસંદગી આપે છે. કારણ કે એ સ્નાતકોમાં આવડત કદાચ થોડી ઓછી હોય પણ ચરિત્ર મજબૂત હશે, ઈમાનદાર હશે, નિષ્ઠાવાન હશે, ગામમાં જવાની તૈયારી રાખશે.

પ્રશ્ન : હિન્દુસ્તાની ભાષામાં શિક્ષણ અપાય એ ગાંધીજીના વિચારનો આપે ઉલ્લેખ કર્યો. આજે ભારતમાં શિક્ષણના માધ્યમ તરીકે અને રોજ-બ-રોજના જીવનમાં અંગ્રેજી ભાષાનો પ્રભાવ વધ્યો છે. આવા કાળમાં વિદ્યાપીઠમાં અપાતું શિક્ષણ ગાંધીજીનો હેતુ સિદ્ધ કરે છે?

ઉત્તર : આમાં શું થયું કે ‘માતૃભાષાનું શિક્ષણ’ એનો બહુ સંકુચિત અર્થ કરવામાં આવ્યો. જ્યારે ગાંધીજી માતૃભાષાની વાત કરતા હતા, ત્યારે એમના મનમાં એમ હતું કે કોઈ પણ ભાષા વર્જ્ય નથી. એટલે સંસ્કૃત, અંગ્રેજી, ઉર્દૂ, ફારસી બધા જ વિષયો હતા. અને ગાંધીજી પોતે પણ અંગ્રેજીમાં બહુ સારા હતા. આ સંદર્ભ વિદ્યાપીઠ ચૂક્યું. પછીથી એક સંદેશ આવેલો એ પણ વિદ્યાપીઠ ચૂક્યું. એ સંદેશ કોનો હતો? નિરંજન ભગતનો. એમણે એમ કહ્યું ‘માધ્યમ ગુજરાતી, ઉત્તમ અંગ્રેજી’. આ બાબત વિદ્યાપીઠ ચૂકી ગયું. હું જ્યારે વિદ્યાપીઠમાં જોડાયો ત્યારે અંગ્રેજીના એક પણ શિક્ષક નહોતા. બધા નીકળી ગયેલા, અંગ્રેજી વિષયે જ વિદાય લઇ લીધેલી. પણ પછી અમે અંગ્રેજીના ત્રણ શિક્ષકો લીધા. આજે અંગ્રેજીમાં એમ.એ.નો કોર્સ શરૂ થયો છે અને સ્નાતક કક્ષા સુધી બધા માટે અંગ્રેજી એક વિષય તરીકે ભણવાનું આવે જ છે. અને વિજ્ઞાનની જે તરાહો છે જેમાં કોમ્પ્યુટર એપ્લિકેશન્સ કે માઈક્રોબાયોલોજી છે એમાં વ્યાકરણ ગુજરાતી વપરાય છે પણ બાકી બધા શબ્દો અંગ્રેજી હોય છે. કારણ કે આપણે કેટલાક વિષયો આપણી ભાષામાં વિકસિત નથી કરી શક્યા. જાપાન, ચીન અને યુરોપે પોતપોતાની ભાષાઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ, વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી બધું જ વિકસિત કર્યું, પણ ભારત અંગ્રેજીની અસરમાંથી બહાર નીકળ્યું જ નહીં. એટલે નવાં જ્ઞાનને પોતાની ભાષામાં અનુદિત ન કરો ત્યાં સુધી આપણે જે બીજી-ત્રીજી કોટિના અનુવાદો કરાવીએ એમાં કોઈ ભલીવાર આવે જ નહીં. પણ હવે આ સભાનતા આવી છે અને હવે આપણી પાસે જે ટેકનોલોજી છે એના આધારે આ પ્રશ્ન ઉકેલી શકાય એમ છે.

પ્રશ્ન : આ મુલાકાતના સમાપને બે પ્રશ્નો, સુદર્શનભાઈ. આ સો વર્ષમાં ગાંધીજીનો હેતુ કેટલી હદે સિદ્ધ થયેલો જણાય છે? અને આવતાં સો વર્ષમાં વિદ્યાપીઠનું ભાવિ કેવું લાગે છે?

ઉત્તર : ગાંધીજીએ વાવેલું બીજ વિશાળ વટવૃક્ષ તો નથી થયું. પણ એ છોડ મોટો થયો છે અને એનું નવેસરથી સિંચન કરવાની જરૂર છે. ગાંધીજીનો એ વિચાર અને એનું વાતાવરણ બંને જીવે છે. એ બહુ જ વિધેયાત્મક વસ્તુ છે. વિદ્યાપીઠ ફરીથી વાઈબ્રન્ટ થઇ શકે છે. વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યમાં વ્યક્તિ નિયમનની તાલિમ વિદ્યાપીઠમાં મળે છે. વ્યક્તિગત સ્વરાજ્ય હોય અને એકાદશ વર્ષનો અભ્યાસ એને થાય તો એવી વ્યક્તિઓને માળખાકીય નિયમનની જરૂરત બહુ નથી પડતી. એટલે દાખલા તરીકે મારો આદર્શ છે કે મારી ઓફિસમાં બાયોમેટ્રિક્સ નહીં લાગવું જોઈએ, મારા વિદ્યાર્થીઓને અને શિક્ષકોને પકડવા માટે મારે સી.સી.ટી.વી. કેમેરા નહીં રાખવા જોઈએ કારણ કે અમે દિલથી એટલા શુદ્ધ છીએ, એ રહેવું જોઈએ. અને તંત્ર વ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યનું નિયમન ન કરે કારણ કે એમ કરવાથી આપણે રિસોર્સ વાપરીએ છીએ અને પર્યાવરણ પર ખતરો ઊભો કરીએ છીએ. અહિંસક જીવનશૈલી, સાદગીપૂર્ણ જીવનશૈલીથી શાંતિ પ્રવર્તે અને પોતાની જરૂરિયાતનો લોપ થઇ જાય તો કુદરત પરનું ભારણ ઓછું થાય. એટલે વ્યક્તિ, સૃષ્ટિ અને સમષ્ટિની વચ્ચે સમ્યકતા લાવવી હોય અને એક સિમ્ફની બનાવવાની હોય તો અત્યારની વિસંવાદિતા વચ્ચે ગાંધીવિચાર આવી સિમ્ફની રચી શકે છે એ હવે લોકોને દેખાઈ રહ્યું છે. વિદ્યાપીઠ આવતાં સો વર્ષમાં આ દિશામાં સતત પ્રગતિ કરે તો આપણે સમાજને એક સરસ દાખલો પૂરો પાડી શકીશું અને ગાંધીજીને એ સાચી શ્રદ્ધાંજલિ હશે.

e.mail : aradhanabhatt@yahoo.com.au

https://sursamvaad.net.au/dr-sudrashan-iyengar/

છવિ સૌજન્ય : ડૉ. અશ્વિનકુમાર ચૌહાણ