અત્યાર સુધીના સૌથી નાના-લઘુ કાવ્ય પ્રકાર તરીકે હાઈકુનો સ્વીકાર થયેલો છે અને અપવાદો બાદ કરતા ગઝલના શે’ર કરતા પણ હાઈકુ વધુ લઘુ સ્વરૂપ છે તે સ્પષ્ટ છે. આમ લક્ષ્ય બંનેનું એક છે, ચમત્કૃતિ સાધવાનું, છતાં હાઈકુ કરતાં ગઝલો વધુ ખેડાય છે એ સ્વીકારવું પડે. એનો અર્થ એમ પણ થાય કે હાઈકુ કરતાં ગઝલ કવિઓને સહેલી લાગે છે. જો કે ઉત્તમ કોઈ પણ સર્જન કસોટી કરનારું જ હોય તે કહેવાની જરૂર નથી. લખાતી ગઝલોમાં બધી ગઝલો નથી એમ જ લખાતાં બધાં હાઈકુ, બાહ્ય શરતો પૂર્ણ કરવા છતાં હાઇકુ ન પણ હોય એ શક્ય છે.

ગઝલનો શે’ર હાઈકુ કરતાં વધુ આસ્વાદ્ય લાગવાનું કારણ પણ છે. હાઈકુનું લક્ષ્ય, ચિત્ર ને ચમત્કૃતિ સાધવાનું છે. (ક્યારેક એમાં આધ્યાત્મિક આછેરો સ્પર્શ હોય) એટલું થાય તો હાઈકુ પાસેથી વિશેષની અપેક્ષા નથી. બીજું એ કે તે ઝાઝું ચિંતન ખમી શકે તેવું તેનું કાઠું પણ નથી. ગઝલના શે’રમાં, ચિત્રનું સ્થાન જીવનના વિધવિધ ભાવો લે છે ને તેની ચોટદાર રજૂઆત હોય તો ભાવકને તે વિશેષ આકર્ષે છે. આ ઉપરાંત છંદોનું વૈવિધ્ય, પ્રાસ-અનુપ્રાસની ગોઠવણીથી નીપજતું સૌન્દર્ય પણ ગઝલના શે’રને વધુ આસ્વાદ્ય અને ચમત્કૃતિપૂર્ણ બનાવે છે. આ લાભ સત્તર અક્ષરી હાઈકુને ખાસ મળતો નથી એટલે પણ શે’ર વધુ આસ્વાદ્ય કે લોકપ્રિય બનતો હોય ને ગઝલકાર એ લખવા તરફ વધુ આકર્ષાતો હોય એમ બને.

આમ તો કોઈ પણ કાવ્ય મુદ્રિત સ્વરૂપે દસ્તાવેજી મૂલ્ય પણ ઊભું કરતું હોય છે ને તેનું મુદ્રિત સ્વરૂપ જ ભાવકને આસ્વાદની ભૂમિકા પણ પૂરી પાડતું હોય છે, પણ ગઝલ, ગીત કે ગરબા કે ક્યારેક અછાંદસ દ્રશ્ય-શ્રાવ્યરૂપે પણ મંચ પર નાટ્યાત્મક ચમત્કૃતિ સિદ્ધ કરતાં હોય છે એને કારણે પણ કદાચ તે વધુ લોકભોગ્ય બને છે. આ લાભ દરેક વખતે સોનેટ કે ખંડકાવ્યને મળે જ એવું ન પણ બને. આ પ્રકારોને ક્યારેક સંગીત, નાટ્યાત્મક અભિવ્યક્તિનાં અન્ય ઉપકરણો દ્વારા પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે ત્યારે પણ તે વધુ પ્રેક્ષકો કે શ્રોતા સુધી પહોંચે છે. આખ્યાનોને એ રીતે માણભટ્ટોએ લોકપ્રિય કર્યાં જ છે, પણ એમાં માત્ર કૃતિ જ પરિણામદાયી નીવડી છે એમ કહી શકાશે નહીં. એમાં બીજાં ઉમેરણો પણ ભાગ ભજવે છે તે નોંધવાનું રહે.

આ લાભ હાઈકુને કે તાન્કાને મળે તેમ નથી. એટલે પણ હાઈકુ કે તાન્કા, ગઝલથી ય લઘુ સ્વરૂપ હોવા છતાં કવિઓ કે ભાવકોને તે ઓછાં જ આકર્ષે છે. ધારો કે ગઝલની જેમ હાઈકુને સંગીતમાં ઢાળવું છે કે તેની નાટ્યાત્મક રજૂઆત કરવી છે તો તેમ થવાની શક્યતા નહિવત છે, કારણ સત્તર અક્ષરમાં તો તે શમી જાય છે. અન્ય ઉપકરણોની મદદ મળે ત્યાં સુધીમાં તો તે પૂરું થઈ જાય છે. હા, સુરતના ઈશ્વર પટેલે હાઈકુ-તાન્કાનો ‘પતંગિયાનો પગરવ’ નામે એવો સંગ્રહ કરેલો છે જેમાં અનુરૂપ ફોટોગ્રાફ્સ પર હાઈકુ કે તાન્કા પ્રગટ થયાં હોય. એ સિવાય હાઇકુના સંગ્રહો કે સંપાદનો ઘણા કવિઓના પ્રગટ થયાં છે તેની પણ નોંધ લઈ શકાય.

પણ અહીં ઇતિહાસમાં બહુ જવું નથી. વાત હાઈકુ ને તાન્કાના સ્વરૂપ અંગે કરવી છે.

એક બાબત નોંધવા યોગ્ય છે કે હાઈકુ કે તાન્કા લોકપ્રિય ઓછાં હોય કે તેને અન્ય ઉપકરણોથી લોકપ્રિય કરી શકાય તેવું ઓછું હોય તો પણ, એવું કહી શકાય નહીં કે આ બંને સ્વરૂપોની કાવ્યત્વ ધારણ કરવાની ક્ષમતા ઓછી છે. કાવ્યત્વ ન સધાતું લાગે તો તે મર્યાદા કવિની છે, સ્વરૂપની નથી. નબળી ગઝલ લખાય તો તે મર્યાદા ગઝલકારની છે, નહીં કે ગઝલ સ્વરૂપની!

હાઈકુ ને તાન્કા જાપાની કાવ્ય પ્રકાર છે. સોળમી સદીમાં તેનો પ્રારંભ થયો હોવાનું નોંધાયું છે. જાપાની ભાષામાં અક્ષર આખો બોલાય છે, એવું ગુજરાતીમાં નથી. એટલે જાપાની સત્તર અક્ષરો બરાબર ગુજરાતી સત્તર અક્ષરો એવું સમીકરણ અહીં કામ નહીં લાગે. એ હિસાબે ગુજરાતી સત્તર અક્ષરોમાં હાઈકુ લખવું વધારે કસોટી કરનારું છે. તેનું બંધારણ ૫-૭-૫ અક્ષરોનું છે. કેટલાક કવિઓ આ ક્રમ આગળ પાછળ પણ કરે છે, પણ પંક્તિઓમાં ૫-૭-૫ અક્ષરોમાં વધઘટ ક્ષમ્ય નથી. કોઈ ૪-૯-૪નો ક્રમ રાખીને ૧૭ અક્ષરોનો તાળો મેળવી આપે તો તેને હાઈકુમાં ખપાવી શકાય નહીં. એ સાથે જ ૧૭ અક્ષરો ગોઠવી દેવાથી હાઈકુ થઈ જ જાય એની ખાતરી નથી. થાય પણ ખરું ને ન પણ થાય. મારીમચડીને ૧૭ અક્ષરોનો ખેલ પાડવાનો નથી તે વાતે સ્પષ્ટ થઈ જવું ઘટે. ૧૭ અક્ષર તો તેનું બાહ્ય બંધારણ છે, પણ તેનું સૌન્દર્ય તો પ્રગટે છે આંતરિક બંધારણથી. કુદરતી સૌન્દર્ય, તેમાં રહેલું વિસ્મય, તેનું સહજ, પણ ચમત્કૃતિપૂર્ણ પ્રાગટ્ય એ હાઈકુનો આત્મા છે. ૧૭ અક્ષર હોય, પણ આત્મા ન હોય તો તે સજીવ નથી. ટૂંકમાં, પ્રકૃતિ હાઈકુનો પ્રાણ છે. એનો અર્થ એવો પણ નહીં કે પ્રકૃતિને યથાતથ મૂકી દેવાની છે, તે તો ચિત્ર થશે, પણ તેને એવી રીતે મૂકવાની છે કે ભાવકને નર્યા વિસ્મયનો-આનંદનો અનુભવ થાય.

એક બે દાખલા જોઈએ :

ખેતરે પાક તૈયાર થઈ ગયો છે. તે લેવા ગાડું ખેતરે પહોંચ્યું છે. આટલું તો કોઈ પણ લખી-સમજી શકે. અહીં સુધી તો કવિતા પણ નથી, પણ કવિતા અહીં ઉશનસ્‌ કરે છે. આમ – કાલે ખેતરમાં ગાડું હતું ને આજે ગાડામાં ખેતર છે.

     કાલે ખેતરે
ગાડું, ને આજે તો, લો
     ખેતર ગાડે !

               – ઉશનસ્‌

બીજું ઉદાહરણ :

  ફરતી પીંછી
અંધકારની: દીપ
  નહીં રંગાય.

            – સ્નેહરશ્મિ

રાત પડતાં અંધકારની પીંછી જગત પર ફરવા માંડે છે ને બધું તેના રંગે રંગવા માંડે છે, પણ દીવો તેના રંગે રંગાતો નથી, એટલું જ નહીં તે અંધકારને દૂર પણ રાખે છે ને મસ્તીથી ઝગમગે છે. આટલો વ્યાપક અને ઘેરો અંધકાર નાનકડા દીવાને ઘેરી શકતો નથી એ વાત જ કેવી વિસ્મયજનક છે! હવે કોઈ આમાં અંધકાર-અજ્ઞાનને દૂર કરવા જ્ઞાન-દીપનો મહિમા કરે તો ભલે, એ એની વિશેષ ઉપલબ્ધિ !

સ્નેહરશ્મિને એટલે પણ યાદ કરવા પડે કે હાઈકુને ગુજરાતીમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં સ્નેહરશ્મિનો મહત્તમ ફાળો છે. જાપાનમાં હાઈકુ લખનારા બાશો, બુસોન જેવા કવિઓને યાદ કરવા પડે તેમ સ્નેહરશ્મિના પ્રદાનની પણ નોંધ લેવી જ પડે.

તાન્કા કે વાકા(waka) કે ઉતા (uta) પણ જાપાની કાવ્ય પ્રકાર છે. હાઈકુનું બાહ્ય બંધારણ ૫-૭-૫નું છે તો તાન્કાનું ૫-૭-૫-૭-૭ એ ક્રમે ૩૧ શ્રુતિનું છે. એક કાળે જાપાનમાં રાજદરબારમાં તે પ્રસ્તુત થતું હોવાથી તેમાં વાણીવિલાસનું તત્ત્વ પણ હતું, પણ મોટે ભાગે તેમાં પ્રકૃતિ, પ્રણયનો મહિમા થતો રહ્યો છે. આમ હાઈકુ કરતાં તે ઓછું પ્રચલિત છે, પણ તેનું ખેડાણ થતું રહ્યું છે તે ખરું. આમ તો તે હાઈકુનો વિસ્તાર લાગે, પણ ત્રીજી પંક્તિમાં હાઈકુમાં આવતી ચમત્કૃતિ તાન્કામાં પાંચમી પંક્તિએ આવે છે. તાન્કામાં, ત્રીજી પંક્તિએ ચમત્કૃતિ નહીં, પણ ભાવ વળાંક આવે ને પાંચમી પંક્તિમાં તે વિચાર કોઈ શિખર સિદ્ધ કરે એવું આયોજન સાધારણ રીતે કવિ કરતો હોય છે. હાઈકુ અને તાન્કામાં સામ્ય, ચિત્ર અને ચમત્કૃતિનું છે જ. બંને સ્વરૂપોમાં વ્યંજના કેન્દ્રમાં રહે છે. એ સાથે જ અપેક્ષિત એ પણ છે કે હાઈકુ ને તાન્કાનો કવિ વધુ સજ્જ હોય, એટલું જ નહીં, તેનો ભાવક પણ સજ્જ હોય તે અપેક્ષિત છે. બહુ જ સાંકડી જગ્યામાં કવિ કશુંક સિદ્ધ કરવા મથતો હોય ને ભાવક એ મર્મસ્થાનો પકડવામાં નિષ્ફળ જાય તો તે કવિને અન્યાય કરી બેસે, એટલે લઘુકાવ્ય સ્વરૂપો કવિની તેમ જ ભાવકની વિશેષ કસોટી કરનારાં છે તે ધ્યાને લેવાનું રહે.

હાઈકુના સંગ્રહો તો મળ્યા છે, પણ તાન્કાના સંગ્રહો ખાસ પ્રગટ થયા નથી. સવાસોથી વધુ તાન્કા સમાવિષ્ટ હોય એવો કિસન સોસાનો એક જ સંગ્રહ ‘અવનિતનયા’ મારી જાણમાં છે. એમાં અનેક ભાવો કાવ્યાત્મક રીતે ઉદ્ઘાટિત થયા છે.

કોઈ પણ ટિપ્પણી વિના એ જ સંગ્રહમાંથી ઉત્તમ તાન્કા કેવું હોય તેનું એક ઉદાહરણ મૂકી મારી વાત પૂરી કરું.

   દર્પણ ધરું
આ છેડે, ઓલે છેડે
   તું મેશ આંજે,
ભરચક્ક મહોલ્લો
વચ્ચે, વાસણ માંજે !

             – કિસન સોસા

૦

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

૧૮૫૯માં પહેલવહેલી મેટ્રિકની પરીક્ષા લેવાઈ તેમાં ફક્ત ૨૨ છોકરા પાસ!

મુંબઈમાં શરૂ થઈ એશિયા ખંડની પહેલી કોમર્સ કોલેજ

આયકા બંધુ ભગિનીનો, આયકા. મારા નાંવ ગિરગાંવરાવ. આડનાંવ મુંબઈકર. દેશને આઝાદી મળી તે પહેલાં દસેક વરસે મારા જન્મ થયા, ગિરગામમાં. મારા વડીલ (પિતા) શીખેલા મેટ્રિક સુધી, પણ ઇંગ્લિશ એકદમ પાવરફૂલ, આજના ગ્રેજ્યુએટ કરતાં પણ ચડે. પૂણેની સ્કૂલમાં લોબો સર પાસે અંગ્રેજી શિકેલા અને દેશપાંડે સર પાસે મેથ્સ શીકેલા. કોલેજમાં ભણવા જવાના પૈસા નહોતા એટલે બોમ્બે હાઈ કોર્ટમાં નોકરીએ લાગી ગયા. અવ્વલ કારકૂન સુધી પહોંચેલા. રિટાયર થયા ત્યારે હાઈ કોર્ટના રજિસ્ટ્રારે મળવા બોલાવેલા. સ્ટાફે જર્મન સિલ્વરની પ્લેટ અને રિસ્ટ વોચ ભેટ આપેલા તે મેં હજી સાચવી રાખેલા છે. જો કે એ ઘડિયાળ હવે ચાલતા નથી. પણ એમ તો ગિરગામના રસ્તા પર હવે ટ્રામ પણ ચાલતા નથી. અને મુન્સીપાલ્ટીએ નમૂનાના એકાદ ટ્રામ પણ સાચવ્યા નહિ, એટલે ઠેઠ કલકત્તાથી એક ટ્રામ મગાવવા પડ્યા છે. પણ મેં મારા વડીલના રિસ્ટ વોચ હજી બરાબર સાચવીને મારા સ્ટીલના કબાટમાં રાખ્યા છે.

બોમ્બે હાઈકોર્ટ – ૧૯મી સદીમાં

મારી આઈ પાંચ ચોપડી ભણેલી. પછી આગળ ભણવા માટે તેના ગામડામાં સ્કૂલ નહિ હતા. ભણતી ત્યારથી તેને ડ્રોઈંગના ઘણા શોખ હતા. દિવાળીમાં રાતે રંગોળી બનાવતી હોય ત્યારે પડોશની બાઈઓ તે જોવા આવતી. અને તે સોલ કઢી બનાવતી ત્યારે એના સોડમ આખા મકાનમાં ફેલાઈ જતા. એને ભરતકામનો પણ શોખ. એક દિવાળીએ મારા વડીલ આઈ માટે સિંગર કંપનીનો સિવવાનો સંચો લઈ આવેલા. પછી તો આખા દિવસ એ સંચા પર એમ્બ્રોયડરી કર્યા કરે. ચાલીસ-પચાસ તો એમ્બ્રોયડરીવાળા ટેબલ ક્લોથ બનાવેલા. પણ આજે મારા ઘરમાં એક જ સચવાયો છે. કારણ જેવો એક ટેબલ ક્લોથ તૈયાર થાય કે કોઈ ને કોઈ નાતેવાઇકને કે પડોશીને આપી દે. નાગપુર રહેતી મારી નાની બહેનની સાસરીમાં તો એવા ડઝનેક આપ્યા હશે. એની દીકરીના ફરાક પર લગાડવા ‘એપ્લિક’ પણ બનાવીને મોકલતી. આઈ-બાબા તો હવે નથી, પણ એ સંચો ઘરના એક ખૂણામાં હજી મેં રાખ્યો છે. જો કે હવે એને વાપરતું કોઈ નથી.

શીવવાનો સંચો

આઈ-વડીલ બહુ ભણેલાં નહિ, પણ ઘરમાં કરકસર કરીને પણ મારી બહેનને અને મને ભણાવેલાં. બહેન કર્વે કોલેજમાં ભણીને બી.એ. થઈ. શું? આવી કોઈ કોલેજનું નામ તમે નથી સાંભળ્યું? હા, હા, હવે એને એસ.એન.ડી.ટી. કહે છે. મહર્ષિ ધોન્ડો કેશવ કર્વેએ વાવેલું બીજ આજે તો મોટું વૃક્ષ બની ગયું છે. લગન પછી નાગપુર જઈને બહેને બી.એડ.નું કર્યું અને ત્યાંની એક નિશાળમાં ઘણાં વરસ કામ કર્યું. છેવટે વાઈસ પ્રિન્સિપાલ બનીને રિટાયર થઈ. મને ધોબી તળાવ પરની એલ્ફિન્સ્ટન સ્કૂલમાં ભણવા મૂકેલો. એક જમાનામાં આ સ્કૂલની મુંબઈ શહેરમાં જ નહિ, આખા મુંબઈ ઇલાકામાં મોટી નામના હતી.આઝાદી પહેલાં એના પ્રિન્સિપાલ ગોરા જ હોય. તેમાં એક ગુજરાતીના માસ્ટર હતા. નામ રામપ્રસાદ બક્ષી. ૧૯૨૭માં એક દિવસ ગોરા પ્રિન્સિપાલ પાસે રાજીનામું ધરી દીધું. કેમ? સાંતાક્રુઝના પરામાં નવી શરૂ થતી પોદાર હાઈસ્કૂલમાં પ્રિન્સિપાલ તરીકે નિમણૂક થઈ હતી. પેલા ગોરાના તો માનવામાં જ ના આવે આ વાત. કહે, આગળ ઉપર સરકારી કેળવણી ખાતામાં સારો હોદ્દો અને મોટો પગાર મળી શકે તેમ છે. સમજાવ્યા, પણ માન્યા નહિ, રામભાઈ. ગોરો કહે, ‘થોડા વખત પછી અહીં પાછા આવી શકાય એ પ્રમાણે કાગળિયાં કરું?’ રામભાઈએ નમ્રતાથી પણ દૃઢતાથી જવાબ આપ્યો: ‘હવે તો સાંતાક્રુઝમાં બીજી એલ્ફિન્સ્ટન સ્કૂલ ઊભી કર્યા પછી જ અહીં પાછો આવીશ.’ આવા હતા અમારા જમાનાના માસ્તરો. જો કે હું બક્ષી સર પાસે શીખ્યો નથી, પણ અમારા મરાઠીના દાતે સર આ વાત ઘણી વર કહેતા. પછી તો આ રામભાઈ સર સંસ્કૃત અને ગુજરાથીના મોટા વિદ્વાન બન્યા. અમારા મરાઠી પંડિતો સાથે સંસ્કૃતમાં વાતચીત પણ કરતા. ગુજરાથીમાં ઘણી ચોપડીઓ પણ લખેલી. મને યાદ છે, તેઓ કૈલાસવાસી થયા ત્યારે એક ગુજરાથી છાપાએ લખેલું કે ‘દેવી સરસ્વતી જેની પર આરૂઢ થયેલી છે તે શ્વેતપદ્મની એક પાંખડી જેવા હતા રામભાઈ.’

ધોબી તળાવ પાસેની એલ્ફિન્સ્ટન હાઈ સ્કૂલ

મારે કોમર્સના લાઈન લેવાના છે એમ મારા વડીલે પહેલેથી જ નક્કી કરેલું. એ વખતે હજી એસ.એસ.સી.ની પરીક્ષા શરૂ નહોતી થઈ. મેટ્રિકની પરીક્ષા આખા મુંબઈ ઇલાકામાં બોમ્બે યુનિવર્સિટી લેતી. આજની જેમ ૯૯ ટકા રિઝલ્ટ આવતા નહિ. ૩૦-૩૫ ટકા આવતા. ૭૦ ટકા માર્ક મળે તો તો વિદ્યાર્થી અને તેના આઈ-વડીલ હવામાં ઊડવા લાગે. મારા વડીલ કહેતા કે ૧૮૫૭માં યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બે શરૂ થઈ તે પછી ૧૮૫૯માં પહેલી વાર મેટ્રિકની પરીક્ષા લેવાઈ તેમાં કુલ ૧૩૨ છોકરાઓ બેઠેલા, પણ તેમાંથી પાસ તો ફક્ત ૨૨ જ થયેલા! છેક ૧૮૮૩ સુધી છોકરીઓ મેટ્રિકની પરીક્ષામાં બેસી શકતી નહોતી, કારણ યુનિવર્સિટીના કાયદામાં વિદ્યાર્થી માટે ફક્ત ‘હિ’ શબ્દ વપરાયો હતો. શરૂઆતથી કેટલાંક વરસ આ પરીક્ષા ટાઉન હોલમાં લેવાતી. લેખિત પરીક્ષા પછી ટાઉન હોલમાં જ જાહેર ઓરલ પરીક્ષા પણ દરેક છોકરાની લેવાતી. મુંબઈનો કોઈ પણ રહેવાસી એ પરીક્ષા વખતે હાજર રહીને કોઈ પણ છોકરાને સવાલો પૂછી શકતો! છેક ૧૯૪૮ સુધી યુનિવર્સિટીની મેટ્રિકની પરીક્ષા જ ચાલી. પછી આવી એસ.એસ.સી.ની પરીક્ષા. એ જમાનામાં કોચિંગ ક્લાસ હતા નહિ. પૈસાદાર મા-બાપ ઘરે ટ્યૂશન રાખતા. પણ મારા વડીલને તેમ કરવું પોસાય તેમ નહોતું. અંગ્રેજી સુધારવા માટે રોજ રાતે ૯ વાગે ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોના અંગેજી ન્યૂસ ફરજિયાત મને ને બહેનને સંભળાવતા. એ ઉપરાંત અમે મરાઠી નાટક, ભાવગીત, વાર્તાલાપ સાંભળતા. અડોશપડોશનાં બૈરાંને લીધે આઈને ગુજરાતી પણ આવડતું. એટલે કેટલાંક બૈરાં બપોરે અમારે ઘરે ભેગાં થઈ ‘મહિલા મંડળ’ પ્રોગ્રામ સાંભળતાં. એ વખતે ઘરમાં મનોરંજન માટેનું એકમાત્ર સાધન હતું રેડિયો – મોટો, ભારે ખમ. પછી આવ્યા તે ટ્રાન્ઝિસસ્ટર નહિ, વાલ્વવાળા રેડિયો. એને માટે ઘરની બહાર એરિયલ લગાડવું પડતું.

હું મેટ્રિક્માં આવ્યો ત્યારે અમારાં એક પડોશી ગુજરાથી બહેન એક જોડકણું મને ચીડવવા વારંવાર ગાતાં:

મેટ્રિકમાં માંદા પડ્યા, બીએમાં બેહાલ,
એમએ મરણપથારીએ, એ વિદ્યાના હાલ.

મેટ્રિકની પરીક્ષાના ત્રણ મહિના પહેલેથી ઘરમાં વડીલે લોક-ડાઉન જાહિર કરી દીધેલું. તે પહેલાં અમને એક ફિલ્લમ જોવા લઈ ગયેલા, પૃથિવી વલ્લભ. ગુજરાથીના મોઠા લેખક કનૈયાલાલ મુનશીની કાદમ્બરી (નવલકથા) પરથી એ પિક્ચર બનેલું. મારી મેટ્રિકની પરીક્ષા પહેલાં ઘણી વાર તેના એક ગીતની પંક્તિ વડીલ ગણગણતા:

તૈલપ કી નગરી મેં ગાના નહિ હૈ, બજાના નહિ હૈ,
જીવન કી ખુશિયાં મનાના નહિ હૈ.

કાણાવાળો પૈસો અને ઢબુ

પણ ગુરુ દત્તાત્રેયની કૃપાથી બંદાનો ફર્સ્ટ ક્લાસ આવી ગયો. એ વખતે કોલેજમાં એડમિશન લેવાના આજ જેવા અઘરા નહોતા. ચર્ચગેટ પાસેની સિડનહામ કોલેજમાં એડમિશન મળી ગયું. પછી જ મારા વડીલે પડોશીઓ અને નાતેવાઈકને પેંડા વહેંચેલા – મેજેસ્ટિક સિનેમા નજીક આવેલ પણશીકરની દુકાનના કેસરી પેંડા. કોલેજમાં ગયો પછી વડીલ દર મહિને હાથખર્ચી માટે દસ રૂપિયા આપતા. એટલે ક્યારેક ત્યાં જઈને ગરમાગરમ સાબુદાણા વડા કે મિસળ ખાતો અને ઉપ્પરથી ગરમ ગરમ કેસરી દૂધ. આઠ આનામાં તો પેટ ભરાઈ જાય. હા, એ વખતે હજી દેશમાં રૂપિયા, આના પાઈનું ચલણ હતું. બાર પાઈનો એક આનો, ૧૬ આનાનો એક રૂપિયો. રૂપિયો, આઠ અને ચાર આનાના સિક્કા ઉપરાંત બે આની, એક આનો, ઢબુ (બે પૈસા), કાણાવાળો પૈસો, અને પાઈના સિક્કા વપરાતા. વરસને વચલે દહાડે ઘરમાં સો રૂપિયાની નોટ આવે તો તો ઘરના બધા વારાફરતી હાથમાં લઈને જોતાં, અને પછી વડીલ સાચવીને મૂકી દેતા.

એશિયાની પહેલી કોમર્સ કોલેજ – સિડનહામ કોલેજ

કોલેજના પહેલા દિવસે બધા નવા વિદ્યાર્થીઓને કોલેજના હોલમાં પ્રિન્સિપાલે ભાષણ આપ્યું હતું. તેમણે કહ્યું કે ૧૯૧૩માં શરૂ થયેલી આપણી આ કોલેજ ફક્ત મુંબઈની નહિ, ફક્ત હિન્દુસ્તાનની નહિ, પણ આખા એશિયા ખંડની જૂનામાં જૂની કોમર્સ કોલેજ છે. તે વખતના મુંબઈ ઈલાકાના ગવર્નર લોર્ડ સિડનહામ ઓફ કોમ્બેના નામ પરથી કોલેજનું નામ પડ્યું છે. કોલેજની શરૂઆત એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજના મકાનમાં થઈ હતી. પછી ૧૯૧૪થી ૧૯૨૨ સુધી ફ્લોરા ફાઉન્ટન નજીકના વ્હાઈટવે લેડલો બિલ્ડિંગમાં ખસેડાઈ. ત્યાં નીચે વ્હાઈટવે લેડલોનો મોંઘો દાટ સ્ટોર હતો જેમાં ગોરાઓ અને ખૂબ પૈસાદાર ‘દેશી’ઓ ખરીદી કરવા જતા. આજે એ જગ્યાએ ખાદી ગ્રામોદ્યોગનો સ્ટોર આવેલો છે. પછી ૧૯૨૨થી ૧૯૫૫ સુધી વિક્ટોરિયા ટર્મિનસની સામે આવેલા જે.જે. કોલેજ ઓફ આર્ચિટેકચરના મકાનમાં ગઈ. છેક ૧૯૫૫માં ચર્ચગેટ સ્ટેશન પાસેના આજના લાલ રંગના મકાનમાં કોલેજ ગઈ.

કોલેજનાં બધાં વરસ ચોટલી બાંધીને ભણ્યો, પણ બી.કોમ.માં ક્લાસ ન જ આવ્યો. જો કે ત્યારે ફર્સ્ટ ક્લાસ તો બે-પાંચ વર્ષે કોઈ એક-બેનો આવતો અને દર વરસે સેકન્ડ ક્લાસ મેળવનારની સંખ્યા બે આંકડાની ભાગ્યે જ થતી. બપોરે બરાબર બાર વાગે યુનિવર્સિટી રિઝલ્ટ જાહેર કરતી. કાળો સૂટ પહેરેલા રજિસ્ટ્રાર પોતે બે પટાવાળા સાથે યુનિવર્સિટીના ગાર્ડનમાં આવતા. પટાવાળા લાલ યુનિફોર્મ પહેરતા અને છાતી પર પિત્તળનો ચકચકતો બિલ્લો પહેરતા. પટાવાળા જરૂર પ્રમાણે લાકડાનાં પાટિયાં મકાનની ભીંતને અઢેલીને મૂકતા. રજિસ્ટ્રાર સાહેબના હાથમાં સીલ કરેલા મોટા કવરમાં રિઝલ્ટના છાપેલા કાગળ રહેતા. હાજર રહેલા સૌની હાજરીમાં એ સીલ તોડીને કાગળો કાઢતા અને પટાવાળાને આપતા. પટાવાળા તેની પાછળ લાહી લગાડીને પાટિયા પર ચોડતા. બધા કાગળ ચોડાઈ જાય એટલે રજિસ્ટ્રાર ફલાણું રિઝલ્ટ ડિકલેર્ડ એટલું બોલી ઓફિસમાં પાછા જતા. પછી વિદ્યાર્થીઓ પોતાનો નંબર શોધવા પડાપડી કરતા.

બી.કોમ.નું રિઝલ્ટ આવે તે પહેલાં જ મારા વડીલ કૈલાસવાસી થયા હતા એટલે તરત નોકરીએ લાગવું પડે તેમ હતું. સારે નસીબે પી.એન્ડ ઓ. નામની એ વખતની જાણીતી બ્રિટિશ શિપિંગ કંપનીમાં નોકરી મળી ગઈ. ૧૯મી સદીમાં તેની શરૂઆત થઈ હતી અને ગ્રેટ બ્રિટન અને દુનિયાના ઘણા દેશો વચ્ચે તેની સ્ટિમરો મુસાફરો અને માલસામાન લઈ જવા આવ-જા કરતી. થોડાં વરસ પછી મુંબઈની ઓફિસના હેડ સ્ટોર કીપરની જગ્યા પર બઢતી મળી. કંપનીની સ્ટિમરો મુંબઈના બારામાં નાંગરે ત્યારે ટાંકણીથી માંડીને તિજોરી સુધીની નાનીમોટી અનેક વસ્તુઓ પૂરી પાડવી પડે તે બધી ગોડાઉનોમાં ભરી રાખવાની. ખાવા-પીવાનો સામાન તો જરૂર પ્રમાણે તાજો ખરીદીને સ્ટીમર પર પહોંચાડવો પડે. આ બધું ખરીદવાનું કામ કંપની આડતિયાઓ મારફત કરે. ઘણુંખરું આડતિયા પારસી જ હોય. કારણ બીજા બધા સામાન સાથે દરેક સ્ટીમરને માંસ-મચ્છી પણ પૂરાં પાડવાં પડે. એટલે આડતિયાનું કામ વાણિયાબ્રાહ્મણ કે જૈન ન કરે. ઘણાં વરસ સુધી પારસીઓ સાથે કામ કર્યું એટલે ધીમે ધીમે ગુજરાથી બોલતાં આવડી ગઈ. પણ હજી માયબોલી મરાઠીના શબ્દો વચમાં વચમાં ઘૂસી જાય. આખ્ખી જિંદગી ગિરગામમાં ગઈ છે એટલે વાતો તો ખૂટે એમ નથી. પણ ગિરગામ અને મુંબઈના રહેવાસીઓ એક ઘટના તો ક્યારે ય નહિ ભૂલે. આવતે શનિવારે એને બરાબર એક સો વરસ પૂરાં થશે. એટલે આવતે અઠવાડિયે એ ઘટનાની વાત.

(અહીં મરાઠીમાણુસની આપકથા હોવાથી લેખના કેટલાક ભાગમાં મરાઠી ભાષાની છાંટ રાખી છે.)

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 25 જુલાઈ 2020

= = = = પ્રેમ આજે પ્રશ્નાર્થ હેઠળ છે. લગ્નસંસ્થા ડામાડોળ છે અને કાલગ્રસ્ત ભાસે છે = = = =

= = = = ભારતીય પરમ્પરામાં કોકશાસ્ત્રના રચયિતા કોક અને કામસૂત્રના રચયિતા વાત્સ્યાયન જેવા કામધર્મીવિજ્ઞાનીઓએ દર્શાવ્યું છે કે યમનિયમસંયમની રીતેભાતે પરમ જાતીય સુખની પ્રાપ્તિ સર્વથા શક્ય છે. ભારતીય સંસ્કૃતિની સંતુલનને વરેલી મહાનતા તો જુઓ, એને યોગાસનો સૂઝ્યાં તેમ ભોગાસનો પણ સૂઝ્યાં ! = = = =

વિજ્ઞાન અને તેમાંથી પ્રભવતી ટૅક્નોલૉજીએ માનવજાતનું ભલું તો કર્યું જ છે પણ નુક્સાન પણ ઘણું કર્યું છે. અણુની શોધ શારીરિક સારવાર અને ઉપકારક ઔષધો પરત્વે કલ્યાણકારી નીવડી છે પણ એણે વિશ્વયુદ્ધની માનસિકતાને વિકસાવી હતી ને તેને કારણે વ્યાપક જનસંહાર જેવી દારુણ ઘટનાઓ ઘટી છે. એ વિકાસ અટક્યો નથી. આમાં જવાબદાર તો માણસ જ છે. એનો વિવેક – એનું જજમૅન્ટ – એનું ડહાપણ – એનું વિઝડમ – જો અસ્ત પામ્યાં હોય કે ઊંઘી ગયાં હોય તો આમ જ બને ! આપણી પાસે એક કહેવત છે : સોનાની છરીથી શાક સમારાય, એને પેટમાં ન ઘોંચાય … પણ ઘોંચનારા હોય છે, મળી આવે છે.

જુઓને, સાયબરનેટિક્સ, ઇન્ફર્મેશન-ટૅક્નોલૉજી, કમ્પ્યૂટર-સાયન્સ વગેરે વગેરે સંશોધનોએ અને તદનુવર્તી ટૅક્નોલૉજીએ માનવસંસારની તાસીરને આજે સાવ બદલી નાખી છે. આપણે સૌ એક એવા ‘ઇલૅક્ટ્રૉનિક’ પરિવર્તનમાંથી પસાર થઇ રહ્યાં છીએ, જે જીવનમૂલ્યો માટે રસપ્રદ છતાં ધરાર ઘાતક પણ પુરવાર થયું છે.

બે દાખલા ધ્યાનપાત્ર છે : એક દાખલો છે, કૉન્ટ્રાસેપ્શનનો. સન્તતિનિયમનનાં કૃત્રિમ સાધનોની શોધ અને બીજો દાખલો છે, ઈન્ટરનેટે જન્માવેલો જાતીયભોગનો વિલક્ષણ તરીકો, સાયબર સૅક્સ. સાયબર સૅક્સનાં અવર નામો છે, વર્ચ્યુઅલ સૅક્સ, ટૅક્નો સૅક્સ, નેટસૅક્સ. બોલચાલમાં કહેવાતું હોય છે – લેટ’સ બી ફૉર સાયબરિન્ગ …

પૃથ્વી પરના સૌ જીવો સહિત મનુષ્યજીવ માટે જી-વ-ન અને જીવન-સન્તતિ માટે કામવાસનાભોગ અનિવાર્ય છે. એ બાબતે મનુષ્યેતર જીવો કુદરતે અર્પેલી વૃત્તિ અનુસારની પ્રવૃત્તિ કરતાં હોય છે. જેમ કે, અન્ય કોઈ જીવોને અતિવસ્તી નડી નથી. એ જીવો એવું નથી જીવતાં કે એમને સન્તતિનિયમન કરવાં પડે, તે માટે કશાં કૃત્રિમ સાધનો, ઇલાજ કે ઉપચાર અપનાવવાં પડે …

પણ માનવજાતને, ખાસ તો, અર્વાચીન ભારત અને ચીન જેવા દેશોની પ્રજાઓને, સ્વકલ્યાણની સુરક્ષા માટે વસ્તીવધારાને નાથવાની જરૂરત ઊભી થઈ. તે માટે સન્તતિનિયમનને, અને તે માટે ગર્ભાધાનને નિયન્ત્રણમાં લેવાની જરૂર પડી, અને ગર્ભાધાનને રોકવા, સમ્ભોગ જેવી ઘણી કુદરતી ક્રીડાને અવરોધવાની જરૂરત ઊભી થઈ. પણ કૉન્ટ્રાસૅપ્શન મદદે આવ્યું. આપણને અને ચીનને એની જરૂર ખાસ પડી કેમ કે આપણે અતિવસ્તીજન્ય પીડાઓમાં સપડાયેલાં હતાં. એ પીડાઓ હજી ચાલુ છે. પશ્ચિમના સમૃદ્ધ દેશોની પ્રજાઓ સ્વૈરવિહાર અને નિર્મુક્ત મૉજમજા ખાતર કૉન્ટ્રાસેપ્શનને વહાલથી વળગી પડી.

સંલગ્ન ટૅક્નોલૉજીએ નીપજાવેલાં કન્ડોમ અને ફિમેલના અંડાશયમાં ઇંડાં છૂટે એ ઑવ્યુલેશન પ્રક્રિયાને અવરોધનારા સિન્થેટિક સૅક્સ-હૉરમોન્સની પિલ્સ કે પછી કૉઇલ જેવાં સાધનો વપરાશમાં આવ્યાં. પુરુષો ગૅલમાં આવી ગયા. કેટલાક પુરુષો કન્ડોમ ન વાપરે અને સ્ત્રી પિલ્લ લે એવો આગ્રહ રાખે. એથી સંભવે કે સ્ત્રીઓ મેદસ્વીતાનો અથવા વન્ધ્યીકરણનો ભોગ બને. સ્ત્રીને વાંઝ બનાવનારી એ પ્રક્રિયા એવી કે લાઇફનાં તમામ રૂપોને મારી નાખે, તેનો નાશ કરે. તેમ છતાં સ્ત્રીઓ અને પુરુષો બન્ને હસીખુશીથી કૃત્રિમ સાધનો વાપરતાં થઈ ગયાં. મને યાદ છે, અમે ત્યારે કપડવણજમાં હતાં. લેટ સિક્સ્ટીઝનો સમય. એના એક બજારમાં ફુલાવેલાં કન્ડોમનું તોરણ બાંધવામાં આવેલું – આ તરફની દુકાનેથી રસ્તાની સામી બાજુની દુકાન લગીનું એ રૂડું રૂપાળું કૌતુક ભૂરા આકાશના બૅક્ગ્રાઉન્ડમાં હળવી હવાના સેલારા લેતું ઝૂમતું’તું …

કન્ડોમ વગેરેનો વપરાશ આજે તો ચડ્ડી-બનિયન પ્હૅરવા-ઉતારવા જેવો સ્વાભાવિક મનાય છે. પણ કામવાસનાભોગ માટે સાયબર સૅક્સ નવતર પ્રયોગ છે. જરા સમજીએ.

આ કોરોના જો ઇન્ટરનેટને અને સાથોસાથ ફોન, કમ્પ્યૂટર કે ટૅબને ભરખી ગયો હોત તો તો આપણું શું યે થાત? એના પ્રતાપે આપણાં વ્યાખ્યાન, વેબિનાર, ગીતગાન, નૃત્ય કે ચલચિત્ર વિશ્વ આખામાં વાયરલ થઈ શકે છે. આપણે જાત-અલગાવ સ્વીકાર્યો છે છતાં ભેગાં ને ભેગાં હોઈએ એમ જિવાય છે. દેશ-વિદેશ જેટલે દૂર હોવાછતાં નિકટતા અનુભવીએ છીએ. રૂ-બ-રૂ થવાની કે ફેસ-ટુ-ફેસ મળવાની જરૂર નથી રહી. ઇન્ટરનેટે સંપડાવેલું આ ઍક્ચ્યુઅલ નહીં પણ વર્ચ્યુઅલ વર્લ્ડ છે.

વર્ચ્યુઅલ સૅક્સ પણ ઍક્ચ્યુઅલ નથી. વર્ચ્યુઅલ એટલે, એ કે જે ખરેખર નથી પણ ખરાનો આભાસ છે. એમના ‘સૉફિસ્ટ’ ગ્રન્થમાં પ્લેટો બે પ્રકારનાં ઇમેજ-મેકિન્ગની વાત કરે છે : એક છે, પ્રામાણિક નકલ, જેને પુનર્નિર્માણ કહી શકાય. બીજું છે, મૂળને ઇરાદાપૂર્વક મચડીને ઊભું કરાયું હોય. એ નકલ ખરી પણ ખરી નહીં, પ્રપંચ હોય છે. વર્ચ્યુઅલ સૅક્સ પણ ઍક્ચ્યુઅલનું પ્રપંચી બલકે વિકૃત રૂપ છે. વ્યક્તિઓ ‘ગંદું ગંદું’ લખી મોકલતી એ તો જમાનાજૂની વાત છે પણ આજે ઇન્ટરનેટે એ તરીકાને બ્હૅકાવી મૂક્યો છે.

ઝાં બૉદ્રિલા / Baudrillard : Courtesy : Goodreads

ફ્રૅન્ચ સમાજવિજ્ઞાની ઝાં બૉદ્રિલાર્ડ (1929-2007) એમના સુખ્યાત ગ્રન્થ ‘સિમ્યુલાક્રમ ઍન્ડ સિમ્યુલેશન’-માં દર્શાવે છે કે આ પોસ્ટ-મૉડર્ન સંસ્કૃતિ છે ને એમાં ખરા-ખોટા વચ્ચેનો ભેદ ભુંસાઈ ગયો છે. સિમ્યુલાક્રમ મૂળની નકલ નથી પણ એ પોતે જ મૂળ ભાસે છે – એ ‘હાઇપર રીયલ’ છે. હકીકતે એ એમ સૂચવે છે કે કશું છે જ નહીં ને મૂળને શોધવાની કોશિશ મિથ્યા છે. સિમ્યુલેશન એટલે મૂળને રજૂ કરનારી પ્રક્રિયાઓની નકલોને માટેની પ્રક્રિયા. બૉદ્રિલાર્ડ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે આજે મૂળ અને નકલ વચ્ચેનો ફર્ક બચ્યો નથી. આઇડિયાઝ અને ઇમેજીસ, સાથે, મૂલ્યો તેમ જ જીવનશૈલી નિરન્તર બદલાતાં ચાલે છે. બદલાવનું એક રૂપ સ્થિર થાય કે તરત તેનાં અવર રૂપો સરજાય છે. સિમ્યુલાક્રાનાં પૂર વહે છે – પ્રિસેશન ઑર ફ્લડ ઑફ સિમ્યુલાક્રા …

સિમ્યુલાક્રા એટલે સમજો, છાયા બલકે છાયાની પણ છાયા. વર્ચ્યુઅલ સૅક્સમાં દૂર દૂરના સ્થાને વસતી બે વ્યક્તિ – સ્ત્રી અને પુરુષ – કમ્પ્યુટર નેટવર્ક દ્વારા એટલે કે વિડીઓ કૉલથી કનેક્ટ થાય છે. એ લાભ પાસે પાસે કે અડોશપડોશમાં રહેનારાં પણ સાક્ષાત્કારને સારું કાયમથી ઝૂરનારાંઓને પણ મળે છે. એઓ સમલૈંગિક પણ હોઈ શકે છે. એકમેકને સૅક્સ્યુઅલિ ઍક્સપ્લીસિટ મૅસેજીસ – જાતીય વાસનાને વિશેના ઉઘાડા સંદેશા – મોકલે છે. જાતીય ભોગનાં વર્ણન કરીને એકમેકને લલચાવે છે. આગળ જતાં, વેબકૅમની મદદથી પ્રાઇવેટ પાર્ટ્સનાં દર્શન કરાવાય છે. રીયલ ટાઈમમાં જાતીય સમાગમના વિડીઓ બતાવાય છે. સામાન્યપણે પુરુષ ઉત્તેજિત હોય અને સ્ત્રીને થોડી વાર લાગે. અથવા ઊંધું ! કેટલાક દાખલાઓમાં હસ્તમૈથુનને પણ સામેલ કરાય છે. પણ આ વર્ચ્યુઅલ સૅક્સમાં સ્ત્રી કે પુરુષ ધીમે ધીમે રાગે પડી જાય છે. સ્ત્રીને ક્રમે ક્રમે સારું લાગવા માંડે છે કેમ કે એને થાય છે કે આમાં ખરેખરી સૅક્સ તો છે જ ક્યાં? ને વધારામાં, નો પ્રૅગ્નન્સી, નો કિડ્સ ! વળી, વાત બિલકુલ ખાનગી અને સાવ સલામત !

આ પ્રવૃત્તિમાં પારસ્પરિક સમ્મતિ ન હોય તો સાયબર સૅક્સ ટ્રાફિકિન્ગ ક્રાઇમ પણ સંભવે છે. વૅરિફાયેબલ ફૅક્ટ્સના અભાવે છેવટે સાર પકડાય કે છેતરામણી થઈ. વ્યક્તિ કૉર્ટે જઈ શકે છે. બાકી, ઉપલક દૃષ્ટિએ આખી પ્રવૃત્તિ નિર્દોષ દેખાય છે. કેમ કે બે જણ આમ વર્ચ્યુઅલમાં મંડ્યાં રહે એમાં ત્રીજા કોઈએ દુ:ખી થવાનું કારણ જ ક્યાં છે? આમાં જોડાનારી વ્યક્તિઓ પરિણિત, અપરિણિત, વિધુર, વિધવા કે નેવર મૅરીડ સિન્ગલ્સ હોય છે. સામી વ્યક્તિ બધું રૅકર્ડ કરી લેતી હોય તો એ જોખમી છે, પ્રાઇવસી સચવાય નહીં. ભાંડો ફોડી દે તો? ખરાં શરીરોની ગેરહાજરીમાં ઇન્ટરનેટ રોમાન્સ પૂરબહાર ખીલ્યો હોય તો વફાદારી નામની બહુમૂલ્ય ચીજ પ્રશ્નાર્થ હેઠળ આવી જાય છે. સાથીની કલ્પનાશક્તિ જ આ ભોગની ગુણવત્તા અને સફળતાનો આધાર છે, એની કમી હોય તો કંટાળો જ નીપજવાનો. અપરિણિત, વિધુર, વિધવા કે સિન્ગલ્સ ઍક્ચ્યુઅલ લાઇફમાં કદી જોડાતાં નથી અને પરિણિતનું દામ્પત્યજીવન સખળડખળ થઈ જાય છે.

પરિણામે, પ્રેમ આજે પ્રશ્નાર્થ હેઠળ છે. લગ્નસંસ્થા ડામાડોળ છે અને કાલગ્રસ્ત ભાસે છે.

મનોવિજ્ઞાનીઓ જણાવે છે કે આ ભોગ બહુ ઝડપથી હોલો – ખોખલો – અને અસંતોષકારી પુરવાર થાય છે. ઘણાં તો ભીરુ હોય છે. એકબીજાંનાં અંગાંગનાં માપ માગવાથી આગળ કશું કામ-ઉત્તેજક સંભવતું નથી. ખરાં શરીરોની અનુપસ્થિતિમાં સંભવતી આ ક્રિયાપ્રતિક્રિયાએ ઑન્ટોલૉજી ઑફ ઍમ્બોડિમૅન્ટનાં દિનરાત વધતાં પરિવર્તનો વિશે વિદ્વાનોને વિચારતા કરી દીધા છે. મોટાભાગના સમાજવિજ્ઞાનીઓ વર્ચ્યુઅલ સૅક્સને સોશ્યલ ટ્રૅસ – કચરો – ગણે છે. સૅક્સોલૉજિસ્ટ્સ – કામશાસ્ત્રીઓ – તેમ જ આ દિશાના સંશોધકો એને ખતરનાક ગણે છે. સંભવ સેવાય છે કે આના અતિચારને પરિણામે પુરુષો નપુંસકતાનો ભોગ બને, સ્ત્રીઓ ઓર્ગેઝમનું – ચરમાનન્દનું – સામર્થ્ય ગુમાવે. મનોવિજ્ઞાન દર્શાવે છે કે એમાં સાયકોલૉજિકલ ડિસઑર્ડરનો પણ પૂરેપૂરો ભય છે. જતે દા’ડે માણસો એકલા એકલા બોલે, લવરી કરે, ગાળો પણ બોલે, સન્નિપાતમાં સરી પડે, વગેરે.

કૉન્ટ્રાસેપ્શન અને વર્ચ્યુઅલ સૅક્સ બન્ને અ-કુદરતી છે. પણ ભારતીય પરમ્પરામાં કોકશાસ્ત્રના રચયિતા કોક અને કામસૂત્રના રચયિતા વાત્સ્યાયન જેવા કામધર્મીવિજ્ઞાનીઓએ દર્શાવ્યું છે કે યમનિયમસંયમની રીતેભાતે પરમ જાતીય સુખની પ્રાપ્તિ સર્વથા શક્ય છે. ભારતીય સંસ્કૃતિની સંતુલનને વરેલી મહાનતા તો જુઓ, એને યોગાસનો સૂઝ્યાં તેમ ભોગાસનો પણ સૂઝ્યાં ! એથી સંભવે સમાધિનો અનુભવ કરાવતી અખણ્ડ રાત્રિઓ.

વિશાળ પરિવારના સંદર્ભમાં ઋગ્વેદકાર કહે છે કે ઘણાં બાળકો ઝંખતો માણસ દુ:ખોને નિમન્ત્રણ આપે છે. આ બૈલ મુઝે માર ! પ્રાચીન ભારતમાં મનાતું હતું કે હજાર અબુધ પુત્રો કરતાં એક બુધી સારો છે. (ભેદ કરીને પુત્રીને બાજુ પર રાખતું આ વિધાન મને નામંજૂર છે). શુક્રની – સૅમિનલ ફ્લુઇડની – જાળવણી પર ભાર મુકાતો હતો. સન્તાનેષણાના હેતુ વિનાનો, સવિશેષે પુત્રેષ્ણા વિનાનો, સમ્ભોગ ધર્માજ્ઞા વિરુદ્ધ હતો. (ભેદ કરીને પુત્રીને બાજુ પર રાખતું આ વિધાન પણ મને નામંજૂર છે). કશીપણ જાતીય ક્રીડા, ધર્મનો ભાગ હતી અને એ ક્રીડાના દરેક તબક્કામાં જોડાવા માટેના વિશિષ્ટ મન્ત્રો હતા, સ્ત્રી-પુરુષે તદનુસાર વર્તવાનું હતું. રજસ્વલાધર્મ પળાતો હતો અને તે પછીના અમુક દિવસે જ સમ્ભોગની છૂટ હતી. અમાસ અને આઠમની તિથિઓ વર્જ્ય અને અપશુકનિયાળ મનાતી હતી. શ્રાદ્ધના દિવસોમાં અને ઘરમાં વડીલો અને અતિથિઓ હોય ત્યારે પણ એ કામ ન કરાય. એમ નક્કી હતું કે અધ્યયનકાળ સમ્પન્ન થાય પછી જ પરણાય અને દામ્પત્યજીવનને પચાસની વય પછી લગભગ સમાપ્ત સમજવાનું હોય. આ બધાં કામધર્માનુશાસનોને અનુવર્તવાથી પ્રજોત્પત્તિને લંબાવી શકાતી, બાળકોની સંખ્યાને નાની રાખી શકાતી.

નર-નારીનું આટલું સુખસમ્પન્ન જાતીય જીવન હોય પછી એને કન્ડોમની શી જરૂર? ફોન ને કૅમેરાનાં રમકડે રમી ખાવાની જરૂર જ ક્યાં …?

= = =

(July 24, 2020: Ahmedabad)