૨૦૦૨થી ૯મી જાન્યુઆરીને પ્રવાસી ભારતીય દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. ૯મી જાન્યુઆરી ૧૯૧૫ના રોજ મહાત્મા ગાંધી ૨૧ વરસ દક્ષિણ આફ્રિકામાં રહીને ભારત પાછા ફર્યા હતા અને એ દિવસનો એક મેસેજ છે. મહાત્મા ગાંધીએ વિદેશમાં રહીને ભારતીયો માટે કામ કર્યું હતું અને કામ પત્યે ભારતની સેવા કરવા વતન પાછા ફર્યા હતા. તમામ પ્રકારના અનિવાસી ભારતીયો પાસેથી ભારત આવી એક અપેક્ષા રાખે છે.

ભારતે આવી અપેક્ષા સાથે પ્રવાસી ભારતીય દિવસ ઉજવવાનું શરુ કર્યું એને આજે ૧૭ વરસ થઈ ગયાં છે. એક પછી એક એકસરખા મેળાવડાઓ ઉજવાઈ રહ્યા છે અને એમાંથી ખાસ કાંઈ નીપજતું નથી. વડા પ્રધાન ઇન્ડિયન ડાયસ્પોરાનો મહિમા કરે છે, તેમની પાસેથી રાષ્ટ્રીય વિકાસમાં યોગદાનની અપેક્ષા રાખે છે, અનિવાસી ભારતીયો વચનો આપે છે, કેટલાક લોકો ભારતનો જયજયકાર કરે છે, શાસકોની વાહવાહ કરે છે, હળવેકથી વિના શરત બેવડા નાગરિકત્વની વકીલાત કરે છે અને મેળાવડો પૂરો થાય છે. ભારતમાં જે મૂડીરોકાણ અને બુદ્ધિરોકાણ આવે છે એમાં અનિવાસી ભારતીયોનું યોગદાન નહીંવત છે.

બાય ધ વે, ડાયસ્પોરા શબ્દ યહૂદીઓ માટે વપરાય છે જે હવે જગતભરની નોન રેસિડન્ટ પ્રજા માટે વપરાવા લાગ્યો છે. યહૂદીઓ ઇઝરાયલ છોડીને જગતના જુદા જુદા દેશમાં જઈ વસ્યા તો નવા દેશમાં બને ત્યાં સુધી તેઓ એક જ મહોલ્લામાં નજીક નજીક રહેતા હતા. આવા યહૂદી વાડાઓ ડાયસ્પોરા તરીકે ઓળખાતા હતા. જગત આખામાં યહૂદીઓને ધિક્કારવામાં આવતા હતા અને બીજા વિશ્વ યુદ્ધ વખતે તેમને શિકાર બનાવવામાં આવ્યા હતા એનું મુખ્ય કારણ યહૂદીઓની બીજા સાથે નહીં ભળવાની મનોવૃત્તિ હતી. જે દેશમાં રહેતા હોય એ દેશનો લાભ લેવાનો, એ દેશની પ્રજાનું શોષણ કરવાનું, પણ પાછો પોતાનો ચોકો તો નોખો જ રાખવાનો એવું યહૂદીઓનું વલણ હતું.

અનિવાસી ભારતીયો માટે પણ આમાંથી શીખવાનું છે. ભારતમાં રહેતા તમામ લોકોએ દૂધમાં સાકર ભળે એમ ભળી જવાનો તેઓ આગ્રહ રાખે છે, પરંતુ તેઓ જે દેશમાં વસે છે ત્યાં ભળવાનો તેઓ પ્રતિકાર કરે છે અને પોતાનો ઓળખનો નોખો ચોકો રચે છે. પશ્ચિમના વિકસિત દેશોમાં ભારતીય મૂળના લોકો માટે અણગમો છે એનું મુખ્ય કારણ આ છે, તેઓ તેમની રોજગારી છીનવી લે છે એ તો પ્રતિકારનું એક બહાનું છે. ભારતના મુસલમાનોએ પારસીઓની જેમ દૂધમાં સાકર ભળે એમ ભળી જવાની તેઓ સલાહ આપે છે, પરંતુ તેઓ પોતાના રહેવાસના દેશમાં પારસીઓ બનતા નથી. જો ભારતીયો પોતાનું વલણ નહીં બદલે તો એક દિવસ તેમની હાલત યહૂદીઓ જેવી થઈ શકે છે.

ચાર પ્રકારના અનિવાસી ભારતીયો છે. એક એ જેમને અંગ્રેજો ૧૯મી સદીમાં પોતાની માલિકીના સંસ્થાનોમાં મજૂરી કરવા માટે લઈ ગયા હતા જે ગીરમિટયાઓ તરીકે ઓળખાય છે. તેમને એવી રીતે વહાણમાં ભરીને લઈ જવાયા હતા કે આજે તેમને ખબર પણ નથી કે તેમનું વતનનું ગામ ક્યાં આવ્યું છે. આ પહેલા પ્રકારના ભારતીય મૂળના લોકો મોરેશિયસ, પૂર્વ આફ્રિકા, દક્ષિણ આફ્રિકા અને કરેબિયન દેશોમાં વસે છે. તેમની અંદર જે ભારતીયપણું છે એ ખૂનનું વધારે છે, સાંસ્કૃિતક ઓછુ છે. બીજા પ્રકારના અનિવાસી ભારતીયો ગીરમિટયાઓની પાછળ પાછળ અને સ્વતંત્રપણે ધંધો કરવા લગભગ એ જ દેશોમાં ગયા હતા. તેઓ ગીરમિટયાઓની તુલનામાં વધુ ભારતીય છે, પરંતુ ભારતીય હોવાપણાનો નશો તેમની અંદર ખાસ નથી.

ત્રીજા પ્રકારના અનિવાસી ભારતીયો આઝાદી પછી અને ખાસ કરીને ૧૯૬૦ પછી ભારતમાં સ્થપાયેલી આઇ.આઇ.ટી. જેવી સંસ્થાઓમાં ભણીને પાશ્ચાત્ય દેશોમાં ગયા હતા. તેઓ ભારતીય હોવાપણાનો નશો પણ વધુ ધરાવે છે અને શોરબકોર પણ વધુ કરે છે. એન.આર.આઈ.ઝ નામની કોન્સ્ટિટ્યુઅન્સી તેઓ હાઈજેક કરી ગયા છે. તેઓ અનિવાસી ભારતીયોના પ્રવક્તા બનીને બોલે છે, જ્યારે કે કુલ અનિવાસી ભારતીયોમાં તેમનું પ્રમાણ વીસ ટકા પણ નથી. તેઓ ભારતીય મુસલમાનોને દેશપ્રેમના પાઠ ભણાવે છે, તેઓ પોતાને ત્યાં મંદિરો અને ગુરુદ્વારાઓ બંધાવે છે, તેઓ બાવાઓ અને બાપુઓને પોતાને ત્યાં બોલાવીને પોતાને ધર્મપરાયણ સમજે છે, તેઓ હિંદુની સર્વોપરિતામાં માને છે, તેઓ હિંદુ કોમવાદને પોષે છે, તેઓ ભારતીય સંસ્કૃિત જાળવી રાખવા માટે પોતાના દીકરાને પરણાવવા ભારત આવે છે અને છોકરા જણવા અને ઘરગૃહસ્થી સંભાળવા યુવતી શોધે છે, તેઓ બોટાદકરની જનનીની જોડ સખી નહીં મળે રે લોલ ગાઈને ગદગદ થઈ જાય છે અને તેઓ ડોલર કમાવા જનનીને ભારતમાં મૂકીને વિદેશ જતા રહે છે. એકંદરે આ એક વિચિત્ર જમાત છે, જે નથી પૂરી ભારતીય કે નહીં જ્યાં જઈને વસ્યા છે એ દેશની. આ ત્રિશંકુ જમાત છે અને ત્રિશંકુ જમાત સમસ્યા વધારે પેદા કરતી હોય છે. તેઓ કોઈના પણ માટે કોઈ કામના નથી, ઊલટું ભારત માટે સમસ્યાઓમાં વધારો કરે છે.

ચોથા પ્રકારના અનિવાસી ભારતીયો ગલ્ફ દેશોમાં વસે છે જે ખરા અર્થમાં અનિવાસી છે. તેમનું કાયમી વતન ભારત છે, તેમનું નાગરિકત્વ મોટા ભાગે ભારતીય છે, તેમનો પાસપોર્ટ ભારતીય છે અને તેઓ ગલ્ફના દેશોમાં વર્ક પરમીટ ધરાવનારા વસાહતીઓ છે. અનિવાસી ભારતીયોમાં સૌથી વધુ સંખ્યા તેમની છે અને ભારતીય અર્થતંત્રમાં સૌથી મોટું યોગદાન તેમનું છે. તેમની કમાણી ભારતમાં આવે છે સામે તેઓ ભારત સરકાર પાસેથી કાંઈ જ માંગતા નથી. તેઓ મુસલમાનો છે, કેરળના ઈસાઈઓ છે અને કારીગરો છે એટલે તેમનો પ્રભાવ દિલ્હીમાં જરા ય નથી. ગલ્ફના દેશોમાં રાજકીય સંકટ પેદા થાય ત્યારે તેમને હેમખેમ ભારત લાવવા ભારતના વિદેશ પ્રધાન જહેમત ઉઠાવે છે, બાકી તેમની સમસ્યાઓમાં ભારત સરકારને કોઈ રસ નથી. જે સૌથી વધુ કમાઈને આપે છે એ હાંસિયામાં છે અને જેમનું મૂડીકીય અને બૌદ્ધિક રોકાણ શૂન્યવત છે એ લાડકા થઈને ફરે છે.

વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ પ્રવાસી ભારતીયોની પરિષદમાં કહ્યું હતું કે ભારત સરકાર પાસપોર્ટના કલરને નહીં, ખૂનના કલરને ઓળખે છે. સારી વાત છે, એ ખૂનનો કલર ભારતીય હોવો જોઈએ, હિંદુ નહીં.

સૌજન્ય : ‘કારણ તારણ’ નામે લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ ડે”, ૧૧ જાન્યુઆરી ૨૦૧૭

e.mail : ozaramesh@gmail.com

નવો વિમર્શ રહી ગયેલાઓને મેઇન-સ્ટ્રીમમાં લાવવા માટે કેવું, કેટલું અને કઈ ઉંમરે અંગ્રેજી શિક્ષણ આપવું એ અંગેનો છે. આ જે નવો ભાષાકીય વિમર્શ છે એ સફળતાલક્ષી વિમર્શ છે. એને વ્યક્તિના સર્વગ્રાહી વિકાસ સાથે કોઈ સંબંધ નથી

ભારતનાં રાજ્યોના અને કેન્દ્ર સરકારના ગ્રુપ ઑફ સેક્રેટરીઝ ઑન એજ્યુકેશન ઍન્ડ સોશ્યલ ડેવલપમેન્ટે કેન્દ્ર સરકારને ભલામણ કરી છે કે ભારતભરમાં દરેક સ્કૂલમાં છઠ્ઠા ધોરણથી અંગ્રેજીનું શિક્ષણ ફરજિયાત હોવું જોઈએ અને પ્રત્યેક તાલુકામાં કમસે કમ એક સ્કૂલ અંગ્રેજી માધ્યમની હોવી જોઈએ. તેમણે આ ભલામણ દેશની સામાન્ય પ્રજાના સામાજિક વિકાસ માટે કરુણાભાવથી પ્રેરાઈને કરી છે.

દેશને આઝાદી મળ્યે ૭૦ વર્ષ થવા આવ્યાં છે, પરંતુ ભાષાનો પ્રશ્ન ઉકેલાતો નથી. કયા માધ્યમમાં બાળકને શિક્ષણ આપવું જોઈએ? જો અંગ્રેજીમાં શિક્ષણ આપવાનો આગ્રહ રાખવામાં આવે તો કયા ધોરણથી અને કઈ વયે અંગ્રેજીમાં શિક્ષણ આપવું જોઈએ? પ્રાદેશિક ભાષાના શિક્ષણનું શું? પ્રાદેશિક ભાષાનું શિક્ષણ પ્રદેશ બહારના વિદ્યાર્થીઓ માટે ફરજિયાત હોવું જોઈએ કે મરજિયાત? રાષ્ટ્રીય ભાષા હિન્દીના શિક્ષણનું શું અને જેને ભાષાઓની માતા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે એ ગીર્વાણ ભારતી સંસ્કૃત ભાષાનું શું કરવું? એનું શિક્ષણ ક્યારે આપવું અને કેટલું આપવું? આ તો શિક્ષણની વાત થઈ. વહીવટી તંત્રની ભાષા કઈ હોવી જોઈએ અને કયા સ્તર સુધી હોવી જોઈએ?

ભાષાના પ્રશ્ને આઝાદી પહેલાં જેટલી વિમાસણ હતી એમાં ઘટાડો થવાની જગ્યાએ વધારો થયો છે અને એનું કારણ હિન્દીનો અસ્વીકાર છે. આઝાદી પહેલાં પ્રાદેશિક સ્તરે શિક્ષણની અને વહીવટી તંત્રની ભાષા માતૃભાષા હોવી જોઈએ એ બાબતે ભાગ્યે જ મતભેદ હતો. જેઓ અંગ્રેજીના પ્રેમી અને આગ્રહી હતા તેઓ પણ અંગ્રેજીની વકીલાત નહોતા કરી શકતા એટલી હદે દેશમાં લગભગ સાર્વત્રિક સંમતિ હતી. વિમાસણ માત્ર રાષ્ટ્રભાષાની હતી. દક્ષિણનાં રાજ્યો, ખાસ કરીને તામિલો હિન્દીને રાષ્ટ્રભાષા બનાવવામાં આવે એનો વિરોધ કરતા હતા. દ્રવિડ કુળની ભાષાઓમાં અને સંસ્કૃત કુળની ભાષાઓમાં અંતર છે, પરંતુ એ અંતર એટલું બધું નથી કે લાંઘી જ ન શકાય. જો તામિલો લૅટિન કુળની ભાષા અંગ્રેજી અપનાવી શકે તો હિન્દી કેમ ન અપનાવી શકે? દ્રવિડ કુળ અને લૅટિન કુળમાં તો જરા પણ સામ્ય નથી.

હિન્દી ભાષાના પ્રતિકારનું કારણ અસ્મિતાભાન અને લઘુતાગ્રંથિ હતાં. એક તો તામિલ ભાષા સમય સાથે થોડાઘણા ફરક સાથે બે હજાર વરસથી સતત બોલાતી અને સાહિત્યિક રીતે વપરાતી ભાષા છે એટલે તામિલોમાં અસ્મિતાભાન તીવ્ર છે. આની સામે સંસ્કૃત ભાષા દૈનંદિન વપરાશમાંથી ફેંકાઈ ગઈ છે. બીજું કારણ ઉત્તર ભારતના કહેવાતા આર્યાવર્ત અને દક્ષિણની દ્રવિડભૂમિ વચ્ચેની થોડી ઐતિહાસિક અને વધુ કાલ્પનિક ખાઈ છે. તેઓ હિન્દીને આર્યાવર્તની પ્રતિનિધિ ભાષા તરીકે જુએ છે એટલે હિન્દીના સ્વીકારમાં દ્રવિડ ભૂમિના આર્યાવર્ત સામેના પરાજય તરીકે જુએ છે. પેરિયાર રામસ્વામી નાયકર જેવા દ્રવિડ અસ્મિતાવાદી નેતા તો ઠીક, સી. રાજગોપાલાચારી જેવાએ પણ હિન્દીનો વિરોધ કર્યો હતો. જો રાજગોપાલાચારીએ હિન્દી અપનાવી હોત તો તેમણે કદાચ નેહરુની જગ્યા લીધી હોત એટલા તે રાષ્ટ્રીય સ્તરના મોટા ગજાના નેતા હતા.

દક્ષિણે હિન્દી અપનાવી નહીં એટલે હિન્દી ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રભાષા બની નહીં અને હિન્દી સિવાય બીજી કોઈ ભારતીય ભાષા નહોતી જે રાષ્ટ્રભાષાની જગ્યા લઈ શકે. કોઈ પણ ભાષાના સ્વીકારનો અંતિમ માપદંડ બ્રેડ-બટર છે. જે ભાષા પેટિયું રળી આપે એ ભાષાને લોકો અપનાવે છે, પછી એ પોતાના કુળની ભાષા હોય કે સાવ પરાઈ ભાષા હોય. દેશની અંદર આંતરિક મતભેદને કારણે હિન્દી વહીવટી તંત્રની અને મોટા પ્રતિષ્ઠિત રોજગારની ભાષા તરીકે અંગ્રેજીની જગ્યા લઈ શકી નહીં. અંગ્રેજીની જગ્યાએ જે ભાષાએ રાષ્ટ્રીય વટવૃક્ષ તરીકે વિકસવાનું હતું એ વિકસી શકી નહીં એટલે એની સીધી અસર ભારતીય ભાષાઓ પર થવા લાગી. વટવૃક્ષની પાછળ વડવાઈઓ પણ કમજોર થવા લાગી. આમાં અંગ્રેજીની હિમાયત કરનારાઓને અને અંગ્રેજી દ્વારા સામાજિક તેમ જ આર્થિક સરસાઈ ધરાવનારાઓને અંગ્રેજી ભાષા ટકાવી રાખવાનો મોકો મળી ગયો. આજે જિલ્લા સ્તરથી આગળ વહીવટી તંત્રની ભાષા અંગ્રેજી છે. વડી અદાલતોમાં અને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં અંગ્રેજી ચાલે છે. ૫૦ લાખ રૂપિયા કરતાં વધુના મૂડીરોકાણવાળા વ્યવસાયની ભાષા અંગ્રેજી છે.

અંગ્રેજી બ્રેડ-બટરની ભાષા છે, અંગ્રેજી સફળતાની ભાષા છે અને અંગ્રેજી સામાજિક સરસાઈની પણ ભાષા છે. આઝાદ ભારતનું ભાષાકીય સરવૈયું કાઢવું હોય તો એમ કહી શકાય કે જેમની પાસે અંગ્રેજીનું જ્ઞાન નથી એ ઓશિયાળા છે અને હાંસિયામાં છે.

તો સવાલ હવે એ પુછાઈ રહ્યો છે કે જે લોકો હાંસિયામાં છે અને ઓશિયાળા છે તેમને સફળતાની સીડી નજીક કઈ રીતે લાવવા? ઉપાય છે અંગ્રેજી ભાષાનું શિક્ષણ. સાત દાયકા પહેલાંનો માતૃભાષામાં શિક્ષણ અને માતૃભાષામાં શાસનનો મૂળ ભાષાકીય વિમર્શ બાજુએ હડસેલાઈ ગયો છે અને નવો વિમર્શ રહી ગયેલાઓને મેઇન-સ્ટ્રીમમાં લાવવા માટે કેવું, કેટલું અને કઈ ઉંમરે અંગ્રેજી શિક્ષણ આપવું એ અંગેનો છે. આ જે નવો ભાષાકીય વિમર્શ છે એ સફળતાલક્ષી વિમર્શ છે. એને વ્યક્તિના સર્વગ્રાહી વિકાસ સાથે કોઈ સંબંધ નથી. બસ્તરમાં જન્મેલા આદિવાસી બાળકને અરુણ જેટલીની માફક કડકડાટ અંગ્રેજી બોલતું કરવું છે તો તેને અંગ્રેજી શિક્ષણ કઈ ઉંમરે અને કયા ધોરણથી આપવું જોઈએ એ ચર્ચાનો વિષય છે. બાળમંદિરથી? પહેલા ધોરણથી? પાંચમા ધોરણથી? ફરજિયાત કે મરજિયાત? અંગ્રેજી એક વિષય હોવો જોઈએ કે શિક્ષણના માધ્યમની ભાષા હોવી જોઈએ? દેશભરમાં એકસરખું શિક્ષણ હોવું જોઈએ કે પછી શિક્ષણની બજારમાં ગજવાનો માપદંડ હોવો જોઈએ?

આજનો આ રીતનો ભાષાકીય વિમર્શ જોતાં એને વિનિપાત જ કહેવાય કે બીજું કંઈ? પણ આજની આ વાસ્તવિકતા છે. આ ઉપરાંત પ્રાંતવાદીઓ પ્રાદેશિક ભાષા માટે અને હિન્દુ અસ્મિતાવાદીઓ સંસ્કૃત માટે આગ્રહ રાખે છે. વિદ્યાર્થીને અને તેમનાં મા-બાપને સફળતાની સીડીરૂપ માત્ર અને માત્ર અંગ્રેજી ભાષા અને કૌશલ જોઈએ છે, જ્યારે અસ્મિતાવાદીઓ હિન્દીને બાયપાસ કરીને પ્રાદેશિક ભાષાને બચાવવા અને સંસ્કૃતને પાછી જીવતી કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. આ વાંઝિયા પ્રયત્નો છે જેનું કોઈ પરિણામ આવવાનું નથી. આનો એક જ ઉપાય છે અને એ છે ગાંધીજીનો ભાષાવિમર્શ. તેમનું ભાષાચિંતન પ્રાસંગિક છે, પણ રસ કોને છે! બાળકો બિચારાં આંધળા અસ્મિતાવાદીઓ અને શિક્ષણનો વેપાર કરનારાઓનો શિકાર બની ગયાં છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામે લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ ડે”, 16 જાન્યુઆરી 2017

courtesy : 'Cartoonspace', "The Hindu", 16 January 2017