શ્રાવણથી હિન્દુ તહેવારોની મોસમ બેસે છે. કૃષ્ણજન્મોત્સવ પણ હવે ખાસા દિવસ ચાલે છે. જો કે, એની અગાઉથી ગણેશોત્સવની તૈયારીઓ શરૂ થઈ જાય છે. આમ તો ગણેશ ચતુર્થીને આઠેક દિવસ બાકી છે, પણ ભાગ્યે જ કોઈ સડક ગણપતિના મંડપ વગરની હશે. ક્યાંક તો મંડપો મુખ્ય માર્ગો પર એટલી ખરાબ રીતે ઉતારી દેવાયા છે કે કેટલી ય સડકો એકમાર્ગી થઈ ગઈ છે. એવામાં ક્યાંક આગ લાગે તો ફાયર ફાઇટર્સ પહોંચી ન શકે એવી સ્થિતિ છે. આમ તો મહાપાલિકાના ફાયર વિભાગે ગાઈડલાઇન બહાર પાડી છે, પણ એનું કોણ કેટલું પાલન કરે છે તે સૌ જાણે છે. એક તો આખું શહેર મોહેંજો ડેરો જેવું ખોદકામથી ઊપસી આવ્યું હોય તેવું, મેટ્રોને કારણે લાગે છે, તેમાં ગણેશોત્સવના મંડપો, સરઘસો અરાજક્તામાં વધારો જ કરતા હોય છે. આમાં ક્યાંક શુદ્ધ ધાર્મિક ભાવના પણ હશે જ, પણ મોટે ભાગે તો એમાં સ્પર્ધા, દેખાડો અને ઘોંઘાટ જ કેન્દ્રમાં છે. મહોલ્લાઓ કે રોડ, ઉજવણાં માટે પહેલાં તો ઉઘરાણાં કાઢે છે. પછી દર્શન માટે ફી રખાય છે. જ્યાં લાઈનો વધારે ત્યાં ફી પણ વધુ હોય છે. એમાં ક્યાંક રખાતા મનોરંજક કાર્યક્રમોને ધર્મ જોડે ભાગ્યે જ કશી લેવાદેવા હોય છે. અગાઉ જુગાર રમાયાના કે મંડપમાં દારૂ પીવાયાના બનાવો પણ નોંધાયા છે. એ પછી વિસર્જનને દિવસે હવે તો કૃત્રિમ તળાવો કે દરિયામાં વ્યવસ્થા થાય છે, છતાં ક્યાંક મૂર્તિઓ રઝળવાની, ખંડિત થવાની ઘટનાઓ પણ બને છે, ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે આપણો ધર્મ ગણેશની આવી અવદશાની અનુમતિ આપે છે? જો નહીં, તો જે થાય છે એમાં કયો ધર્મ સચવાય છે? વરઘોડાઓ કે સરઘસો કે જુલૂસો લગભગ દરેક ધર્મમાં ઓછુંવત્તું વર્ચસ્વ ભોગવતાં રહે છે ને ક્યારેક વિખવાદનું કારણ પણ બને છે.

ગણેશોત્સવ પતે કે નવરાત્રિના દિવસો આવે છે. ભક્તો માતાજીની ભાવપૂર્ણરીતે સ્થાપના-વંદના કરે છે. તમામ રાત્રિનું આગવું મહાત્મ્ય છે, પણ બધે જ એ સચવાય છે? નવરાત્રિ નિમિત્તે થતા ગરબાએ તેની સાત્ત્વિકતા ગુમાવી દીધી છે ને તેને બદલે યાંત્રિકતા ઉમેરી લીધી છે. ગરબા હવે વ્યવસાય છે. ગરબા શીખવાના ક્લાસિસ ચાલે છે ને તે ય મહિનાઓથી ! તેની ફી હોય છે ને ત્યાં ગરબા ઉપરાંત ઘણાં એવા અનર્થો સર્જાય છે કે નવરાત્રિ, લવરાત્રિમાં પરિણમે છે. ગરબાના ટ્રેડિશનલ ડ્રેસ કે તેનાં ઘરેણાંઓનો પણ સારો એવો વ્યવસાય છે. કોઈને એમાં બે પૈસા મળતા હોય, તેનો તો શો વાંધો હોય, પણ નવરાત્રિ જો ધાર્મિક તહેવાર હોય તો આપણાં એ તહેવારમાં ખરેખર ધર્મ કેટલો તે પ્રશ્ન તો રહે જ છે. એની સામે શેરીઓમાં કે સોસાયટીઓમાં માતાજીની મૂર્તિ કે ફોટો મૂકીને ગરબા ગવાતા હતા તેથી ઓછો આનંદ આવતો હતો એવું તો ન હતું, તો મેદાનોમાં, ઓડિટોરિયમમાં ધૂમ ટિકિટ ખર્ચીને જે ઝળહળ ઘૂમે છે એથી માતાજી વધુ પ્રસન્ન થાય છે એવું ય નથી, પણ જે મોંઘું હોય, જેમાં વધુ ટાપટીપ હોય તેને જ આપણે ધર્મ માની લીધો છે. બધેથી ભાવના ઘટતી ગઈ છે ને ભાવ વધતો આવે છે. દરેક બાબતમાં દેખાડો અનિવાર્ય થઈ પડ્યો છે. એ કુદરતી નથી, પણ કોઈને આંજી નાખવા કે બતાવી દેવા કે ઉશ્કેરવા ધર્મનો બેફામ ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે. એમ લાગે છે કે ધર્મ માનવા કરતાં મનાવવાની બાબત વધારે છે.

આપણે દર્શન અને દેખાડા વચ્ચેનો ભેદ સમજવાની જરૂર છે. હવે તો નજીકથી અને દૂરથી દર્શન કરવાના ભાવ નક્કી થાય છે, પછી ઊહાપોહ થાય છે તો ભાવમાં ફેર પણ પડે છે. દૂરથી અને નજીકથી દર્શન આપવાના ભાવ ભગવાને નક્કી નથી કર્યા ને ખરેખર તો દેવદેવીનાં દર્શન હોય, પણ આપણે તેમને પ્રદર્શનમાં મૂકી દીધાં છે, એટલે કેટલાંક તીર્થસ્થાનોમાં ભક્તો ચોક્કસ તહેવારે એટલી ભીડ કરતાં હોય છે કે નાસભાગમાં સેંકડો માણસો મૃત્યુ પામે છે. આડે દિવસે પણ મંદિરોમાં ભગવાન દર્શન આપે જ છે, પણ ચોક્કસ વાર-તહેવારે ભગવાનને ઘેરી વળવામાં જ ભક્તોને સાર્થક્ય અનુભવાતું હોય એમ બને.

ખરખર તો ધર્મ અંગત બાબત હોવી જોઈએ. એના જાહેર દેખાડાને વકરાવવામાં ન આવે તો છાશવારે ધાર્મિક લાગણીઓ દુભાયા કરે છે એ ઘટે. એક કાળે ધાર્મિક અનુષ્ઠાનો કે યજ્ઞયાગ જાહેરમાં થતાં હતાં, પણ જપતપ તો એકાંતમાં, વનમાં જ થયાં છે. રાજામહારાજાઓ પણ રાજકાજ છોડીને વનમાં તપ કરવા ગયા છે. એના વરઘોડાઓ ભાગ્યે જ નીકળ્યા હશે. આજે તો અમુક ઉપવાસ થાય તો લાંબા વરઘોડાઓ નીકળે છે. આસ્થા કરતાં ધર્મ, વ્યવસ્થામાં વધુ ગોઠવાઈ ગયો છે.

અત્યારે તો સનાતન ધર્મને નામે રાજકારણીઓ રોટલા શેકી રહ્યા છે. તમિલનાડના મંત્રી ઉદયનિધિ સ્ટાલિને સનાતન ધર્મ પર અભદ્ર ટિપ્પણી કરીને તેનો નાશ કરવાની વાત કરી છે. એમ કરીને ઉદયનિધિએ સનાતન ધર્મીઓને ઉશ્કેરવાનું જ કર્યું છે. કોઈકે તો ઉદયનિધિનું માથું લાવનાર માટે લાખોનું ઈનામ પણ જાહેર કર્યું છે. અમદાવાદના એક વકીલે તો એ મંત્રી અને મુખ્યમંત્રી સામે FIR નોંધવા પોલીસ કમિશનરને અરજી પણ કરી છે. એવી તો ઘણી ફરિયાદો ઉદયનિધિ સામે થઈ છે ને તે અંગે ખુલાસો એવો આવ્યો છે કે ધાર્મિક માન્યતાને ઠેસ પહોંચાડવાનો કોઈ ઇરાદો નથી, પણ ધર્મને નામે જે ભેદભાવ કરવામાં આવે છે તે અંગે વિચારો પ્રદર્શિત કર્યાં છે. ઘણીવાર બને છે એવું કે ધર્મ અને રાજકારણ અલગ રહેતાં નથી અને ધર્મની તરફેણ કરનાર કે તેની વિરુદ્ધ મત આપનાર બંને, મોડાવહેલાં રાજકારણથી દૂષિત થઈને રહે છે. એટલું છે કે ઉદયનિધિએ હિન્દુ ધર્મનું અપમાન કરીને ધાર્મિક સંઘર્ષને નિમંત્રણ આપ્યું છે. સનાતન ધર્મને ખતમ કરવાની વાત જ અનધિકાર ચેષ્ટા છે. એમાં ભેદભાવની વાત કરતાં ધર્મ પ્રત્યેની નફરત વધુ ભાગ ભજવે છે.

થોડા દિવસ પર સાળંગપુરનાં હનુમાનનો વિવાદ સામે આવ્યો. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના કેટલાક સાધુઓ સ્વામીને મહાન બતાવવા, હિન્દુ દેવીદેવતાઓ વિષે અતાર્કિક વાતો ફેલાવતા રહે છે. કોઈ પણ કાળે સ્વામીની સેવા હનુમાનજી કરે એ શક્ય જ નથી, તો એવા ભીંત ચિત્રો 54 ફૂટ ઊંચા હનુમાનજીની પ્રતિમા હેઠળ મૂકવાથી શો અર્થ સરે? કોઈ પણ ધર્મ કે સંપ્રદાય સત્યથી વિપરીત તો કેવી રીતે હોય? એ તો સારું છે કે ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીની દરમિયાનગીરીથી વિવાદાસ્પદ ભીંતચિત્રો દૂર થયા ને વિવાદનો સુખદ અંત આવ્યો, પણ સગા બાપ કરતાં તેના દીકરાને કોઈ રીતે ઉંમરમાં મોટો ન કરી શકાય એ તો ખરું કે કેમ?

કોણ જાણે કેમ પણ સંપ્રદાયો પોતાની લીટી લાંબી બતાવવા બીજી લીટીઓ ટૂંકી કરવાની કોશિશો કરતા રહે  છે, પણ ધર્મ વધુ વ્યાપક તો જ બને જો, તે અન્ય ધર્મોની નિંદા કરવાથી દૂર રહે. આપણે વિવિધતામાં એકતા સ્વીકારીએ છીએ, પણ ધર્મના વૈવિધ્યને પ્રમાણતા નથી. કોઈ ધર્મ ક્યારે ય અધર્મની પુષ્ટિ કરતો નથી, પણ વર્ચસ્વ અધર્મનું જ વધતું આવે ત્યારે આઘાત લાગે છે. માતાનો મહિમા બધા જ ધર્મો કરે છે, પણ સ્ત્રીઓનો ધર્મસ્થાનોમાં પ્રવેશ આજે પણ ક્યાંક સરળ-સહજ નથી. જે માતાએ ભાવિ સંતને જન્મ આપ્યો હોય તેનું મોઢું જોવાનો બાધ સહ્ય કેવી રીતે હોય? ધર્મને એક, અદ્વિતીય, અખંડ અને વ્યાપક સહજ રીતે થવા દેવાનો હોય, તેને બદલે તેને ઝનૂનથી ફેલાવવાની કોશિશો થાય તો ધર્મમાં ફાંટા પડે છે. ધર્મ પ્રચારનો મહોતાજ નથી, પણ તે પ્રચારથી વ્યાપક થવાને બદલે સંકુચિત થાય છે, એ સમજાય ત્યારે મોડું થઈ ચૂક્યું હોય છે. વધુ ફેલાય છે તો ધર્મ એક રહેવાને બદલે સંપ્રદાયોમાં વિભાજિત થતો જાય છે ને એ વિભાજન વધુ ઝનૂન દર્શાવે તો વધુ વિભાજનમાં પરિણમે છે. એ વિભાજનને વૈવિધ્યની રીતે જોવાને બદલે, તે જેમાંથી અલગ થાય છે, તેની સામે જ શત્રુતા કેળવવા માંડે છે. હિન્દુ ધર્મમાં પણ સંપ્રદાયો, પંથો વધ્યા છે. શૈવ અને વૈષ્ણવ પંથોની જેમ જ ઇસ્લામમાં શિયા-સુન્ની, ખ્રિસ્તીમાં કેથોલિક-પ્રૉટેસ્ટન્ટ, જૈનમાં શ્વેતાંબર-દિગંબર, બૌદ્ધમાં હિનયાન-મહાયન એમ બીજા ધર્મોમાં પણ ફાંટા પડતા જ ગયા છે. હિન્દુ ધર્મનો કોઈ એક સ્થાપક નથી, પણ જે ધર્મના સ્થાપક એક જ છે, એ પણ ધર્મને એક રાખી શક્યા નથી. આમ તો સ્થાપ્યો ત્યારે ધર્મ એક જ હતો, પણ પછી અનુયાયીઓમાં મતમતાંતરો વધે છે તો ફાંટા પણ પડતા આવે છે. પછી તો સ્પર્ધા જ કેન્દ્રમાં આવી રહે છે. કેટલાક સંપ્રદાયોમાં તો ગાદી માટે હિંસા ને ખૂન સુધી વાત પહોંચી છે. આ બધું શું ધર્મ શીખવે છે? એવું શીખવે તો એ ધર્મ હોય ખરો?

આપણે જેને ઈશ્વર માનીએ છીએ એ બહુ ઉદાર અને દયાળુ છે. એવું ન હોત તો એક પણ નાસ્તિક જગતમાં બચ્યો ન હોત ! જો ઈશ્વર જુદા વર્ગને – નાસ્તિકોને – સ્વીકારી શકતો હોય તો એના સંપ્રદાયોમાં કેમ એ ઉદારતા કે કરુણા નથી? કેમ એ એટલા સગવડિયા છે કે હિન્દુ હોવા છતાં બીજા અવર્ણોને ન સ્વીકારવા પડે એટલે, પોતે હિન્દુ હોવાનું પણ નકારે છે? આજે દરેક ધર્મે પ્રદર્શનને બદલે દર્શનનો મહિમા કરવાની જરૂર છે. આત્મનિરીક્ષણ ન હોય ત્યાં ધર્મ દેખાડો થઈને રહી જાય છે ને એ બીજું કૈં પણ હોય, ધર્મ નથી –

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 11 સપ્ટેમ્બર 2023

અમદાવાદના સરસપુર વિસ્તારના સરસ્વતી સમાં શિક્ષિકા જશીબહેન નાયકનું 105 વર્ષની વયે 9 સપ્ટેમ્બરે શનિવારે સવારે નવના સુમારે ઇંગ્લેન્ડના લિવરપૂલ શહેરમાં અવસાન થયું. તેઓ તેમના તબીબ ચિરંજીવી પ્રશાન્તને ઘરે રહેતાં હતાં.

ભાવનગરમાં 18 નવેમ્બર 1918ના રોજ જન્મેલાં જશીબહેન નાયક વાત્સલ્યમય શિક્ષક, ઉત્તમ શાળા સંચાલક અને ગદ્યલેખક હતાં. તેઓ અમદાવાદના સરસપુર વિસ્તારમાં આવેલાં સરસ્વતી વિદ્યાલયનો જાણે એક સદી સુધી પર્યાય હતાં.

સરસપુરમાં ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર સભાગૃહની નજીક આવેલી ‘જશીબહેનની શાળા’ના સંકુલમાં અત્યારે બાળમંદિરથી બારમા ધોરણ સુધીની છ શાળાઓમાં પાંચેક હજાર બાળકો ભણે છે. આ શાળાઓનું સંચાલન સરસ્વતી વિદ્યામંડળ નામનું  ટ્રસ્ટ કરે છે.

જશીબહેન 18 નવેમ્બર 2018 ના રોજ જ્યારે એકસો એકમા વર્ષમાં પ્રવેશ્યાં ત્યારે સંસ્થાએ સરસ ઉજવણી કરી હતી. એ અવસર સંસ્થાની મૂળ શાળાના અમૃતપર્વનો  પણ હતો.

મૂળ શાળા તે ‘પતરાંની શાળા’, જે શિક્ષણવિદ્દ રઘુભાઈ નાયકે સ્થાપી હતી. રઘુભાઈ (1907-2003) વીસમી સદીના ગુજરાતના આદ્ય આધુનિક કેળવણીકાર. તેઓ 1976માં પદ્મશ્રીથી સન્માનિત થયા. રઘુભાઈએ આઝાદીની ચળવળમાં જેલ વેઠી હતી, રવીન્દ્રનાથ પાસે શાંતિનિકેતનમાં શિક્ષણ મેળવ્યું હતું, જર્મનીની ફ્યૂબર્ગ યુનિવર્સિટીમાંથી ડૉકટરેટ પ્રાપ્ત કરી હતી, સારી નોકરી માટેના પ્રસ્તાવ સ્વીકાર્યા ન હતા.

ગામડાંમાં શિક્ષણનું કામ કરવાના ઉદ્દેશ્યથી ભાવનગરની અનોખી શાળા ‘ઘરશાળા’માં નજીવા પગારે આચાર્ય બન્યા. સંસ્થાના સ્થાપક અને કેળવણીકાર હરભાઈ ત્રિવેદીનાં દીકરી એવાં શિક્ષિકા જશીબહેન સાથે લગ્ન કર્યાં.

રઘુભાઈ દેશનાં પાટનગરમાં ગુજરાતી બાળકોને ભણાવવા માટે શરૂ કરવામાં આવેલી સરદાર પટેલ વિદ્યાલયમાં પહેલાં આચાર્ય બન્યાં, કારણ કે એ વખતના દૂરંદેશી અર્થમંત્રી અને ગૃહમંત્રી રાજપુરુષ એચ.એમ. પટેલ રઘુભાઈની કેળવણીકાર તરીકેની ક્ષમતાને બરાબર પારખી ગયા હતા. રઘુભાઈએ અનેક સિદ્ધિઓ  મેળવી અને શિક્ષણક્ષેત્રે દેશભરમાં ખ્યાતિ પામ્યા.

રઘુભાઈએ સ્થાપેલી પહેલી શાળા તે સરસ્વતી વિદ્યાલય. આદર્શવાદી રઘુભાઈનું ધ્યેય અમદાવાદનાં અભાવગ્રસ્ત બાળકોને ભણાવવાનું હતું. વાત એમ હતી કે કાળુપુર સ્ટેશનની પાછળના વિસ્તારમાં, બંધ પડી ગયેલી માધુભાઈ મિલનાં કમ્પાઉન્ડનાં કેટલાંક મકાનો અને ગોડાઉનોમાં પતરાંના શેડમાં કારખાનાં ચાલતાં.

તેમાંથી બે-ત્રણ શેડમાં એક શાળા ચાલતી હતી. સગવડો અને સંખ્યાને અભાવે બંધ પડવા આવેલી એ શાળા રઘુભાઈએ તેના સંચાલક પસેથી લઈ લીધી. તેના માટે તેમણે પોતાના અને મિત્રો પાસેથી ઉછીના લીધેલા પચીસ હજાર રૂપિયા ચૂકવ્યા.

નવરચનાનું રઘુભાઈએ કામ શરૂ કર્યું એટલે સરસપુરમાં ડઝનેક મિલોનાં સાયરનો, ધૂળ, ધૂમાડા અને કોલસાની રજ વચ્ચે આવેલાં બિસ્માર મિલ કમ્પાઉન્ડમાં જ ઘર માંડ્યું. દમની બીમારી ધરાવતાં જશીબહેન આઠ મહિનાના દીકરા પ્રશાન્તને લઈને પતિને સાથ આપવા લાગ્યાં.

ભાવેણાની આનંદદાયી ‘ઘરશાળા’, સુખી ગૃહજીવન, વ્યાવસાયિક કારકિર્દી અને સ્નેહીઓને છોડી દીધાં. પાણી, અનાજ, જાજરૂ-બાથરૂમ, વીજળી, આવકનાં અભાવો સહિતની અનેક મુશ્કેલીઓ વેઠીને ઘરસંસાર ચલાવ્યો, સાથે શાળા પણ વિકસાવી.

નાયક દંપતીએ સરસ્વતી શાળાને વિષય શિક્ષણ ઉપરાંત બાળકના સર્વાંગીણ રુચિસંપન્ન  વિકાસ સાધવા માટેની ‘નૂતન શિક્ષણ’ની વિભાવના મુજબ આકાર આપ્યો. શાળાની જમીન રેલવેએ સ્ટેશનના વિસ્તરણ માટે સંપાદિત કરી. એટલે ખૂબ મહેનતથી 1959માં નવી જમીન મેળવી જ્યાં શાળાની બે મોટી ઇમારતો અત્યારે ઊભી છે.

શાળામાં ઉત્તમ શિક્ષકો તો રોક્યા જ. ઉપરાંત તેને સંગીત, નૃત્ય, નાટ્ય, સામયિક, ભીંતપત્ર, રમતગમત, સમાજકકાર્ય, વિદ્યાર્થીમંડળ જેવી પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર બનાવી. તેની માહિતી શિક્ષણક્ષેત્ર પરનાં પીઢ લેખક  હરિત પંડ્યાએ આલેખેલાં રઘુભાઈનાં વાચનીય ચરિત્ર ‘સપનાં થયાં સાકાર’માં મળે છે. આ પુસ્તક ઑસ્ટ્રેલિયાના અગ્રણી શિક્ષણવિદ ફ્રેડા વિટલૅમે (1920-2018) લખેલાં રઘુભાઈના ‘લાઇટ ઇન ધ ઇસ્ટ’ (1996) નામના જીવનચરિત્ર પર આધારિત છે.

જશીબહેનનાં સંસ્મરણો ‘સ્મરણયાત્રા’ (2001) પુસ્તક તરીકે વાંચવા મળે છે.તેમાં તેમણે શાળાની શરૂઆતનાં કપરાં વર્ષોનાં પ્રસંગો વિશે સહજભાવે અને શાળાને મદદરૂપ થનાર અનેક નાની-મોટી વ્યક્તિઓ વિશે કૃતજ્ઞતાથી લખ્યું છે.

ઉપેક્ષા કે ગેરસમજનો ભોગ બનેલાં વિદ્યાર્થીઓની કથાઓ ‘કાળી વાદળી ઉજળી કોર’(1987) સંચયની વાર્તાઓમાં મળે છે. આ પુસ્તક તેમણે ‘વિશાળ વડલા સમા વિદ્યાર્થીભક્ત ગુરુદેવ, કુટુંબવત્સલ પિતાશ્રી’ને અર્પણ કર્યું છે.

સરસ્વતી વિદ્યાલયની સુવાસ પ્રસરતાં અસારવા વિસ્તારના લોકોની માગણીને પગલે ત્યાં શરૂ થયેલી શાળામાં 1958 સુધી છ વર્ષ માટે આચાર્યપદે રહ્યાં. તે પછી અઢાર વર્ષ  દિલ્હીમાં સરદાર પટેલ વિદ્યાલયમાં રઘુભાઈ સાથે સહઆચાર્ય તરીકે 1976 સુધી રહ્યાં.

મુંબઈથી વર્ષો પહેલાં બી.એ. થઈ ચૂકેલાં તેમણે ભણાવવાની સાથે ભણવાનું ફરીથી શરૂ કર્યું. મૉન્ટેસરી ટ્ર્રેઇનિન્ગ કોર્સ કરીને પછી એમ.એડ. સુધી ભણ્યાં. ચાલીઓ-ખોલીઓમાં વસતાં વિદ્યાર્થીઓ તેમ જ  પોતાનાં સંતાનો પ્રશાન્ત અને ઇરા વચ્ચે ભેદ ન રાખ્યો.

રઘુભાઈને 1952માં ફુલબ્રાઇટ સ્કૉલરશીપ હેઠળ અમેરિકા જવાનું થયું ત્યારે એક વર્ષ આખી શાળાનું સંચાલન કર્યું. જશીબહેન પોતે ભાષા, સમાજવિદ્યા અને સંગીતના શિક્ષિકા હતાં.

નવેમ્બર 2018માં જશીબહેનની અમદાવાદના પોલિટેકનિક વિસ્તારમાં આવેલી મૈત્રી સોસાયટી ઘરે મુલાકાત લીધી. તેમણે ખુરશીમાં સીધાં બેસીને મીઠા અને ધીમા અવાજે કહેલી સરસ  સાંભરણો સાંભળવા મળી.

જશીબહેન એકસોએકમાં વર્ષે પણ વિદ્યામંડળનાં પ્રમુખ તરીકે સંસ્થાની બેઠકોમાં હાજરી આપતાં. શાળાનાં બાળકોની નૃત્યનાટિકામાં માર્ગદર્શન આપતાં. એ જ્યાં હોય ત્યાંથી સંસ્થાના માસિક ‘ઘરશાળા’ માટે લેખો લખાવી મોકલતાં. લાંબો પ્રવાસ ખેડી શકતાં. એ લગભગ 2008થી દર વર્ષે છ-આઠ મહિના લિવરપૂલમાં તેમનાં તબીબ ચિરંજીવી પ્રશાંતભાઈને ત્યાં રહેતાં. તેમણે પુત્રને તેના સાઠમા જાન્મ દિવસે ‘સ્મૃતિના અસવાર’ પુસ્તક અર્પણ કર્યું છે. આ પુસ્તકમાં ‘શ્રમજીવનમાં છૂપાયેલ રત્નોનું આલેખન’ છે.

જશીબહેનની યાદોમાં વારંવાર આવતા તે શાળામાં કરાવેલાં ગીત-સંગીતનાં કાર્યક્રમો. શાળાની પ્રાર્થના સહિત અનેક વાર રવીન્દ્રસંગીત ચાલતું. તદુપરાંત પ્રહ્લાદ પારેખની ‘વર્ષામંગલ’ની રચનાઓ હતી. એ બધું દિલ્હીમાં ચાલુ રહ્યું, અને તેમાં ઉમેરાઈ ગાંધીજી અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ પરની નૃત્યનાટિકાઓ.

તેની સ્ક્રિપ્ટ્સ્ લખવા માટે બહેન ખૂબ મહેનત લેતાં. કાર્યક્રમોની પદ્યરચનાઓ જાણીતા કવિઓ પાસે પોતાના માર્ગદર્શન હેઠળ કરવાતાં. તેમાંની એકની પંક્તિઓ જશીબહેન બોલી બતાવે છે :‘ભારતમેં જન્મા થા ઐસા પુરુષ મહાન, લોગ ઉસે કહતે થે લોહે કા ઇન્સાન’.

મુલાકાત દરમિયાન કેટલીય યાદો ઉઘડી હતી : રઘુભાઈએ ઇન્દિરા ગાંધીને પુનાની ‘પીપલ્સ સ્કૂલ’માં કેટલોક સમય ભણાવેલાં, દિલ્હીની સ્કૂલમાં રાજેન્દ્રપ્રસાદ આવેલાં, સરદાર પરની સ્ક્રિપ્ટ માટે પાર્લામેન્ટની લાઇબ્રેરીમાં જતાં, અસારવા વિદ્યાલયની શાળામાં જશીબહેન સાઇકલ પર જતાં-આવતાં.

જશીબહેનનું એક સ્મરણ છે : ‘એક વખત રઘુભાઈ રસોડામાં ચમચીઓ ગણતા હતા. કોઈએ અંચબો વ્યક્ત કર્યો. એટલે તેમણે કહ્યું કે ‘એ સ્કૂલમાં ધ્યાન આપે તો મારે ઘરમાં થોડુંક ન આપવું જોઈએ’. જશીબહેન-રઘુભાઈના લગ્નની પચીસમી વર્ષગાંઠે સ્નેહરશ્મિએ હાઇકુ કર્યું : 

‘વીતી વસન્ત –

રૂસણે તારે તો-

હજી તે તાજી !’ 

‘પતરાંવાળી સ્કૂલ’ના કમ્પાઉન્ડમાં રહેતો, મદદ કરતો, જશીબહેનનાં બાળકોને વહાલ કરતો ‘કાબુલીવાલા જેવો’ ગફૂર પઠાન યાદ છે. અમદાવાદનાં અનેક તોફાનોમાં ‘કોણજાણે કેમ’ પણ શાળા સલામત રહી.

ભાગલા વખતે સિંધી હિજરતીઓનાં ધાડાં આવતાં. તેમને માટેનાં રાહતકામમાં રઘુભાઈએ શાળાને સામેલ કરી. તે વિશે જશીબહેને ‘સ્મરણયાત્રા’માં તો લખ્યું છે. પણ તે દિવસો એમને વારંવાર બધાને ખાસ કહેવા જેવા લાગે છે.

તેમાં રઘુભાઈએ એક સાવ બેસહારા હિજરતી ભાઈને  ચા બનાવીને શાળામાં કાયમ આપી જવાનું સોંપ્યું હતું તે પણ જશીબહેનને સાંભરે છે. જશીબહેનને યાદ છે તે ‘પતરાંની શાળા’માં ભણતાં મહેનતકશોનાં બાળકોનું અમદાવાદ. શ્રમજીવીઓ માટે શિક્ષણની સરસ્વતી જ્યાં વહે છે, વસે છે તે જશીબહેન નાયકનું અમદાવાદ. શ્રમજીવી વર્ગના સંતાનો માટે આજે સારું શિક્ષણ મુશ્કેલ બની ગયું છે ત્યારે જશીબહેન – રઘુભાઈ જેવા ભેખધારીઓ ખાસ યાદ આવે છે. 

__________________________________

સૌજન્ય : ડૉ.અશ્વિનકુમાર, પ્રા.જિતેન મૅકવાન, મનીષ પટેલ (ZCAD Group) અને સરસ્વતી વિદ્યામંડળ

આધાર : ‘નવગુજરાત સમય’ દૈનિકમાં નવેમ્બર 2018 માં પ્રસિદ્ધ થયેલો મારો લેખ

 લેખકે આધારરૂપ દર્સાવેલા આ લેખની લિંક :

https://opinionmagazine.co.uk/shahernaan-saraspurnaan-saraswati-samaam-shikshikaa-jasibahen-nayak-ekaso-ekmaam-varshmaam-praveshee-rahyaan-chhe/

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

કેન્દ્ર સરકારે લોકસભાનું ખાસ અધિવેશન બોલાવ્યું છે. એ સાથે ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિન્દની અધ્યક્ષતા હેઠળ એક સમિતિની રચના કરી છે, જેણે લોકસભા અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજવા વિશેની વ્યવહારુતા તપાસીને સરકારને ભલામણ કરવાની છે કે આ કરવા જેવું છે કે નહીં. દેશહિતમાં છે કે નહીં. સમિતિમાં વિરોધ પક્ષમાંથી કાઁગ્રેસના સંસદીય નેતા અધીર રંજન રોયને લેવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ તેમણે સમિતિમાં જોડાવાની ના પાડી દીધી છે. નહીં જોડાવાનું કારણ એ છે કે સરકારે તપાસ કરવા માટે જે નિર્દેશન (રેફરન્સ) આપ્યું છે એમાં જ તારણ આવી જાય છે. તમારે આ જ કહેવાનું છે, અભ્યાસ તો એક બહાનું છે. એ સિવાય કાઁગ્રેસના એક સમયના નેતા ગુલામ નબી આઝાદ સમિતિમાં છે. કાઁગ્રેસ છોડ્યા પછી ગુલામ નબી આઝાદની હાલત તો બિચારાની ન ઘરના ન ઘાટના જેવી છે. જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ભોજોભાઈ પણ તેમની સાથે નથી. આરિફ મોહમ્મદ ખાનની જેમ તેમનું જાહેરજીવન બી.જે.પી. આશ્રિત છે.

આવું કે આના જેવું કાંઈક તો થવાનું જ હતું. બીજા તો ઠીક, ભક્તો પણ ખાનગીમાં પૂછતા હતા કે આ વખતે શું થશે? ચૂંટણી માથે છે અને આ વખતની ચૂંટણી જીતવી અઘરી પણ છે. ચાર  મુખ્ય કારણ છે. એક તો દક્ષિણ ભારતમાં કંઈક અંશે કર્ણાટક છોડીને બીજાં રાજ્યોમાં બી.જે.પી.નું કોઈ અસ્તિત્વ નથી. નહીં જેવી હાજરી ધરાવે છે. એટલે બી.જે.પી.ની ઝોળીમાં દક્ષિણ ભારતમાંથી કોઈ બેઠક ઉમેરાવાની નથી, પણ ઉત્તર અને પશ્ચિમ ભારતમાં ઘટી જરૂર શકે છે. કારણ એ છે કે ગુજરાત, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, ઉત્તર પ્રદેશ, હરિયાણામાં લગભગ બધી જ બેઠકો મેળવ્યા પછી વધારાની બેઠકો ક્યાંથી લાવવી! બીજું કારણ એ છે કે મહારાષ્ટ્ર, બિહાર અને પશ્ચિમ બંગાળમાં બી.જે.પી.નો પરાજય નિશ્ચિત છે. એક પછી એક દરેક સર્વેક્ષણ આમ કહે છે. છેલ્લો પખવાડિયા પહેલાંનો ‘ઇન્ડિયા ટુડે’નો મૂડ ઓફ ધ નેશનમાં પણ આ જ ભય બતાવવામાં આવ્યો છે.

ત્રીજું કારણ વિરોધ પક્ષોનો સંયુક્ત મોરચો છે. I.N.D.I.A. નામનો વિરોધ પક્ષોનો મોરચો ધીરે ધીરે નક્કર આકાર પામી રહ્યો છે અને એટલે તો ગેસના બાટલાનો ભાવ બસો રૂપિયા ઘટાડવો પડ્યો છે. અને ચોથું કારણ નાગરિક સમાજની સક્રિયતા છે. આ વખતી ચૂંટણીમાં નાગરિક સમાજ મોટા પ્રમાણમાં અને ગણતરીપૂર્વકની રણનીતિ ઘડીને મેદાનમાં ઉતરવાનો છે જે રીતે કર્ણાટકમાં બન્યું હતું. તેઓ તેમની કલ્પનાના ભારતને બચાવવા માગે છે અને તેઓ એમ કહે છે કે આ છેલ્લો અવસર છે. દેખીતી રીતે તેઓ વધારે સક્રિય, વધારે બુદ્ધિમાન, વધારે કલ્પનાશક્તિ ધરાવનારા, વધારે મૌલિક હોવાના. તેમનો પોતાનો કોઈ સત્તાકીય સ્વાર્થ નથી એટલે તેમની જહેમતમાં સ્વાર્થરહિત નિષ્ઠા હશે.

ભક્તો અને ગોદી મીડિયા ભલે આને નકારે, બી.જે.પી.ના નેતાઓ આ વસ્તુસ્થિતિ જાણે છે. એક સાથે ચૂંટણી યોજવાની જે તૈયારી ચાલી રહી છે એની પાછળનું કારણ જમીન પરની પ્રતિકૂળતા છે. ખાસ કરીને અમેરિકા, ઇઝરાયેલ અને બ્રાઝીલમાં વિરોધ પક્ષો અને નાગરિક સમાજે મળીને અનુક્રમે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ, બેન્જામીન નેતાન્યાહુ અને જૈર બોલસોનારોને પરાજિત કર્યા હતા. નેતાન્યાહુ વિપક્ષી સરકાર તૂટતા પાછા આવ્યા એ જુદી વાત છે, પણ બહુમતી તો એ પછી પણ મળી નથી.

હવે દેશહિતની વાત. ભારતનું બંધારણ એકલા જવાહરલાલ નેહરુએ ઘડ્યું છે? એમાં સરદાર પટેલ હતા, ડૉ રાજેન્દ્ર પ્રસાદ હતા, ડૉ આંબેડકર હતા, કનૈયાલાલ મુનશી હતા, અલ્લાદી કૃષ્ણાસ્વામી ઐયર હતા, એન. ગોપાલસ્વામી આયંગર હતા, બી.એન. રાવ હતા અને બીજા અનેક લોકો હતા જેમની વિચારધારા નેહરુ કરતાં જે તે બાબતે અલગ પડતી હતી. એમાં ઉપર જે નામ ગણાવ્યાં એ લોકોનો તો બંધારણ ઘડવામાં સિંહફાળો હતો. હકીકતમાં બંધારણસભામાં નેહરુની વિચારધારા ધરાવનારા લોકો લઘુમતીમાં હતા. તો શું એ લોકો અત્યારના શાસકો કરતાં ઓછા દેશપ્રેમી હતા કે ઓછા બુદ્ધિમાન હતા? દેશ માટે સર્વસ્વ હોમી દેનારાઓને દેશહિતનું ભાન નહોતું? તો શા માટે તેમણે દેશભરમાં એક સાથે ચૂંટણી યોજવાની બંધારણમાં જોગવાઈ નહોતી કરી? ધારત તો તેઓ કરી શક્યા હોત. તમને જાણીને કદાચ આશ્ચર્ય થશે કે આવો કોઈ પ્રસ્તાવ પણ બંધારણસભામાં કોઈએ રજૂ નહોતો કર્યો.

કારણ એ છે કે બંધારણ ઘડનારાઓએ દેશનું બંધારણ ઘડ્યું હતું, કોઈ એક વિચારધારાને વરેલો પક્ષ બિન વિરોધ દાયકાઓ સુધી રાજ કરી શકે અને તેને કોઈ પડકારી જ ન શકે એ માટે ઉપયોગી નીવડે એવું બંધારણ નહોતું ઘડ્યું. એ દેશહિત માટેનું બંધારણ હતું, પક્ષહિત માટેનું નહોતું. કાઁગ્રેસહિત માટેનું નહોતું, પણ એવું બંધારણ હતું જે કાઁગ્રેસને પણ દરવાજો બતાવે અને બતાવ્યો છે એ ઇતિહાસ છે. એ લોકો પોતાની રવાનગીની અને બીજાની પધરામણીની બંધારણમાં વ્યવસ્થા કરીને ગયા હતા. આને કહેવાય સાચો દેશપ્રેમ, આને કહેવાય વિવેક, આને કહેવાય લોકતંત્ર માટેની નિષ્ઠા, આને કહેવાય દૂરંદેશી.

ભારત એક સમવાય સંઘ (ફેડરલ સ્ટેટ) છે, જેનું સત્તાવાર અંગ્રેજી નામ છે યુનિયન ઓફ ઇન્ડિયા. શેનો સંઘ? રાજ્યોનો. કેટલીક બાબતે રાજ્યો કેન્દ્રનાં કબજામાં છે. જેમ કે ભારતથી અલગ થવાની મોકળાશ નથી. આવી બીજી અનેક મર્યાદાઓ છે. કેટલીક બાબતે રાજ્યો સ્વાયત્તતા ધરાવે છે અને કેન્દ્રની તેમાં અનુમતિ લેવાની જરૂર નથી. કેટલીક બાબતો એવી છે જેમાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય કે રાજ્યો મળીને નિર્ણય લે છે. કોઇને બારોબાર નિણર્ય લેવાનો અધિકાર નથી.

આવિ વ્યવસ્થા એટલા માટે કરાવામાં આવી છે કે રાજ્ય ભારતીય રાષ્ટ્રનું એક એકમ છે અને ભારતીય સંઘનું ઘટક છે. અહીં રાજ્યપાલની સત્તા વિષે બંધારણસભામાં થયેલી ચર્ચા યાદ આવે છે. દેશનું વિભાજન થયું હતું એટલે દૂધનો દાઝ્યો છાશ પણ ફૂંકીને પીએ એ ન્યાયે દરેકને એમ લાગતું હતું કે કેન્દ્રના પ્રતિનિધિ તરીકે રાજ્યપાલ પાસે કેટલીક અબાધિત સત્તા જોવી જોઈએ. કનૈયાલાલ મુનશીએ તેનો વિરોધ કર્યો હતો અને કહ્યું હતું કે આને કારણે રાજ્યોમાં સત્તાની સાઠમારી થશે, રાજકીય અસ્થિરતા પેદા થશે અને રાજ્યોની પ્રજા રાષ્ટ્રીય ચેતનાના યજ્ઞમાં સમિધ બનવાની જગ્યાએ તેનાથી દૂર જશે. જે તે રાજ્યોની પ્રજા ભારતીય રાષ્ટ્રને પોતાનો (own-up) ગણે અને પોતાને રાષ્ટ્રનો (belongingness) ગણે એ જરૂરી છે. મુનશી નેહરુવાદી નહોતા, રાષ્ટ્રવાદી હતા, પણ તેમનો રાષ્ટ્રવાદ નરવો હતો. તેમનો એજન્ડા રાષ્ટ્રનિર્માણનો હતો, પણ તેમની કલ્પનાનું રાષ્ટ્ર સંઘપરિવારની કલ્પનાના રાષ્ટ્ર કરતાં જુદું હતું અને છે. એ બાબતે નેહરુ, સરદાર, મુનશી, ડૉ રાજેન્દ્ર પ્રસાદ અને આંબેડકર વચ્ચે કોઈ મતભેદ નહોતા.

શા માટે એક સાથે કેન્દ્ર અને રાજ્યોમાં ચૂંટણીઓ યોજવાની જોગવાઈ નહોતી કરાવામાં આવી? કારણ એ છે કે ચૂંટણી માત્ર સત્તા માટેની નિસરણી નથી; પણ જે તે પ્રદેશની પ્રજાની વિશિષ્ટ એષણા, અપેક્ષા, ફરિયાદ, અસંતોષ, ઊહાપોહ અને ડૉ રામ મનોહર લોહિયા કહેતા એમ નાગરિક શિક્ષણનું સાધન છે. ચૂંટણી લોકોને વાચા આપવાનો અવસર પૂરો પાડે છે. એના દ્વારા લોકોને પ્રશ્નો, પ્રશ્નોની જટિલતા અને વિવિધ ઉપાયો વિશેની સમજ વિકસે છે. ચૂંટણીઓ રાષ્ટ્રીય અને પ્રાદેશિક મંથનનું માધ્યમ છે જેમાંથી અમૃત અને ઝેર બન્ને નીકળે છે અને વિવેકી લોકો ઝેરનું વારણ કરે છે. તે રાજકારણીઓ અને રાજકીય પક્ષોની સત્તાભૂખ સંતોષવાનું સાધન નથી. જો એક સાથે ધરાર ચૂંટણી યોજવામાં આવે તો જે તે પ્રદેશવિષેશનાં અને પ્રજાવિષેશનાં પ્રશ્નો હાંસિયામાં ધકેલાઈ જાય. અને જો એમ બને તો ઓન-અપ અને બિલોંગિંગનેસ ન વિકસે. એવું પણ બને કે પ્રદેશોની પ્રજા કેન્દ્ર સામે વિદ્રોહ કરે.

પણ વર્તમાન શાસકોને સત્તામાં રસ છે. ગમે તે થાય હાથમાંથી સત્તા ન જવી જોઈએ. તેમને પરાજિત થવું નથી, કારણ કે હિંદુરાષ્ટ્રના નિર્માણનો બીજો અવસર ક્યારે મળશે એની ખાતરી નથી. આ રીતે આખું વરસ જે તે પ્રદેશમાં ચૂંટણી લડવાનો થાક અનુભવાય છે. રોજેરોજ કોમી ધ્રુવીકરણ કરવું સહેલું નથી. આનાં કરતાં એક વાર ખરાખરીનો ખેલ રમી લેવો અને પછી પાંચ વરસ નિરાંત.

તો ફરક આ છે. આગલા શાસકો પરાજિત થવા તૈયાર હતા. બીજાને અવસર આપવા તૈયાર હતા.

પ્રગટ : ‘કારણ તારણ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રસ રંગ પૂર્તિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 10 સપ્ટેમ્બર 2023