'ભારતમાં પ્રસાર માધ્યમો અને બિનસાંપ્રદાયિકતા’ : લેખક – ધર્મેશ ભટ્ટ : પ્રકાશક – નવભારત સાહિત્ય મંદિર, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨ : મૂલ્ય – રૂ.૨૫૦

બિનસાંપ્રદાયિકતાનો વિષય વિશ્વના તમામ દેશોમાં ભારતને વધારે લાગુ થાય છે. ધર્મ, જાતિ, ભાષાઓ અને પ્રાંતીય સાંસ્કૃતિક વૈવિધ્યને કારણે કુનેહપૂર્વક ઘડાયેલા બંધારણ હેઠળ લોકતાંત્રિક સરકાર રચાઈ હોવા છતાં સમતુલા જાળવવી અઘરી બને છે. કારણ કે મેકિયાવેલી સહિત અનેક રાજકીય વિચારકો કહે છે કે લોકશાહી, રાજાશાહી કે સમાજવાદી, સામ્યવાદી કોઈ પણ પ્રકારના શાસનને ભ્રષ્ટાચાર તથા સત્તાલોભની આંટીઘૂંટીઓથી મુક્ત રાખવું લગભગ અશક્ય હોય છે. લોકશાહીમાં સમાનતાનો મુદ્દો શિરમોર રહે છે. બંધારણ અને કાયદા હેઠળ જાતિ અને ધર્મ સહિત તમામ પ્રકારે સમાનતા જાળવવાનો મુદ્દો આધાર રૂપ બને છે. ભારતમાં એ સમાનતામાં બિનસાંપ્રદાયિકતા-ધર્મનિરપેક્ષતાનો મુખ્ય રૂપે સમાવેશ છે. લોકતાંત્રિક પ્રવાહોમાં પ્રસાર માધ્યમોનું મહત્ત્વ મધ્યવર્તી ધોરણે ગણી શકાય. બિનસાંપ્રદાયિકતા જાળવવામાં જમણેરીઓ, ડાબેરીઓ અને કૉન્ગ્રેસ ત્રણેય ઓછા વત્તા અંશે કંગાળ રહ્યા હોવાનું કહી શકાય. કારણ કે રાજકારણમાં પોતાનો વાવટો ઊંચો રાખવા માટે તેમને સાંપ્રદાયિક મુદ્દાના ખભાની પણ જરૂર રહે છે. પરંતુ આ સ્થિતિમાં અત્યાર સુધી ટેકનોલોજીના નવા આયામો સાથે ફુલતા ફાલતા રહેલા પ્રસાર માધ્યમોએ તેમનો ધંધાદારી વિકાસ કેટલો કર્યો તેનો અભ્યાસ મીડિયા મૅનેજમેન્ટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ્‌સ કે સર્વેક્ષણો કરનારી કંપનીઓ કરતી રહે છે. આ પ્રવાસ દરમ્યાન પ્રસાર માધ્યમો સમાજ પ્રત્યે નૈતિક ફરજો નિભાવવામાં કેટલા સફળ રહ્યા એ તપાસનો વિષય બને છે. તેથી પી.એચડી માટેના મહાનિબંધનો વિષય ‘ભારતીય પ્રસાર માધ્યમો અને બિનસાંપ્રદાયિકતા’ પસંદ કર્યો.

કથાકથન દ્વારા ઘટનાઓ વર્ણવતા નિયન્જરધલ અવસ્થાના માનવો, ખભે સમાચાર લખેલા પાટિયાં લઈને ફરતા મંખ વગેરે અવસ્થાઓમાંથી પસાર થતા પ્રસાર માધ્યમોને રાજાશાહીને ઉથલાવવા અને લોકતાંત્રિક કે સામ્યવાદી સરકારો સ્થાપવા સાથે સામાજિક સુધારાના અભિયાનોમાં સફળતાને આધારે મૂલવવામાં આવતા હતા. હવે તેમની મૂલવણી સરક્યુલેશન, રેવન્યુ, માર્કેટિંગ અને ટી.આર.પી.ને આધારે કરવામાં આવે છે. આ માપદંડોમાં ઉચ્ચાંક પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રસાર માધ્યમો મિશનથી માર્કેટિંગની દિશામાં બેફામ દોડ્યા. તેમાં નૈતિકતા તરફ બેધ્યાન બનવા સહિત અનેક બાબતોમાં ક્ષતિઓ-ત્રુટિઓ માધ્યમોના વ્યવહારમાં સામેલ થઈ. એક તરફી રજૂઆત, સ્પિનિંગ ઑફ ન્યૂઝ અને પેઇડ રાઇટઅપ, સુધીના અનેક દૂષણો, ઉપરાંત છેક બ્લેક મેઇલિંગ સુધીની મેલી મથરાવટીમાં પરોવાયેલા મીડિયા હાઉસિસ કે ફૂટકળિયાં છાપાં કે ચેનલોના કિસ્સા પણ સપાટી પર આવે છે.

મુદ્રણયંત્રની શોધ સાથે પ્રસાર માધ્યમોના વ્યાપની શરૂઆત થઈ હતી. સમાજ, રાજકારણ અને જનતાની ન્યૂઝ અને વ્યુઝની ભૂખ છપાયેલા શબ્દને વણદીઠેલી ભોમકાના પ્રવાસે લઈ ગઈ. ઔદ્યોગિકીકરણના દાયકાઓમાં મોટા ભાગના દેશોમાં રાજાશાહી, તાનાશાહી કે સામ્રાજ્યવાદી શક્તિઓ સામે લડતો, ક્રાંતિઓ ચાલતી હતી. દરેક દેશમાં આઝાદીની લડતના વિચારો સાથે ચાલતા અખબારો અને સામયિકો લોકપ્રિય હતા. રેડિયો સ્ટેશનોમાં ક્રાંતિના વિચારો પર આધારિત કાર્યક્રમો પ્રસારિત કરવામાં આવતા હતા. આઝાદીની લડતો અને ક્રાંતિઓ પૂરી થયા પછી એ અખબારોમાં લોકરુચિનું પરિબળ અગ્રેસર બન્યું.  સમય વીતતાં પ્રસાર માધ્યમોમાં લોકરંજકતા અને રાજકારણનો પ્રભાવ વધતો ગયો. આવક માટે એડવર્ટાઈઝમેન્ટ અને કોર્પોરેટ કંપનીઓના પીઠબળનો મહિમા વધતાં તેની અસર પ્રસાર માધ્યમોના કવરેજ અને માળખાંકીય વ્યવસ્થાઓ પર પડી. રાજકીય પક્ષોની માલિકીના અખબારો અને ટી.વી. ચેનલો સ્થપાવા માંડ્યા.

મોગલોના આગમન વેળા બિનસાંપ્રદાયિકતાનો મુદ્દો જેટલો જ્વલંત નહોતો એટલો અંગ્રેજોના આગમન પછી સળગતો થયો હતો. ૧૮મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયે 'આનંદ મઠ'માં  સંન્યાસી આંદોલનનો અહેવાલ લખ્યો એ એક રીતે ભારતના પત્રકારત્વમાં શરૂઆતથી બિનસાંપ્રદાયિકતાના વિષયનું મહત્ત્વ દર્શાવે છે. ૧૮૫૭નો બળવો એ વિષયને કેન્દ્રમાં મૂકે છે.

૧૯૩૧માં કાનપુરમાં રમખાણો થયા. એ રમખાણોની તપાસ માટે સમિતિ નિમવામાં આવી હતી. એ સમિતિએ નોંધ્યું કે કાઁગ્રેસમાં ગણેશ શંકર વિદ્યાર્થી અને ગાંધીજી  જેવા શુદ્ધ બિનસાંપ્રદાયિકો ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. ત્યાર બાદ અંગ્રેજોના દુષ્પ્રચારથી દૂષિત જનમાનસને પગલે અલગ મુસ્લીમ રાષ્ટ્રની માગણી ઊભી થતાં દેશનું વિભાજન થયું દેશના વિભાજન વેળા અંગ્રેજોએ વાવેલાં કોમી વેરઝેરનાં બીજ કેવું રાક્ષસી રૂપ ધારણ કરી ચૂક્યાં હતાં, એ જોવા મળ્યું હતું. એ ગતિવિધિઓ અખબારોમાં આઝાદીની પ્રક્રિયાના ન્યુઝ-વ્યુઝ રૂપે નોંધાઈ. વિવિધ કારણોસર રાજકીય પક્ષો દ્વારા પ્રેરિત રમખાણો વધ્યાં.

૧૯૭૫ની કટોકટી, સુવર્ણ અમૃતસરમાં ઓપરેશન બ્લુ સ્ટાર, ૧૯૮૫ના શીખ વિરોધી રમખાણો, અયોધ્યા વિવાદ અને બાબરી મસ્જિદ ધ્વંસ, ૧૯૯૦ના દાયકામાં રામમંદિર માટેની રથયાત્રા અને ત્યાર પછીના પ્રસંગો, ૨૦૦૨માં ગુજરાતના રમખાણો બિનસાંપ્રદાયિકતા સંદર્ભે પ્રસાર માધ્યમોમાં કવરેજની  દૃષ્ટિએ અભ્યાસનો વિષય બને છે. રમખાણો તથા અન્ય વિશ્લેષણમાં પ્રસાર માધ્યમોના અમુક વર્ગો  નીરક્ષીર વિવેક ચૂકતા રહ્યાં હોવાનું પ્રેસ કાઉન્સિલ અને ક્યારેક અદાલતો પણ નોંધી ચૂકી છે. એ વિષય નાટકો અને ફિલ્મોમાં પણ પડઘાતો રહ્યો છે. આ પ્રકારના બહુવિધ મુદ્દાનું પૃથક્કરણ પુસ્તક 'ભારતમાં પ્રસાર માધ્યમો અને બિનસાંપ્રદાયિકતા'માં કરવામાં આવી છે. 

Email : dharm.bhatt@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2022; પૃ. 13

ભારતમાં સ્ત્રીઓ પ્રમાણમાં ઓછી સંખ્યામાં બહાર રોજગારી શોધે છે. એના કારણે દેશના શ્રમના પુરવઠામાં એમનું પ્રમાણ ઓછું રહે છે. આને માટે અર્થશાસ્ત્રમાં એક વિભાવના છે. ૧૫થી ૬૦ વર્ષની ઉંમરનાં સ્ત્રી-પુરુષો પૈકી કેટલાં રોજગારીમાં છે કે રોજગારી શોધે છે એનુ માપ કાઢવામાં આવે છે. એને શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરીનો દર કહેવામાં આવે છે. ભારતમાં પુરુષોમાં એ દર ૬૭.૪ ટકા હતો, જ્યારે મહિલાઓમાં એ દર ૯.૪૭ ટકા હતો. આને કારણે ભારતમાં શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરીનો દર અત્યારે ૪૦ ટકા છે. ભારતને સમકક્ષ વિકાસશીલ દેશોમાં શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરીનો દર ૬૦ ટકા જેટલો હોય છે. ભારતમાં શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરી દર ઓછો છે. એને પરિણામે દેશમાં બેકારીનું પ્રમાણ અન્ય દેશોની તુલનામાં ઓછું જણાય છે. વાસ્તવમાં, આપણે શ્રમિકાનો ઉત્પાદક હેતુ માટે ઉપયોગ કરી શકતા નથી.

આમાં સ્ત્રીઓની સામેલગીરીનો નીચો દર જવાબદાર છે. ભારતમાં સ્ત્રીઓ રોજગારી શોધવા માટે પ્રમાણમાં ઓછી બહાર નિકળે છે. એમાં ભારતના સાંસ્કૃતિક પરિબળો તેમ જ આર્થિક પરિબળો જવાબદાર છે. ભારતમાં મોટાં ભાગની છોકરીઓ સારો વર મળે એ માટે ઉચ્ચ શિક્ષણ લે છે. ભારતમાં બાળઉછેરની જવાબદારી સર્વાંશે સ્ત્રીઓના માથે છે. આને કારણે મોટા ભાગની સ્ત્રીઓ બહારનું કામ શોધતી નથી. ઉપરાંત, ૨૧થી ૨૯ વયની વ્યક્તિઓમાં બેકારીનું પ્રમાણ ૨૨ ટકા જેટલું છે. આ ઉંમરની સ્ત્રીઓને રોજગારી મળવી મુશ્કેલ છે. ભારતના ઘણા પ્રદેશોમાં સ્ત્રીઓ માટે એકલા જવાઆવવાનું મુશ્કેલ છે. એમની સલામતી નથી હોતી. વળી કેટલાંક વ્યવસાયો અનૌપચારિક રીતે સ્ત્રીઓ માટે મુકરર થઈ ગયા છે. એને પરિણામે સ્ત્રીઓને મર્યાદિત ક્ષેત્રોમાં રોજગારી મળી શકે છે. સ્ત્રીઓ માટેના કેટલાંક અનુમાનને કારણે રોજગારી આપનારા સ્ત્રીઓને પસંદ કરતા નથી. આમ મોટાં ભાગની સ્ત્રીઓ માટે વ્યવસાયિક કારકિર્દી જીવનનો વિકલ્પ રહેતો નથી. એમણે ગૃહિણી તરીકે જ જીવન જીવવાનું હોય છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2022; પૃ. 04

અરુણ શૌરી કહેતા હોય છે કે શાસકો કે સ્થાપિત હિતો જ્યારે પણ સામાન્ય માનવીનાં હિતની વિરુદ્ધ કામ કરે, નાગરિકના માનવીય અધિકારોનું ઉલ્લેઘન કરે કે બંધારણીય મર્યાદાઓને અતિક્રમે ત્યારે અદાલતના દરવાજા ખખડાવો. ન્યાયતંત્રની સ્થિતિ હતાશાજનક છે એ આપણે જાણીએ છીએ એ છતાં અદાલતના દરવાજા ખખડાવો. એમાં બે લાભ છે. પહેલો લાભ એ કે જો જજ ભલો હોય, સંવેદનશીલ હોય, પ્રામાણિક હોય, બંધારણનિષ્ઠા ધરાવતો હોય, અદના માનવી અને દેશ માટે નિસ્બત ધરાવતો હોય અને હિંમત હોય તો આપણી વાત કાને પડે અને ન્યાય પણ મળે. શાસકો અને સ્થાપિત હિતો પર અંકુશ આવે. અને જો જજ અપ્રામાણિક હોય, અસંવેદનશીલ હોય, બીકાઉ હોય, અભણ હોય, ડરપોક હોય તો તે ઉઘાડો પડે એ બીજો ફાયદો. ન્યાયતંત્ર એક પવિત્ર મંદિર છે અને એમાં અપવિત્ર કામ કરનારાઓને તેમનો ચહેરો બતાવતો રહેવો જોઈએ અને જગત સમક્ષ ઉઘાડો પાડતો રહેવો જોઈએ. ભલે એ આપણી વિરુદ્ધ ચુકાદો આપે અથવા ગોળગોળ ચુકાદો આપે, અથવા ચુકાદો આપવાનું ટાળે, પણ સરવાળે એ એમ કરતી વખતે પોતાના ચારિત્ર્ય અંગે પણ ચુકાદો આપતો હોય છે. એક ખુદ્દાર ન્યાયમૂર્તિ એચ.આર. ખન્નાનો ન્યાયમૂર્તિ તરીકેનો ઉજવળ ચહેરો દસ બીકાઉ ન્યાયમૂર્તિ ગોગોઈઓને સતાવતો હોય છે. આ લાભ પણ જેવો તેવો નથી. પવિત્ર સ્થાને બેસીને અપવિત્ર કામ કરનારાઓને તેમના દરવાજે ન્યાયની માગણી કરીને ઉઘાડા પાડો.

દેશમાં હિંદુ રાષ્ટ્રવાદીઓની સરકાર આવી છે ત્યારથી વડી અદાલતોના અને સર્વોચ્ચ અદાલતના ન્યાયમૂર્તિઓની કસોટી થઈ રહી છે. અદનો નાગરિક દરવાજે ઊભો રહે ત્યારે શું કરવું? આવી જ કસોટી ઇન્દિરા ગાંધીના વખતમાં પણ ન્યાયમૂર્તિઓની થતી હતી. પવિત્ર સ્થાને બેસીને અપવિત્ર કામ કરવું કે પછી અંગત સ્વાર્થ અને ભયને બાજુએ મૂકીને પોતાના અંતરાત્માને તેમ જ બંધારણને વફાદાર રહીને પવિત્ર સ્થાનેથી પવિત્ર કામ કરવું? ભલે સોમાંથી નવ્વાણું વખત નિષ્ફળતા મળે, પણ પવિત્ર સ્થાને બેઠેલાઓની પવિત્રતાની કસોટી કરતા જ રહેવી જોઈએ. આ પણ એક નાગરિક ધર્મ છે.

આવા નાગરિક ધર્મના ભાગરૂપે એક અદના નાગરિકે રાજદ્રોહના કાયદાને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પડકાર્યો અને કહ્યું કે આ કાયદાનો શાસકો તેમની ટીકા કરનારાઓની સામે તેમને ડરાવવા માટે અને સતાવવા માટે દુરુપયોગ કરી રહ્યા છે. તેમણે કહ્યું કે દેશમાં નરેન્દ્ર મોદીની સરકાર આવી ત્યાર પછી ૨૦૨૦ સુધીનાં સાત વર્ષમાં ૩૯૯ રાજદ્રોહના ગુના નોંધાયા છે. આમાંથી ૮૨ ટકા કેસ એવા છે જેમાં પોલીસે હજુ સુધી કહેવાતા આરોપી સામે આરોપનામું ઘડીને કેસને અદાલતમાં પહોંચાડ્યો જ નથી. અને જેટલા ખટલા અદાલતમાં દાખલ થયા છે તેમાંથી ૯૫ ટકા કેસમાં કોઈ ચુકાદા આવ્યા નથી. રાજદ્રોહ એક ગંભીર ગુનો છે એ વાત જો સાચી હોય તો પોલીસ અને અદાલત તપાસ કરવામાં, આરોપનામું ઘડવામાં, ખટલો ચલાવવામાં અને સજા કરવામાં ઢીલ શા માટે કરે છે અને જો ઢીલ પરવડતી હોય તો એનો અર્થ એટલો જ થાય કે આરોપ ગંભીર છે પણ ગુનો ગંભીર નથી અથવા તો કોઈ ગુનો જ નથી. આને કાયદાનો દુરુપયોગ કહેવાય કે નહીં? અને જો કોઈ કાયદાનો મોટા પ્રમાણમાં દુરુપયોગ થતો હોય તો તેને કાયદાપોથીમાંથી રદ્દ કરવો જોઈએ.

આ સિવાય આ અંગ્રેજકાલીન કાયદો છે, તે અંગ્રેજોએ પોતાનાં એટલે કે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના હિત જાળવવા માટે ઘડ્યો હતો, લોકમાન્ય તિલક અને મહાત્મા ગાંધી સામે તેનો દુરુપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો, દેશને આઝાદી મળશે એ પછી એ કાયદાને રદ્દ કરવામાં આવશે એવા ઠરાવ કરવામાં આવ્યા હતા, આ કાયદાને ટકાવી રાખવાની તરફેણમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે આપેલા ચુકાદા ખામીભર્યા છે વગેરે દલીલો કરવામાં આવી હતી. આમાં મહત્ત્વપૂર્ણ દલીલ એ પણ હતી કે કાયદાપંચે એકથી વધુ વખત રાજદ્રોહના કાયદાને રદ્દ કરવો જોઈએ એવી ભલામણ કરી છે અને છેલ્લી ભલામણ ૨૦૧૯માં કરી હતી જેમાં પંચે શાસકોને અને ન્યાયતંત્ર(એક્ઝીક્યુટીવ એન્ડ જ્યુડીશિયરી)ને ઉદ્દેશીને દસ સવાલ ઉપસ્થિત કરવામાં આવ્યા છે અને એના ઉત્તરથી સરકાર અને ન્યાયતંત્ર ભાગી શકે નહીં, વગેરે.

સર્વોચ્ચ અદાલતે કેન્દ્ર સરકારને પૂછ્યું કે તમારે આમાં શું કહેવાનું છે? પહેલાં સરકાર વતી એટર્ની જનરલે કબૂલ કર્યું કે હા દુરુપયોગ તો થઈ રહ્યો છે. એ પછી તેમણે કહ્યું કે સરકાર પોતે આ કાયદાની બંધારણીયતા તપાસીને તેના વિષે નિર્ણય લેશે અને જોઈએ તો રદ્દ કરશે. ક્યાં સુધીમાં આ કામ કરવામાં આવશે? સર્વોચ્ચ અદાલતે સમયમર્યાદા બાંધવાનું કહ્યું એટલે સરકારે ગલ્લાતલ્લા કરવાનું શરુ કર્યું. છેવટે અદાલતે નિર્ણય લીધો કે આ કાયદાનો ઉપયોગ ત્યાં સુધી કરવામાં નહીં આવે જ્યાં સુધી સરકાર અને ન્યાયતંત્ર આખરી નિર્ણય નહીં લે. અદાલતે સરકારને જુલાઈ સુધીનો સમય આપ્યો છે. સરકારના નિર્ણય પછી સર્વોચ્ચ અદાલત તેની બંધારણીયતા તપાસશે.

કેન્દ્ર સરકારના એટર્ની જનરલે કબુલ્યું હતું કે રાજદ્રોહના કાયદાનો દુરુપયોગ થઈ રહ્યો છે. સ્વાભાવિકપણે મહારાષ્ટ્ર સરકારે મુખ્ય પ્રધાન ઉદ્ધવ ઠાકરેના ઘરની બહાર હનુમાન ચાલીસાના પાઠ કરનાર નવનીત રાણાની સામે રાજદ્રોહનો આરોપ મુકવામાં આવ્યો તેનો ઉલ્લેખ આવ્યો હતો. આમાં તે વળી કયો રાજદ્રોહ? પ્રશ્ન જરા ય અસ્થાને નથી, પણ આ પણ એક રમત છે. ઉપર જે અરુણ શૌરીએ તાવીજ બતાવ્યું એનાથી સામેના છેડાનું આ તાવીજ છે. જે કાયદાનો ચોક્કસ પક્ષના શાસકો દ્વારા રાજકીય વિરોધીઓ સામે વ્યાપક પ્રમાણમાં દુરુપયોગ થતો હોય તો તેના ઈલાજરૂપે એ જ કાયદાનો તેમની સામે પોતાનાં રાજ્યમાં એટલા મોટા પ્રમાણમાં દુરુપયોગ કરો કે એ હાસ્યાસ્પદ બની જાય અને તેની પ્રાસંગિકતા જ ખતમ થઈ જાય. રાજદ્રોહના ગંભીર કાયદાને કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારોએ એક બીજાના રાજકીય હરીફો સામે દુરુપયોગ કરીને હાસ્યાસ્પદ બનાવી મુક્યો છે. શઠં પ્રતિ શાઠ્યનો તિલકીય ન્યાય રાજ્યોના ગેરબી.જે.પી. શાસકો આપવાની રહ્યા છે. પરિણામે કેન્દ્ર સરકારના એટર્ની જનરલે અદાલતમાં કહેવું પડ્યું કે રાજદ્રોહના કાયદાનો દુરપયોગ થઈ રહ્યો છે. બીજો ઉપાય પણ નહોતો, કારણ કે આવું કહેનારા અનેક નિવેદનો શાસક પક્ષના પ્રવક્તાઓએ, નેતાઓએ અને પ્રધાનોએ સુદ્ધાં કર્યાં છે.

રાજદ્રોહના મામલામાં બન્ને તાવીજોએ કામ કર્યું છે. ઊંટ કાઢે ઢેકા તો લોકો શોધે ઠેકા!

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 15 મે 2022