પ્રિય ઉર્વીશભાઈ, અન્ય મિત્રો સાથે તમે પ્રકાશભાઈનું જાહેર અભિવાદન કરવાનું યોજ્યું છે તે કરવા જેવું કામ-કાર્ય છે. એ માટે તમે મિત્રોએ પ્રકાશભાઈ એંસીમાં વર્ષમાં પ્રવેશે અથવા એંસી વર્ષ પૂરાં કરે તે અવસરની રાહ ન જોઈને એક નવો ચીલો પાડ્યો છે. તે એક અનુકરણી દાખલો બને તેવી તેવી આશા રાખીએ.

પ્રકાશભાઈ જાહેર જીવનમાં એક સક્રિય કાર્યકર રહ્યા છે. કોઈ પદની કે પ્રસિદ્ધિની સ્પૃહા વિના મુખ્યત્વે પત્રકારત્વના માધ્યમથી તેમણે પોતાની સામાજિક નિસબત દાખવી છે. આ નિસબત તેમણે તત્કાલીન શાસનમાં લોકશાહીનાં મૂલ્યોથી વિપરિત કે સમાજના હિતમાં ન હોય એવાં પગલાંની સતત ટીકા દ્વારા દાખવી છે, તેથી તો એમને ઇન્દિરા ગાંધીએ લાદેલી કટોકટીમાં કારાવાસ ભોગવવો પડ્યો હતો. અલબત્ત, પ્રવર્તમાન શાસને કેટલાંક સારાં પગલાં પણ ભર્યાં હોય છે, તેને પ્રકાશભાઈ નજરઅંદાજ કરીને કેવળ શાસનનાં અયોગ્ય પગલાંને લક્ષમાં લઈને તેની ટીકાઓ જ કરે છે તે ઘણાને યોગ્ય લાગતું નથી. પણ લોકો એ ભૂલી જાય છે કે પોતાની સિદ્ધિઓની પ્રસિદ્ધિ તો શાસકો પોતે અને તેમના ખુશામતખોરો કરતા જ હોય છે. સમાજના હિતમાં શાસકોની ખામીઓ દર્શાવવી એ બૌદ્ધિકોની ભૂમિકા છે. પ્રકાશભાઈ એ કાર્ય દસકાઓથી કરતા આવ્યા છે. આવા ‘ટીકાખોરો’ની સમાજમાં કદર થતી નથી પણ તમે યોગ્ય રીતે એમની કદર કરી રહ્યા છો.

પ્રકાશભાઈ એક મોટો વાચક છે. એમની કારકિર્દીની શરૂઆતમાં તેઓ એચ.કે. આટ્‌ર્સ કૉલેજમાં રાજ્યશાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે જોડાયેલા, અધ્યાપક આજીવન વિદ્યાર્થી રહે તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. આપણા દેશમાં જૂજ અધ્યાપકો આ અપેક્ષા સંતોષે છે. પણ થોડા સમય માટે જ અધ્યાપક રહેલા પ્રકાશભાઈ આજીવન વિદ્યાર્થી રહ્યા છે. એમને જો આપણે પત્રકાર તરીકે જોઈએ તો તેઓ એક અભ્યાસુ પત્રકાર છે. ગુજરાતમાં એવા અભ્યાસુ પત્રકાર શોધવા પડે તેમ છે.

પ્રકાશભાઈની લેખનશૈલી અનોખી છે. જો કે એમના લેખો સમજાતા નથી એ વિશે વ્યાપક સંમતિ પ્રવર્તે છે. એમની લેખન શૈલી સામેની આ ફરિયાદ વિશે ચર્ચા કરતા બે લેખો ‘નિરીક્ષક’માં હું લખી ચૂક્યો છે. તેથી એની ચર્ચા અહીં નહિ કરું પણ પોતાના લેખોની ટીકા કરતા પત્રો કે લેખો એ ‘નિરીક્ષક’માં બેધડક પ્રગટ કરતા રહ્યા છે. પોતાના આ આચરણ દ્વારા તેમણે વાણી સ્વાતંત્ર્યનાં મૂલ્યોનો પુરસ્કાર કર્યો છે. એમના ગદ્યની મર્યાદા સાથે એમના એક વિશિષ્ટ પ્રદાનની નોંધ પણ લેવાવી જોઈએ :  એમણે ગુજરાતી ભાષાને ઘણા નવા શબ્દોની ભેટ આપી છે.

૨૦મી જુલાઈએ યોજવામાં આવેલા અભિવાદન-કાર્યક્રમમાં હું હાજર રહી શકું તેમ નથી. તેથી આ પત્ર દ્વારા આગોતરી હાજરી પુરાવું છું. કાર્યક્રમની સફળતા કોઈની શુભેચ્છા પર અવલંબતી નથી. તેથી શુભેચ્છાની ઔપાચારિકતા વિના પત્ર પૂરો કરું છું.

તા. ૨૩-૬-૧૯

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2019; પૃ. 11

જગતમાં કેટલીક બાબતો એવી છે જે આપણે સાચી હોવા છતાં તેને અનુસરતા હોતા નથી. દેશમાં જાગૃત નાગરિકો કંઈ ઓછા નથી, તેમ છતાં, એ સક્રિય નાગરિકો ચૂંટણી-પ્રક્રિયામાં ઝુકાવતા નથી. પેલું સૂત્ર તો જાણીતું અને જગજાહેર છે કે સજ્જનોની નિષ્ક્રિયતાને પરિણામે દુર્જનોની સક્રિયતા વધે છે. સારા માણસો ચૂંટણીમાં ઊભા રહેતા નથી, તેથી ખોટા માણસો ચુંટાય છે. આમ છતાં સારા માણસો કંઈ ઉમેદવાર થવા ધસી જતા નથી!

જે સમાજ યોગ્ય માણસોનું પૂજન કરતો નથી, આદર કરતો નથી, તે યોગ્ય – આદરપાત્રને પેદા કરવાની તાકાત ગુમાવી બેસે છે. આ પણ જાણીતું સૂત્ર છે, તેમ છતાં કેટલાક યોગ્ય – આદરપાત્ર માણસો માન-સન્માન સ્વીકારવા તૈયાર થતા હોતા નથી. સમાજનો જે અગ્રિમવર્ગ આવું બધું સોચતો આવ્યો છે, તે પોતે ઘણી બધી વાર તેનાથી ઊફરો ચાલતો હોય, અળગો રહેતો હોય, તે આપણે જોયું છે.

સ્વાભાવિક સવાલ પેદા થવો જોઈએ કે આવું કેમ? શું આ લોકો જે બોલે છે, જે કહે છે, જે બીજાને સૂચવે છે તે પોતે કરતા નથી એવું છે? કે પછી તેઓ વાસ્તવિકતાને વધુ પિછાણે છે, પોતે તેને બદલવા અશક્તિમાન છે એવું માને છે; કે પછી, પોતે જે કંઈ કહે છે, તેથી પણ વધુ કોઈ ઉચ્ચતર મૂલ્ય છે, તેનું ઉદાહરણ બનવા માગે છે?

આપણે ઘણી વાર આ બધું જોયું છે. જેમના હાથે અનેકનાં સન્માન થતાં હોય એમનો સન્માન સમારંભ તમે યોજવાનું કહો તો એ સંમત ન થાય. આવું કેમ ? પ્રશ્ન ઘણો પેચીદો છે, ઘણી ધીરજથી તેને સમજવો પડે એમ છે, તે વિશે વિચારવું પડે તેમ છે.

થોડા ચોક્કસ દાખલા જોઈએ. આચાર્ય યશવંત શુક્લ ઘણું લખતા હતા, ઘણાં ઉત્તમ વક્તવ્યો એમના નામે બોલે છે, તેમ છતાં તેઓ પોતાના લેખોનું પુસ્તક બહાર પાડવા સંમત થતા ન હતા. જો કે જીવનનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં એવાં બે-ત્રણ પુસ્તકો છેલ્લે થયાં ખરાં.

સુરેશ જોશી કે ઉમાશંકર જોશી, એવા બીજા કેટલાક, ઉંમરના કોઈક તબક્કે સમાજ જે ઉજવણીઓ કરે છે, તેવું પોતાના કિસ્સામાં થવા દેવા સંમત થયા ન હતા. ઉમાશંકરને ઘણાં પારિતોષિકો મળ્યાં છે, તેમના હસ્તે ઘણાં પારિતોષિકો અપાયાં પણ હશે. પણ પોતાના નામનું પારિતોષિક તેમણે ઊભું થવા દીધું નથી. સુરેશ જોશી તો સંસ્થાઓથી, પારિતોષિકોથી લગભગ અલિપ્ત રહ્યા છે.

‘લોકમિલાપ'વાળા મહેન્દ્ર મેઘાણીએ પુસ્તક-પ્રકાશન અને તેના વિતરણના ક્ષેત્રે નવા માનદંડો ઊભા કર્યા. તેમાં સફળતાને પણ વર્યા. તેમણે કોઈ પારિતોષિક તેમને મળે તેવું ઝંખ્યું નથી. મારા જેવા કેટલાકે તેમનું બહુમાન થવું જોઈએ, એવું કંઈક લખ્યું હોય, તો તેમણે અંગત નારાજગી પ્રગટ કરી છે, ભવિષ્યમાં આવું ન લખવા સૂચવ્યું છે. શિરીષ પંચાલ જેવા કોઈ પ્રકારનાં ઇનામો સ્વીકારતા નથી. પોતે નથી સ્વીકારતા તેની જાહેરાત કે પ્રચાર કરવામાં પણ માનતા નથી.

કવિ લાભશંકર ઠાકર પણ આવી બધી પરંપરાઓથી વિપરીત ચાલતા હતા. પણ છેલ્લે મિત્ર વિનોદ ભટ્ટના પ્રેમાગ્રહને કારણે અપવાદ રૂપે રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક સ્વીકારેલો. આપણા સન્માનનીય વિવેચક જયંત કોઠારીએ સાઠ કે તેથી વધુ ઉંમર પછી એવી જાહેરાત કરી હતી કે હવે પછી મારા નામની વિચારણા કોઈ પારિતોષિક માટે ન કરવી.

આ બધું યાદ આવવાનું કારણ જુલાઈમાં યોજાઈ રહેલો પ્રકાશોત્સવ છે. પત્રકાર, તંત્રી, વિચારક, જાહેર બૌદ્ધિક એવા પ્રકાશ ન. શાહના નામે પૂરા કદનાં કોઈ પુસ્તકો બોલતાં નથી. પોતાનાં લેખો કે વક્તવ્યોનાં પુસ્તકો પ્રકાશિત થવા દેવામાં પોતે જ અવરોધકબળ બની ઊભર્યા છે. અપવાદ રૂપે એકાદ-બે નાની પુસ્તિકા એમના નામે બોલે છે ખરી, એમાંની એક કદાચ જયપ્રકાશ નારાયણ વિશેની છે. હવે એમના માનમાં ઉજવણી થઈ રહી છે અને સમાજ એમને આપવાની નાણાંકીય થેલીમાં સહયોગ કરે તેવી અપીલો સામયિકોમાં અને સોશિયલ મીડિયામાં પ્રગટ થઈ છે.

પ્રકાશભાઈનું પ્રદાન વ્યાપક જાહેરજીવનને ઘણું બધું છે. તેઓ જરૂર બિરદાવવા યોગ્ય વ્યક્તિ છે, એ વિશે ભાગ્યે જ બેમત છે. વાંધો કે વિરોધ એ બાબતે હોઈ શકે છે કે તેમણે અપવાદરૂપ રહ્યા છે, તે સ્થાન જાળવી રાખવું જોઈએ કે પછી એક સોપાન નીચે ઊતરીને સન્માન કરવા માગતા યુવામિત્રોની વાત સ્વીકારી લેવી જોઈએ?

હું મોટે ભાગે આવી ઉજવણીઓનો તરફદાર રહ્યો નથી. વરિષ્ઠ, વયસ્ક મિત્ર નગીનદાસ સંઘવીનું સન્માન થવું જોઈએ, એવું હું કહી ચૂક્યો છું, પણ બીજી પળે તેમાં સામેલ થવાનું મને કબૂલમંજૂર લાગ્યું નથી. આને કોઈ વિરોધાભાસ રૂપે પણ જોઈ શકે. હું એને દ્વિધાભાવ રૂપે જોઉં છું. મને વધુ આનંદ થયો હોત જો પ્રકાશભાઈ આ ઉજવણીમાં સંમત ન થયા હોત. એ સાથે છેલ્લી વાત એ પણ કરવી છે કે એમના ઉત્તમ લેખોનાં સંકલનો એમના આગ્રહને બાજુ પર રાખીને પણ સમાજ સમક્ષ મુકાવાં જ જોઈએ.          

E-mail : dankesh.oza20@gmail.com

***

"નિરીક્ષક" તંત્રી : ‘મેરે મન કી બાત’ એવી શીર્ષટાંપ સાથે આ નિરીક્ષા – નુક્તેચીની ૧૮મી જુલાઈએ હાથોહાથ મળી. એકાદ અઠવાડિયા પર મળી હોત, તો એ ૧૬મી જુલાઈના અંકમાં (એટલે કે ૨૦મી જુલાઈના પ્રકાશોત્સવ પૂર્વે) પ્રસિદ્ધ કરી શકાઈ હોત. તેમ છતાં આવા પ્રસંગો (અને પ્રશ્નો) તો આવ્યા જ કરવાના, એટલે ચાલુ અંકમાં તે પ્રકાશિત કરવું, મુનાસીબ માન્યું છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2019; પૃ. 10

આજે રાષ્ટ્રીય શિક્ષણનીતિ ૨૦૧૯ના મુસદ્દા અંગેનો જાહેર વિમર્શ સમાપ્ત થશે. હવે તે પ્રધાનમંડળ સમક્ષ ચર્ચા અને મંજૂરી માટે રજૂ કરાશે.

૨૦૧૯ના રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિના મુસદ્દામાં વંચિત વર્ગોના શિક્ષણ વિશે સવિશેષ ચિંતા સેવવામાં આવી છે. શિક્ષણનીતિના મુસદ્દાના પ્રકરણ-૬, ‘સમતામૂલક અને સમાવેશી શિક્ષણ’માં જેમનું શિક્ષણ મેળવવામાં અલ્પ પ્રતિનિધિત્વ છે, તેવા વર્ગોની વાત કરવામાં આવી છે. કસ્તૂરીનંદન સમિતિએ અલ્પ પ્રતિનિધિત્વ કે શિક્ષણ વંચિતતા ધરાવતા વર્ગોમાં સ્ત્રીઓ, દલિતો, સામાજિક અને શૈક્ષણિક પછાત વર્ગો, આદિવાસીઓ, લઘુમતીઓ, શહેરી ગરીબો, ટ્રાન્સજેન્ડર અને વિશેષ દેખભાળની જરૂર છે તેમના શિક્ષણની સ્થિતિ, કારણો અને ઉપાયો ચર્ચી ભલામણો કરી છે.

‘સમતામૂલક અને સમાવેશી શિક્ષણ વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવી જેનાથી તમામ બાળકોને જીવનમાં સફ્ળ થવાનો અને શિક્ષણ મેળવવાનો સમાન અવસર મળે તેવા ઉદ્દેશ સાથે ૨૦૩૦ સુધીમાં તમામ લૈંગિક અને સામાજિક વર્ગોની શિક્ષણમાં ભાગીદારી અને સફ્ળતાના સ્તર પર સમાનતા નિશ્ચિત કરવાનું લક્ષ્ય પણ નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યું છે. ગુણવત્તાસભર શિક્ષણ જેમની પહોંચની બહાર છે તેવા વર્ગોને શિક્ષણના દાયરામાં લાવવાનો પંચનો ઉદ્દેશ અને લક્ષ્ય સરાહનીય છે. આ વર્ગોનાં બાળકોની પહોંચની બહાર શિક્ષણ શા માટે છે તેનાં કારણો પણ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યાં છે. ગરીબી, કુપોષણ, શાળામાં પાણી અને શૌચાલય જેવી સુવિધાઓનો અભાવ, સામાજિક રીતરિવાજો, શાળાઓમાં જાતિગત ભેદભાવને પોષતી બેઠકવ્યવસ્થા, કથિત નીચલી જ્ઞાતિનાં બાળકો પાસે સફઈ અને રસોઈની કામગીરી કરાવવી અને પાઠયપુસ્તકો તથા પાઠ્યચર્યામાં વંચિતોની ઉપેક્ષા જેવાં કારણો આ વર્ગોને શિક્ષણથી દૂર રાખે છે. તેને કારણે પ્રાથમિક શિક્ષણ પૂર્ણ કરી માધ્યમિક શાળામાં પ્રવેશ ન મેળવતાં દલિત બાળકો કરતાં આદિવાસી બાળકોનું અને તેના કરતાં મુસ્લિમ બાળકોનું પ્રમાણ વધારે હોવાનું પંચનું તારણ છે. માધ્યમિક કક્ષાએ પહોંચતા પહોંચતાં જ મુસ્લિમોનું શાળાબહાર ધકેલાવાનું પ્રમાણ બહુ મોટું છે.

શિક્ષણમાં અલ્પ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતા વર્ગોની ભાળ મેળવી તેમના અલ્પ શિક્ષણ પ્રતિનિધિત્વનાં કારણો, તેમના શિક્ષણની સ્થિતિનું નિદાન અને ઉપચાર રાષ્ટ્રીય શિક્ષણનીતિના મુસદ્દામાં જણાવવામાં આવ્યા છે. અલ્પ શિક્ષણ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતા વર્ગોનાં બાળકોના શિક્ષણ માટે સ્કોલરશિપ, તેમનાં માબાપના ખાતામાં કેશ ટ્રાન્સફર અને બાળાઓને શાળાએ જવા-આવવા સાઇકલ આપવાની ભલામણ છે. પાઠ્યપુસ્તકોને આ વર્ગોને અનુરૂપ બનાવવા, શાળાઓમાં પાયાની સગવડો ઊભી કરવી, દલિત આદિવાસી સમાજના તેજસ્વી વિદ્યાર્થીઓને તેમના ગૃહક્ષેત્રમાં શિક્ષક તરીકે નોકરીની ઓફર કરવી, મદરેસા અને ધાર્મિક શિક્ષણ આપતી શાળાઓનું સશક્તિકરણ કરી તેનું આધુનિકીકરણ કરવું જેવી પંચની ભલામણો છે. સમગ્ર અહેવાલમાં પંચે જુદા જુદા કોષ અને કમિશનની રચનાઓ કરવાનું સૂચવ્યું છે તેમ અહીં પણ છે. વંચિત વર્ગો(દા.ત. આદિવાસીઓ)ના વસતી બાહુલ્યવાળા વિસ્તારોમાં સ્પેશિયલ એજ્યુકેશન ઝોનની રચના કરવાની, કન્યાઓના શિક્ષણ માટે જેન્ડર ઈન્કલુઝન ફંડ અને જરૂરિયાતમંદ બાળકોને શિષ્યવૃત્તિ માટે વિશેષ રાષ્ટ્રીય કોષની રચના કરવાની ભલામણ કરી છે.

‘રિપોર્ટ ઓફ ધ એજ્યુકેશન કમિશન’(૧૯૬૪-૬૬)ના વંચિત વર્ગોના શિક્ષણસંબંધી પ્રકરણ ‘ટોવર્ડઝ ઈક્વિલાઈઝેશન ઓફ એજ્યુકેશનલ અપોર્ચ્યુનિટી’, શિક્ષણ અંગે રાષ્ટ્રીય નીતિ-૧૯૮૬ના પ્રકરણ ‘સમાનતા માટે શિક્ષણ’ અને હાલના શિક્ષણનીતિના મુસદ્દાનાં પ્રકરણ ‘સમતામૂલક અને સમાવેશી શિક્ષણ’માં ઝાઝો ફેર નથી. પચાસ વરસોમાં આપણે વંચિત વર્ગોની શિક્ષણમાં ભાગીદારી વધે તેના ઉચિત ઉપાયો કરી શક્યા નથી. શિક્ષણ અંગેના ડી.એસ. કોઠારી કમિશને કોમન સ્કૂલ સિસ્ટમની ભલામણ કરી હતી, પરંતુ તે કાગળ પર જ રહી ગઈ છે. તે દિશામાં તસુભાર પણ કામ થયું નથી. જાણીતા શિક્ષણવિદ્ અનિલ સદ્દગોપાલ, ૧૯૯૧થી ૨૦૦૮માં રાજ્ય સર્મિથત મૂડીવાદના નવા ઉદારવાદી શિક્ષણ તબક્કામાં શિક્ષણનું ખાનગીકરણ જ નહીં બજારીકરણ થઈ ગયું હોવાનું નોંધે છે. તે સ્થિતિમાં અમીરગરીબની ખાઈ વધુ પહોળી કરતા ખાનગી શિક્ષણ અંગે ૨૦૧૯ની નવી શિક્ષણનીતિમાં કોઈ ઠોસ બાબતો જણાવી નથી. ૨૦૧૯ના શિક્ષણનીતિના મુસદ્દામાં મફ્ત અને ફરજિયાત શિક્ષણના હાલનાં ૬થી ૧૪ વરસનાં બાળકો સુધીના વ્યાપને વિસ્તારીને ૩થી ૧૮ વરસ કરવાની ભલામણ છે. મધ્યાહન ભોજન ઉપરાંત માધ્યમિક શાળાઓમાં સવારનો નાસ્તો આપવાની ભલામણ છે, પરંતુ શાળાઓમાં પૂરતા શિક્ષક સાથેની સાધનસજ્જ શાળાઓના મુદ્દે નક્કર ભલામણ નથી. છોકરીઓને સાઈકલ, સ્કોલરશિપ કે વાલીને કેશ ટ્રાન્સફર જેવા ઘસાઈ ગયેલા ઉપચારો કારગત નીવડયા નથી ત્યારે તેથી આગળ વિચારવાની જરૂર છે. રાજ્યમાં અને દેશમાં સરકારી શાળાઓ, સરકારી અનુદાન પર નભતી શાળાઓ, ખાનગી સ્વનિર્ભર શાળાઓ અને લઘુમતી શાળાઓ જેવી ભિન્ન ભિન્ન શાળાઓ બંધ કરી એક જ પ્રકારની શાળાઓ સ્થાપવાની દિશામાં વિચારવું તે કોમન સ્કૂલ અને નેબરહૂડ સ્કૂલની સ્થાપનાની દિશામાં પ્રથમ કદમ હોઈ શકે..

વંચિતોનું શિક્ષણમાં અલ્પ પ્રમાણ તેમની ગરીબી અને સામાજિક ભેદભાવના કારણે છે. તેનો કોઈ ઉપાય હાલના શિક્ષણનીતિના મુસદ્દામાં નથી. આ બાબતે ભૂતકાળનાં એજ્યુકેશન કમિશનોની જે ભલામણો ૧૯૬૮ અને ૧૯૮૬ની શિક્ષણનીતિમાં સમાવી હતી તેનો અમલ થયો નથી. ગાંધીજી શિક્ષણને અંતરાત્માના વિકાસ અને સામાજિક પુનઃરચનાનું સાધન માનતા હતા. ડો. આંબેડકર તેને જ્ઞાન અને સામાજિક ભેદભાવમાંથી મુક્તિનો માર્ગ માનતા હતા. ડો. રામમનોહર લોહિયાએ “રાણી હો યા મહારાણી સબ કે બચ્ચોં કો એક હિ શિક્ષા”નો નારો આપ્યો હતો. ૨૦૧૫માં અલાહાબાદ હાઈકોર્ટે સરકારી ખજાનામાંથી પગાર મેળવતા સૌ કોઈનાં બાળકોને સરકારી શાળાઓમાં જ ભણાવવાનો ચુકાદો આપ્યો હતો. ભેદભાવરહિત સમાન શિક્ષણ વિના વંચિતોના શિક્ષણ માટેના ઉપાયો માત્ર કામચલાઉ પાટાપિંડી જ છે. શિક્ષણ સુધી પહોંચવાના ધ્યેયની પૂર્તિ માટે ગુણવત્તાહીન શિક્ષણ માથે માર્યે રાખીને સમતામૂલક અને સમાવેશી શિક્ષણ આપી શકાશે નહીં. શાળા બહાર ધકેલાતા અને શાળા સુધી નહીં પહોંચતાં બાળકો કરોડોની સંખ્યામાં હોય, દેશની એકાદ લાખ શાળાઓ એકલ શિક્ષક પર નભતી હોય ત્યારે સ્પેશિયલ એજ્યુકેશન ઝોન ઠાલું વચન બની રહેશે. ૧૯૬૮ની શિક્ષણનીતિથી કુલ બજેટના ૬% શિક્ષણ માટે ફળવવાની વાતો થાય છે પણ આજે ય અમલ થતો નથી. ૨૦૧૯ની શિક્ષણનીતિ માનવ સંસાધન વિકાસ મંત્રાલયને શિક્ષણ મંત્રાલયનું નામકરણ આપવા પૂરતી યાદ ન રહી જાય અને તે સમાન શિક્ષણની અઘરી પણ અશક્ય નહીં તેવી મંઝિલ શક્ય બનાવે અને સમાજના એક બહોળા વર્ગનું શિક્ષણ વંચિતતાનું ઉખાણું છોડાવે તે જોવાની જવાબદારી સરકાર, શિક્ષણવિદો અને નાગરિક સમાજની છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : ‘ચોતરફ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “સંદેશ”, 31 જુલાઈ 2019