અમે ન્યુયૉર્ક શહેરમાં ઘર ખરીદ્યું અને ઇન્ડિયન તરીકે સારી છાપ પડે એ હેતુથી, અમે અમારા ઘરની આજુબાજુનાં બે ઘરો અને રસ્તાની સામેનાં બે ઘરોના પાડોશીઓને વાઈન અને ચીઝ માટે આમંત્ર્યા. આપણાં ચા–પાણી જ સમજોને! મારી પત્ની હંસાએ સાથે મોળાં સમોસાં અને પાતરાં પણ રાખ્યાં. તમે માનશો એ ચાર ઘરોના માલિકો વરસોથી ત્યાં રહેતા હતાં; પણ એકમેકના ઘરમાં કદી ગયા નહોતા. તેમને એકમેક સાથે બહારથી જ ‘હાય–હેલો’નો સંબંધ હતો. અમે તેમને એકમેક સાથે બોલતા કર્યા. પરંતુ પાડોશી સાથે બોલવાની ટેવ તો અમદાવાદથી જ ચાલુ થઈ હતી. જ્યારે પાડોશીની વાતો નીકળે છે ત્યારે મને મારા પહેલા પાડોશીઓ અચૂક યાદ આવે છે.

સારા પાડોશી મળવા એ નસીબની વાત છે. સુખી જીવનનો આધાર પાડોશ પર છે. ભલેને લાફીંગ ક્લબમાં જાવ કે યોગના આસનો કરો; પરંતુ પાડોશી જો સારો નહીં હોય તો સુખી થવાના બધા પ્રયત્નો વ્યર્થ જવાના અને એ માનસિક ત્રાસ તમને તંદુરસ્ત નહીં જ થવા દે. બધાને સારા પાડોશી મળે એમ બનતું નથી. એ લગ્ન જેવી વાત છે. લગ્નમાં તો છૂટા થવાય; પરંતુ સસ્તા ભાડાનું ઘર કાંઈ રસ્તામાં નથી પડ્યું. આમ જોઈએ તો પાડોશી તો બધા સારા જ હોય છે. જેવા આપણે તેવા આપણા પાડોશી. પરંતુ એમ ન પણ બને, જો  તમારો પાડોશી, તમારો મકાનમાલિક હોય, તો પછી આવી બન્યું. આવી પરિસ્થિતિમાં તો એકલા તમારે જ તમારા પાડોશીને ખુશ રાખવાની કસરત કરવી પડે. જ્યારે પાડોશીઓ મકાનમાલિક અને ભાડૂતના સંબંધે જોડાય છે, ત્યારે ભાડૂતે બીચારાએ ‘પાડોશીધર્મ’ ભૂલી જઈને ‘ભાડૂતધર્મ’ પાળવાનો.

અમે નવા પરણેલાં હતાં ત્યારે અમદાવાદમાં મણિનગરની એક સોસાયટીમાં પહેલું ઘર માંડ્યું હતું. આ એ જમાનાની વાત છે કે જ્યારે ફ્લેટ બધા મુંબઈમાં હતા અને સોસાયટીઓ બધી અમદાવાદમાં હતી. એક રિટાયર્ડ કાકા અને કાકીના ઘરમાં અમે અમારું નવું ઘર માંડ્યું હતું. એમના બંગલાના પાછળના ભાગમાં એમના એક રૂમમાં અમે દિવસે ‘દીવાનખાનું’ બનાવતા અને તે જ દીવાનખાનાને રાતે અમારો ‘બેડરૂમ’ બનાવતા. કોઈ મહેમાન આવ્યા હોય તો તે નીચે જમીન પરની પથારીમાં સૂએ. એટલે અમારા પલંગ પરથી નીચે જોઈએ તો ‘ગેસ્ટરૂમ’ દેખાય. કાકાના ‘બાથરૂમ’માં, અમે અમારું ‘કિચન’ બનાવ્યું હતું. જ્યારે નહાવું હોય ત્યારે કિચનને, બાથરૂમમાં ફેરવી નાખતા.

હવે આ મગનકાકા અને શાંતાકાકી અમારાં પાડોશી. એ પાછા અમારાં મકાનમાલિક. અમારા આ પાડોશીનાં પરાક્રમ ઓછાં નહોતાં. એમના મકાનમાં રહેવા ગયાને પહેલે જ અઠવાડિયે મેં મારી મિલમાં કામ કરતા એક પેપર વેચતા છોકરા પ્રવીણ પાસે પેપર ચાલુ કરાવ્યું. વહેલી સવારે પ્રવીણ ‘ગુજરાત સમાચાર’ અમારી બારીમાંથી નાખી જાય. સાત વાગ્યે ચા સાથે પેપર વાંચીને હું મિલમાં નોકરી પર જાઉં. આમ થોડો વખત ચાલ્યું. તેમાં એક દિવસે બારીમાંથી પેપર ન પડ્યું. પરંતુ જ્યારે ઊઠીને બહારનું બારણું ખોલ્યું, ત્યારે જોયું તો પેપર ત્યાં પડ્યું હતું. ઉપર પાણીના છાંટા પણ હતા. તે દિવસે તો હશે, કહીને વાત પતાવી. બીજે દિવસે પણ પેપર ત્યાં મળ્યું. તે દિવસે મારે પ્રવીણને કહેવું પડ્યું કે, ‘ભાઈ, પેપર બારીમાંથી નાખ. આવું ચૂંથાયેલું છાપું ન લાવ.’ પ્રવીણ કહે કે, ‘એ તો તમારા મકાનમાલિકે મને કહ્યું છે કે મારે છાપું પહેલાં તેમને ઘેર નાખવું.’ ‘અલ્યા, છાપું મારું અને પાડોશી તને ઓર્ડર કરે?  છાપું તો મારે ત્યાં જ નાખવાનું.’

બીજે દિવસે છાપું બારીમાંથી મારા રૂમમાં પડ્યું. હું એનો આનંદ અનુભવું, તે પહેલાં તો આગલા બારણામાંથી કાકા પ્રવેશ્યા. સાથે હતો પ્રવીણ. હું મારું આશ્ચર્ય વ્યકત કરું તે પહેલાં કાકાએ ચાલુ કર્યું, ‘આ બે પૈસાનો પેપરવાળો, મારે ત્યાં પેપર નાખવાની ના પાડે છે. મેં એને સમજાવ્યું કે હરનિશભાઈ પછી વાંચશે. મને પેપર પહેલાં આપવાનું. કેમ મારી વાત ખરી કે નહીં?’

હવે આ પ્રશ્નના જવાબનો ડાયલોગ જ હું ભૂલી ગયો. કાકાએ મને હુકમ કર્યો : ‘કહી દો આ છોકરાને, કે દલીલો કર્યા સિવાય પેપર મારે ત્યાં નાખે.”

મને ન ગમતું કામ મારી પાસે કાકાએ કરાવ્યું. પ્રવીણ મારી સામે દયા ભાવનાથી જોતો હતો અને દૂર ખૂણામાં પત્નીના મોઢા પર હાસ્ય હતું. પાછળથી મને ખબર પડી કે કાકા ટૉયલેટમાં મારું પેપર વાંચતાં ત્યારે તેમને ખુલાસો થતો. હવે મને પેપર પરના પાણીના છાંટાનું રહસ્ય પણ સમજાયું. થોડો વખત ગાડું બરાબર ચાલ્યું.

એક દિવસે સવારના પહોરમાં મેં બારણાં પાસે ‘ગુજરાત સમાચાર’ને બદલે ‘સંદેશ’ પેપર જોયું. આશ્ચર્ય તો થયું! પરંતુ ચલાવી લીધું. બીજે દિવસે પણ એ જ દશા. તે દિવસે મિલમાં પ્રવીણને મારે પૂછવું પડ્યું કે, ‘ગુજરાત સમાચારનું શું થયું?’

જવાબ મળ્યો. ‘કાકાને એ નથી ગમતું.’ તે દિવસે કાકા જ મારી પાસે આવ્યા. બોલ્યા કે,  ‘તમે બહારગામના, તમને પેપરમાં બહુ સમજ ન પડે. મારું માનો ‘સંદેશ’ રાખો. ‘સંદેશ’ વાંચો. તમને ટેવ પડી જશે.’ કહેવાનું મન તો થયું કે, પાડવી હોય તો કોઈ પણ ટેવ પડે. પણ ન બોલાયું. હવે કાકાની કૃપાથી, હું ‘સંદેશ’ વાંચતો થઈ ગયો.

વાત આટલેથી નહોતી અટકી. અમારી પાસે રેડિયો હતો. અમારા ઘરમાં વાગે તે એમના ઘરમાં સંભળાય. કારણ કે અમારું ‘ઘર’ એટલે એમનો બીજો ‘રૂમ’ હતો. કાકાએ એમના ઘરમાંથી બેઠા બેઠા ફરમાન કર્યું, ‘આ શું? આખો દિવસ સિનેમાના ગાયનો સાંભળો છો! અમદાવાદ– વડોદરા સ્ટેશન પર હસમુખ બારાડીના ન્યુઝ લો.’ ‘ના’ પાડવાની મારી હિંમત નહોતી. ઓછા ભાડાનાં ઘર મળવાં મુશ્કેલ હતાં. પછીથી કાકાના ન્યુઝના સમય પણ મેં સાચવવા માંડ્યા.

હવે આ ન્યુઝની મુસીબત એ હતી કે એ સાંભળવા કાકા અમારા ઘરમાં જ બેસી પડતા. અમારે બે હાથ જોડીને કહેવું પડતું કે અમે નવાં પરણેલાં છીએ. માબાપથી દૂર છીએ. અમારે ‘ભાડૂતી ઘર’ સાથે ‘ભાડૂતી માબાપ’ નથી જોઈતાં.

એક રવિવારે સવારના પહોરમાં કાકા આવ્યા. મને લાગ્યું કે જરૂર રેડિયો સાંભળવા આવ્યા છે. એમણે જ શરૂઆત કરી :

‘આજે શું કરો છો?’

મેં પાણી પહેલાં પાળ બાંધવા માંડી : ‘ઓહ, આજે અમે બહાર જઈએ છીએ.’

‘તો તો બહુ સારું. મારે તો રેડિયો સાંભળવો છે.’

હું કાંઈ બોલું તે પહેલાં કહે, ‘તમે રેડિયો લઈને થોડા જવાના છો? તમે મોટેથી મૂકી દેજો. હું આગલા રૂમમાં સાંભળીશ.’ હવે આ પાડોશીને તે કેમ પહોંચી વળાય?

બીજા પાડોશી તે પાછળના બંગલા માલિક એક કાકી અને તેમની વહુ. ઘરના પુરુષોની તો હાજરી પણ ન દેખાતી. બીચારાં નિરુપદ્રવી હતાં. કાકીને અમે બે વરસમાં ક્યાં ય જતાં નથી જોયાં. આખો દિવસ તેમના બંગલાની પાળી પાસે ઊભા રહીને પીળા દાંત પર છીંકણી ઘસ્યાં કરે અને છીંકણી ન ઘસતાં હોય તોય દાંત પીળા જ લાગે. કહેવાની જરૂર નથી કે છીંકણી ઘસતાં ઘસતાં થુંક્યા કરે. તેટલું ઓછું હોય તેમ છીંકણી ઘસતાં ઘસતાં આપણી સાથે વાતો ચાલુ કરી દેશે. તમારે સાંભળવી હોય કે નહીં. તે અગત્યનું નહોતું.

આ કાકી અમારાં માથાંની દવા હતાં. અમારે કૂતરાની જરૂર નહોતી પડી. અમારે પોપટની જરૂર નથી પડી. અમારા બારણાંથી તેમની પાળી માંડ દશ ફૂટ દૂર હતી. અમે સાંજે બારણું બંધ કરતાં હોય તો પહેલું પૂછે, ‘કેમ, બહાર જાઓ છો?’ આ સવાલ પાછળ એમનો ઉદ્દેશ તો એ હોય કે, તમે ક્યાં જાવ છો? આપણે કહીએ કે, ‘હા, જરા બહાર જઈએ છીએ.’ તો બીજો સવાલ એ આવે કે, ‘સિનેમા જોવા જતા હશો?’ આપણે કહીએ કે, ‘એક જગાએ જઈએ છીએ.’ તો પાછી ઇન્કવાયરી આવે કે, ‘સાસરે જતા હશો.’ તેમને ખબર હતી કે મારું સાસરું અમદાવાદમાં જ હતું. જો આપણે કહીએ કે સિનેમા જોવા જઈએ છીએ તો પછી જાણવા માંગશે કે, ‘કઈ ફિલ્મ જોવા જાવ છો?’

આમ ઓછું હોય તેમ એ સાસુ–વહુ અમારે ત્યાં આવતા–જતાની દેખભાળ રાખે. અમારા મહેમાનને હું આવજો કહેવા બહાર નીકળું અને મહેમાન માંડ પાંચ ડગલાં દૂર જાય કે તો તુરત જ સવાલ આવે કે, ‘તમારાં ભાઈ–ભાભી હતાં?’ આ તો આપણે હેન્ડલ કરી શકીએ. પરંતુ જ્યારે પત્ની ઘેર ન હોય અને કોઈ અમારે ઘેર આવ્યું હોય એનો રિર્પોટ એ માજી મારાં પત્નીને આપે એવો રિપોર્ટ તો કોઈ ‘રાજકારણી’ પણ ન આપી શકે.

‘પેલાં નિશાબહેનનો સ્વભાવ બહુ માયાળુ.”

‘કોણ નિશાબહેન?” પત્ની પૂછશે.

‘પેલાં, ગઈકાલે તમારે ઘરે આવ્યાં હતાં તે.”

‘ઓહ, ગઈ કાલે નિશા મારે ત્યાં આવી હતી?’

‘હા, જ્યારે તમે નહોતાં ત્યારે.’

‘હશે કાંઈ કામ, હરનિશ મને પછી કહેશે.’

હવે આ ડાયલોગ હું અંદરથી સાંભળતો હોઉં. એટલે મારે માજીને કહેવું પડે કે, ‘જ્યારે નિશા અને એનો પતિ હવે પછી અમારે ઘેર આવશે તો તમને પણ ચા પીવા બોલાવીશ.’ આ બધાંનું મૂળ જ ‘બે આંખોનું મિલન’ છે. બહાર જતી વખતે મને ખબર હોય કે કાકી બહાર ઊભાં છે, તો તેમને અવગણીને પત્ની અને હું ખોટી ખોટી ગુસપુસ ચાલુ રાખીને, એમના તરફ જોયા સિવાય નીકળી જઈએ. જેથી ઇન્ક્વાયરીમાંથી બચી જવાય.

નજરની વાત કરીએ તો જગતમાં ‘દરેક વાતની મ્હોંકાણ જ નજર’ છે. નજરની ભાષામાં જ પ્રેમ થયા છે અને પાણીપત પણ થયાં છે.

અતુલ પ્રોડક્ટ્સ(વલસાડ)માં કામ કરતો હતો ત્યારે હું બેચલર હતો. મારા પાડોશી ગુણવંત દેસાઈ. માણસ બહુ મીઠ્ઠા, નિરુપદ્રવી. પરંતુ એ નોકરી પરથી આવતા હોય અને મારા ખુલ્લાં બારણાંમાંથી, મને અંદર ખુરશી પર બેઠેલો જૂએ અને અમારાં નયનો મળે, કે પોતાના ઘરમાં ન જતાં; સીધા મારા ઘરમાં ઘૂસી જાય. પછી કલાક બે કલાક ઇંદિરા ગાંધી અને મોરારજી દેસાઈના પોલિટિક્સની વાત ઉપાડે. અને બે કલાક પછી જમીને જાય. મારે ત્યાં મારો નોકર અંબુ રાંધતો. એમની બેબી બીચારી, બેચાર વાર બોલાવવા આવે. એમને પત્ની નહોતી. મા હતાં. ગુણવંતભાઈએ મારા પર મોટામાં મોટો ઉપકાર કર્યો હોય તો એ કે, એમને લીધે હું પોલિટિક્સને ધીક્કારતો થઈ ગયો. આમ, જીવનના કેટલા ય કલાકો નિરર્થક ચર્ચાઓમાંથી બચી ગયા, જે મેં ટેનિસ રમવામાં વાપર્યા. જો ગુણવંતભાઈ આવતા હોય અને એમને પહેલાં જો હું જોઈ જઉં, તો હાથમાં ન્યુઝ પેપર લઈને, ખોલીને, તેમાં મોં છુપાવી દઉં અને અંદરથી જોઉં તો ગુણવંતભાઈ મારા ઘર તરફ પાસે આવી, ઘર તરફ જોઈ સ્હેજ ઊભા રહે અને મારા તરફથી કાંઈ રિસ્પોન્સ ન મળતા ચાલ્યા જાય. પણ આ કાંઈ ઝાઝું ન ચાલ્યું. ગુણવંતભાઈને મારી વિકનેસ ખબર હતી. બપોરે હું નોકરી પર જાઉં, ત્યારે એક કૂતરું ઓટલા પર ચઢી આવે અને ઓટલા પર જ સૂઈ જાય. સાંજે આવું તો એ કૂતરાને પણ માનથી નીચે ઉતરવાનું કહેતો. ગુણવંતભાઈએ મને તેમ કરતાં જોયો હતો. હવે હું મારા પેપરમાંથી માથું ન કાઢું તો ય, ગુણવંતભાઈ સીધા મારા ઘરમાં ધસી આવે.

‘તમારાં ઇંદિરાજી, હવે કાકાને જંપવા દે તો સારું’થી ચાલુ કરી દે. ગુણવંતભાઈ મોરારજીની નાતના હતા. નસીબ જોગે હું ઇંદિરા ગાંધીની નાતનો નહોતો. નહીં તો અમારા મતભેદ રાજકીય બનવાને બદલે સામાજિક બનત. ગુણવંતભાઈ ઘરમાં ભલે ધસી આવે; પરંતુ એમના તરફ ન જોઉં. એમને અવગણું. તોયે એમનું બોલવાનું ચાલુ રાખે. મારી ધીરજની પરીક્ષા કરે. કલાક અડધા કલાકે હું બોલું કે, ‘ઓહ, તમે આવ્યા  છો?’ ઘણી વખતે હું કહું કે, ‘ગુણવંતભાઈ, તમારું ઘર બાજુમાં છે. અહીં નથી.’ આ રોજની રામાયણ થઈ ગઈ. કારણ એક જ હતું કે, અમારા બન્નેના ઘરમાં ‘સ્ત્રી’ નહોતી. એમનાં મા હતાં. પણ મા સ્ત્રી ન ગણાય.

મારા ઘરની બરાબર સામે ગોવિંદભાઈ કોંટ્રાક્ટર રહે. અને ગોવિંદભાઈને મારી દશા પર હસવું આવતું. એ મારો અને ગુણવંતભાઈનો ખેલ જુએ. મારી મશ્કરી કરે, ‘જાની, ગુણવંતભાઈ આવતા દેખાય છે. પેપર વાંચવા માંડો.’ હવે ઘણી વખતે ગુણવંતભાઈની સાથે સાથે ગોવિંદભાઈ પણ ઘરમાં ઘૂસી આવે. ગોવિંદભાઈને ‘દેશ’ના પોલિટિક્સ કરતાં ‘કંપની’ના પોલિટિક્સમાં રસ. ‘કેમ જાની, તમારી લૅબમાં તમારા બોસ, ભટ્ટ સાહેબ શું કરે છે? સાંભળ્યું છે કે કંપની તેમને અમેરિકા મોકલવાની છે?’ એ એમની વાત પૂરી કરે તે પહેલાં ગુણવંતભાઈ બોલે કે, ‘ભટ્ટને મારો ગોલી, મોરારજીકાકા વડાપ્રધાન બનવા જોઈએ.’ આમાં એક ખાનગી વાત એ હતી કે ગોવિંદભાઈને પીવાની આદત હતી. ગુણવંતભાઈને અને મને એ સમજાતું નહોતું કે નાનકડી ‘અતુલ કૉલોનીમાં એમને દારુ ક્યાંથી મળતો હશે!’ જે હોય તે; પણ ગોવિંદભાઈ કાયમ ‘રાજાપાઠ’માં આવી જાય. એટલે ગુણવંતભાઈ એમની સાથે કદી દલીલ ન કરે. તેમાં રાતે તો હું પણ તેમને છંછેડતો નહીં. ગોવિંદભાઈ, પોતાની પત્ની સાથે, આ પીવાની ટેવને કારણે કાયમ ઝઘડતા હોય અને ઘણી વખતે એ ઝઘડી, ઘર  છોડીને નીકળી જતા અને સીધા આવતા મારે ત્યાં. એમની હાલત, એટલી ખરાબ હોય કે સીધું ચલાય પણ નહીં. એ હાલતમાં ચાર કદમ દૂર મારું ઘર નજીક પડતું. સીધા મારા ઘરમાં ઘૂસી આવતા. જેવા ગોવિંદભાઈ મારા ઘરમાં આવે કે ગુણવંતભાઈ પણ ખેલ જોવા પાછળ આવી ચઢે. હવે માણસને જો ચઢી હોય તો ક્યાં તો તે હસે અથવા તો રડે. જો હસે તો ગાયનો ગાવા બેસી જાય અને જો રડે તો તે ફિલોસોફર બની જાય, પોતાની જાતને ધિક્કારે, પત્નીને ધિક્કારે. તે કાળે સામે જે કોઈ બેઠું હોય તો તે એનો મિત્ર બની જાય. તો તેને પોતે ‘હવેથી નહીં પીએ’ એવું વચન આપે. કહેવાય છે કે પીધેલો માણસ હંમેશાં સાચું જ બોલે. જે દિલમાં હોય તે તેની જીભ પર આવી જ જાય. તેમ છતાં  ગોવિંદભાઈના વચનનું, નશો ઉતરતામાં, બાષ્પીભવન થઈ જતું.

અમારો આ શિરસ્તો ચાર વરસ સુધી ચાલ્યો. આ બધાંનું કારણ સ્ત્રી હતી. ગુણવંતભાઈને સ્ત્રી નહોતી, એટલે સમય મારે ત્યાં ગાળતા. ગોવિંદભાઈને ત્યાં સ્ત્રી હતી, તેથી તે સમય મારે ઘેર ગાળતા હતા અને મારા ઘરમાં સ્ત્રી નહોતી એટલે આ બંધુઓ સાથે હું સમય ગાળતો. પાડોશીની વાત જવા દો. પરમાત્માને ભૂલી જાવ. ધ્યાનથી વિચારશો તો લાગશે કે જગત આખાનું નિયંત્રણ સ્ત્રી કરે છે.

•••••••

લંડનસ્થિત વિપુલ કલ્યાણી તે કાળે લંડનથી ‘ઓપિનિયન’ નામનું ગુજરાતી માસિક  પ્રકાશિત કરતા. તે ‘ઓપિનિયન’ના 5મી એપ્રિલ, 2008ના અંકમાં છપાયેલો આ લેખ, સ્વર્ગસ્થ હરનિશ જાનીના અને વિપુલ કલ્યાણીના સૌજન્યથી …  ..ઉ.મ..

(2009માં પ્રકાશિત થયેલા એમના બીજા હાસ્ય વાર્તાસંગ્રહ ‘સુશીલા’માં આ જ લેખ, ‘મેરે સામનેવાલી ખીડકી મેં ..’ શીર્ષક હેઠળ છપાયો છે.  ..ઉ.મ..)

લેખક હવે સદેહે આપણી વચ્ચે નથી; પણ તેઓ વિપુલ હાસ્યસાહિત્ય સર્જી ગુજરાતી હાસ્યજગતને સમૃદ્ધ કરી ગયા છે.

હાલ સમ્પર્ક : હંસા જાની – 4 Pleasant Drive, YARDVILLE, NJ 08620, U.S.A.

અને છેલ્લી વાત :

એમનો પહેલો હાસ્યવાર્તા સંગ્રહ, ‘સુધન’, હવે ‘ઈ.બુક’ સ્વરૂપે, તમે મફત ડાઉનલોડ કરી તેમનું નિર્મળ હાસ્ય માણી શકો છો. તે માટે નીચેની લીંક પર ક્લીક કરી ડાઉનલોડ કરો :

https://www.gujaratilexicon.com/ebooks/humour/sudhan/

♦●♦

સૌજન્ય : ’સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ – વર્ષઃ સોળમું – અંકઃ 464 – October 25, 2020

લેખક હરનિશ જાની હવે સદેહે આપણી વચ્ચે નથી; પણ તેઓ વિપુલ હાસ્યસાહિત્ય સર્જી ગુજરાતી હાસ્યજગતને સમૃદ્ધ કરી ગયા છે.

તેઓ કહેતા કે, ‘હું જીવનમાં એવાં એવાં પાત્રોને મળ્યો છું કે વર્ષો પછી પણ તેઓ મારો પીછો જ નથી છોડતાં. મારા મગજમાં તેમનું ચિત્ર, વર્તન, સ્વભાવ હજી વર્ષોથી અટવાય, અથડાય, મારી અડફેટે ચડે. મારે એમને મારા લેખોમાં ઊતારવાં છે.’

અમારા વારંવારના અતિશય ઘોંચપરોણાથી તેમણે થોડાંક પાત્રો વિશે લખ્યું. ‘મારા દાજીબાપુ’ પછી ‘વ્યાસસાહેબ’, ‘અંધેરી નગરી અને ગંડુ રાજા’, ‘હાર્વી વિલિયમ્સ’, ‘એક ઈઝરાયલી’ વગેરે તેમના લેખો આ શ્રેણીના છે. લખીને તેઓ પહેલાં મને મોકલતા. અમે પછી તે અમારી ‘સન્ડે ઈ.મહેફીલ’માં પ્રકાશિત કરતા.

આ લેખ તે પહેલાનો August 1, 2011નો લખાયેલો છે. આ ‘રામુ’ને તમે એક વાર વાંચો તો, એ મુમ્બઈનું એક વિશિષ્ટ પાત્ર ભુલાય ખરું કે

વહાલા હરનિશભાઈની કલમને સો સલામ!

— ઉત્તમ ગજ્જર

° ° °

મારા બાળપણના મિત્રની વાત કરું છું. તેનું નામ રામુ – રામુ પરીખ. આજે 65 વરસની ઉંમરે તે મુંબઈમાં રહે છે. આખું  જીવન તેણે મુંબઈમાં ગાળ્યું છે. મળવા જેવી વ્યક્તિ છે.

તેનો એક શોખ છે. અમેરિકા જતા સગાંવહાલાંઓની બેગો ગોઠવવાનો. તેના લગભગ વીસેક સગાંવહાલાં અમેરિકામાં રહે છે. હવે તેના આ શોખનો કોઈને વાંધો હોય એમ મને નથી લાગતું. મને તો નહીં જ. બહાર ગામના લગભગ બધાં સગાંવહાલાં એના મુંબઈના ખીરાનગરના ઘરેથી જ એરપોર્ટ જવા નીકળે છે. અમને એરપોર્ટ પર લેવા પણ એ જ આવે છે. હું અમદાવાદથી અમેરિકા જવા સવારે નીકળું. મુંબઈ ઊતરીને સીધો એને ઘરે જાઉં. બપોરે રામુ એટલા જ પ્રેમથી મારી બેગો જોશે અને કહેશે, ‘લાવ, ચાવી. મને ખબર છે કે તેં અંદર લોચા ભર્યા હશે.’ રામુથી કોઈની વાત ખાનગી નથી. તે એટલા હક્કથી આપણને કહે કે આપણે એને આપણી બેગની ચાવી તો આપીએ અને ધન્યતા પણ અનુભવીએ. મારી ‘સેમસોનાઈટ’ની બેગ જોઈને કહે, ‘મને ખાતરી છે કે તારી બેગના લૉકનો કોડ 000 હશે. તું ડોબો જ રહ્યો. અમેરિકા જઈને પણ તું ના સુધરે.’

રામુ મારી બેગના કોડ વિશે ખરો હતો. ખરે જ, મેં નવી લીધેલી બેગના લૉકનો કોડ ફેરવવાની તસ્દી નહોતી લીધી. પછી તે મારી બેગ ખોલશે. મારી બેગની બધી વસ્તુઓ એ જોશે. પછી તે મારા તરફ જોશે. પછી આંખો ઉપર ચઢાવી કહેશે, ‘અલા, આ અથાણું તો લઈ જવાતું હશે ? તું અમેરિકા રહે છે કે અલીબાગમાં? નુવાર્કના એરપોર્ટ પર ફેંકાવી દેશે. એના કરતાં ઓક ટ્રી રોડ પર પટેલ બ્રધર્સમાં જજે. ત્યાં બે પૈસા વધારે થાય પણ સારો – ચોખ્ખો માલ મળશે.’

હવે એક અગત્યની વાત. રામુએ કદી મુંબઈ છોડ્યું નથી. પરદેશ જોયો નથી. પછી હું સમજાવું કે મારી પત્ની હંસાની બહેને ખૂબ પ્રેમથી, ઘરે બનાવેલું આ અથાણું આપ્યું છે. પછી મારી બૅગ ચેક કરશે. ‘અલા, આટલી બધી ચોપડીઓ કોના માટે લીધી છે? ગુજરાતી ચોપડીઓ જ વાંચવી હતી તો અમેરિકા શા માટે ગયો? આ રઘુવીર ચૌધરી કોણ છે ? કોઈ બાવો હશે. આ શરીફા વીજળીવાલા? એ તે કાંઈ નામ છે? આ કુમારપાળ કોણ છે? તું ધાર્મિક ક્યારનો થઈ ગયો? ત્યાં એની પત્ની પૂર્ણિમાનો અવાજ આવશે. ‘ચોપડીઓ છોડ એ તારો વિષય ન્હોય.’ 

બીજી એક અગત્યની વાત રામુએ ઇંગ્લિશ મીડિયમવાળી વડોદરાની એમ.એસ. યુનિવર્સિટીમાંથી ગુજરાતીના વિષયમાં બી.એ. કર્યું છે. પછી મારા શર્ટ–પેંટ ગોઠવશે. પછી ચીસ પાડશે. ‘તારી વાઈફ માટે શું લીધું ? એકે સાડી નથી દેખાતી ! તું સાવ ડોબો જ રહ્યો.’ પછી પૂર્ણિમા તરફ જોઈને કહેશે, ‘એકબે કલાક એને કલાનિકેતનમાં લઈ જવો પડશે. એને બે ત્રણ સાડીઓ અપાવીએ.’ હું દલીલ કરું કે અમેરિકામાં હંસાને સાડીઓ પહેરવાના બહુ ઓછા પ્રસંગ આવે છે. ‘અલા, તું ડોબાનો ડોબો રહ્યો. તને સ્ત્રીઓમાં શી સમજ પડે? મને કોઈ સ્ત્રી બતાવ કે જેને સાડી ના ગમતી હોય? તું તે કાંઈ માણસ છે?’

અમારું મિલન તેર વરસની ઉંમરે રાજપીપળા હાઇ સ્કૂલના આઠમા ધોરણમાં થયું હતું. હું સાતમા ધોરણમાં પાસ થયો હતો અને રામુ નપાસ થવાથી આઠમા ધોરણમાં હતો. તેનો પહેલો સવાલ એ હતો કે, ‘તેં દેવ આનંદનું ‘મુનીમજી’ પિક્ચર જોયું છે?’ ત્યારે ગામના એક માત્ર થિયેટરમાં દેવ આનંદની એ ફિલ્મ ચાલતી હતી. મેં જવાબ આપ્યો, ‘ના.’. તેણે મને નવાજ્યો, ‘તું સાવ ડોબો છે.’ જ્યારે વાસ્તવમાં, હું ફર્સ્ટ કલાસમાં પહેલે નંબરે પાસ થયો હતો. પછી કહે કે, ‘મારે તને હોશિયાર બનાવવો પડશે.’ તેણે મને સમજાવ્યું કે જો હિન્દી ભાષાના પેપરમાં પાસ થવું હોય તો ફિલ્મો જોવી પડે અને તો જ હિન્દી પાકું થાય. આમ જોઈએ તો એક રીતે એની વાતમાં કાંઈક દમ હતો. તે હિન્દીના પેપરમાં પાસ થયો હતો અને બાકીના બધા વિષયોમાં – ગુજરાતીમાં પણ – તે નપાસ થયો હતો. ફિલ્મોને કારણે વાત વાતમાં થોડું હિન્દી પણ બોલતો : ‘આદમી કામ કા માલુમ લગતા હૈ’; ‘તુમ મુઝે સમજને કી કોશિશ કરો.’ વગેરે .. એક વાત ચોક્કસ હતી કે રામુને ભણવા કરતાં ફિલ્મો અને કપડાંમાં વધુ રસ રહ્યો છે. મને યાદ છે કે ઇતિહાસના ક્લાસમાં પંચોલી સાહેબે મૌખિક પરીક્ષામાં પૂછ્યું કે, ‘આપણા દેશના રાષ્ટ્રપતિનું નામ બોલો.’ રામુએ જવાબ આપ્યો. ‘રાજેન્દ્રકુમાર.’ સાહેબે ગુસ્સે થઈને સામે પૂછ્યું, ‘રાજેન્દ્રકુમાર?’ અને રામુભાઈ તો ગુંચવાયા! ‘તો તો પછી જવાહરલાલ હશે.’

એ નપાસ થયો છે એનો વસવસો એને જરા ય નહોતો. મને તો લાગે છે કે એ નપાસ થયો છે એ વાતનો કદાચ એને ખ્યાલ પણ ન હતો. અને એ વાતનો ખ્યાલ હોય તો ય, નપાસ થયાનો તેને આનંદ હતો. ક્લાસમાં તે સીનિયર હતો. એટલે એ ઓટોમેટિક ક્લાસ મોનિટર બની ગયો હતો. મને એક જ વાતનો વસવસો હતો. એના શરીરનો બાંધો બહુ સરસ હતો. એટલે રમતના મેદાનમાં કબડ્ડીમાં એની ટીમ હમ્મેશાં જીતતી. મારું શરીર તદ્દન સૂકલું. મને જોઈને કહેતો : ‘તારું શરીર તો જો! સાવ ડોબો છે. ક્લાસમાં પહેલો નંબર આવે તેથી તું હોશિયાર ન ગણાય. તેં કાંઈ ધાડ નથી મારી. શરીર કસાયેલું હોવું જોઈએ. સિનેમામાં સીટ માટે ઝઘડો થાય તો તું તારી સીટ કેવી રીતે બચાવીશ? અરે, ટિકિટની લાઈનમાં ધક્કામુક્કી થાય, તો ટિકિટ કેવી રીતે મેળવીશ? લોકોને ‘ડોબા’ની જેમ તારા પહેલા નંબરનું સર્ટીફિકેટ બતાવવાનો છે?’

આમ, રામુ મારો કાયમનો મિત્ર બન્યો અથવા તો એમ કહો કે મને એણે એનો મિત્ર બનવા દીધો. આમ જોઈએ તો રામુ જેને મિત્ર ગણે, એ છોકરો પોતાની જાતને ભાગ્યશાળી માનતો. મારા સ્કૂલ યુનિફોર્મના શર્ટ અને ચડ્ડી તેને નહોતાં ગમતાં. તે અમેરિકન સ્ટાઈલની ચડ્ડી પહેરતો. તેણે પહેલું કામ મારા બાપુજીને સમજાવવાનું કર્યું : ‘હરનિશના કપડાં મારા દરજી પાસે સીવડાવવાનાં. તમારો દરજી જાતે ‘ડોસો’ છે. એટલે ડોસા જેવા કપડાં સીવે છે.’ મારા બાપુજીએ હસતાં હસતાં તેની વાત માની. રામુ મને તેના દરજી પાસે લઈ ગયો. મારા બાપુજીને રામુ ગમતો. ગામના બધા જ મોટા માણસોને તે ગમતો. એ હમ્મેશાં હસતો રહેતો. પૂરો બિન્દાસ. મારા બાપુજી મને એનો દાખલો આપતા કે, ‘રામુ જેવો હોશિયાર થા.’

રામુને ક્લાસમાં કોઈ વિષયના કોર્સની ખબર ન હોય; પરંતુ મુંબઈના એક્ટરોની લેટેસ્ટ ફેશનની જાણ રહેતી. નવા એક્ટર રાજેન્દ્રકુમારે ફિલ્મ ‘તુફાન ઔર દીયા’માં પટ્ટાવાળો બુશર્ટ પહેર્યો હતો. બીજે દિવસે એવું કાપડ શોધી કાઢ્યું અને એવો જ બુશશર્ટ સીવડાવ્યો. એકાદ મહિનામાં ફિલ્મફેરમાં કાંઈ નવું જોયું. પછી તેવું સીવડાવ્યું અને પેલો બુશશર્ટ કલાસમાં કોઈને વેચી દીધો. મને યાદ છે. એક વખતે તેણે એવો પંદર જ દિવસ પહેરેલો બુશશર્ટ મને ભેટ આપ્યો. સ્કૂલમાં છોકરાઓ કહેતા : ‘ઓહ, રામુનો બુશશર્ટ? તેણે તને બકરો બનાવ્યો.’ બીજે દિવસ એને એની ભેટ મેં પાછી આપી દીધી.

એક વાત, રામુને રસોઈમાં બહુ સમજ પડે. પત્નીને મદદ પણ કરે. કોઈ કલાકારની ચીવટથી તે શાક સમારતો. રામુ સ્ત્રીઓની બધી વસ્તુ ખરીદવામાં પણ હોશિયાર. મેં એ જ પુરુષ એવો જોયો, જેને શૉપિંગ ગમતું હોય. તેથી તેની પત્ની પૂર્ણિમા પોતાની સાડીની ખરીદી એની પાસે કરાવતી. રામુના દસ–બાર સગાં ન્યુ જર્સીમાં રહે છે અને એ બધાં એના જ ઘરે ઊતરે. એટલે એને ન્યુ જર્સીનું પૂરું જ્ઞાન. અમેરિકાની બધી જ વસ્તુઓ એના ઘરમાં મળે. એક વખતે મારા ગોગલ્સ પ્લેનમાં રહી ગયા. મેં એરપોર્ટથી ઘેર જતાં કહ્યું, ‘હત્તારીની, ગોગલ્સ તો પ્લેનમાં રહી ગયાં!’ તો એ કહે, ‘ઘરે ચાલ, તને નવા ‘રે બેન’ના ‘સન ગ્લાસીસ’ આપીશ. અને અલા, અમેરિકામાં કોઈ ગોગલ્સ નથી બોલતું અને તું ક્યાંથી એ શબ્દ પકડી લાવ્યો. તું અમેરિકા જઈને પણ ગામડિયો જ રહ્યો.’

રામુની મારે ચોક્કસ એક વાત કહેવી હોય તો કહું કે તે આખી જિન્દગી ‘બેસ્ટ ડ્રેસમેન’ તરીકે રહ્યો છે. મુંબઈમાં એની સાથે આપણે બહાર ગયા હોઈએ તો એ એન.આર.આઈ. લાગે અને આપણે આર.આઈ. લાગીએ! નાનપણમાં આઠમા ધોરણથી કે મેટ્રીક થતાં સુધી એ કદી ઈસ્ત્રી વિનાનાં કપડાં પહેરીને ક્લાસમાં આવ્યો નથી. તે પૈસાદાર નહોતો; હા, છ બહેનો વચ્ચે એકનો એક ભાઈ હતો. એટલે ગિફ્ટના ઢગલા થતા. તે દેખાવડો હતો. અમે બધાં તેને ‘સુનીલ દત્ત’ કહેતા. કૉલેજ પછી એ મર્ફી રેડિયોના કેલેન્ડરોમાં દેખાતો. અમદાવાદમાં જ્યારે એક ફાર્મસીમાં એનો ફોટો જોયો, ત્યારે મેં તેને મુંબઈ પોસ્ટ કાર્ડ લખ્યું હતું. તે મને કૉલેજમાં કહેતો, ‘યાર, તારા જેવું ભણવામાં મારું મગજ ચાલતું હોત તો, હું બહુ છોકરીઓને ફેરવતો હોત.’ તેની વાત ખરી હતી. છોકરીઓને જોતાંમાં જ બધા ડાયલોગ તે ભૂલી જતો. યોગેશ પુરોહિત અને હું એના પરમ મિત્રો. ક્લાસમાં અમારાં કપડાં લઘરવગર રહેતાં. તે કહેતો કે : ‘કોઈ બીજા આવાં કપડાં પહેરે તો એમને મારી સાથે ચાલવા પણ ન દઉં.’ એને અમારા વિના ચાલતું નહીં. રામુ કોઈ પણ પ્રકારની ચોપડીઓ નહોતો વાંચતો; ભણવાની એકેય ટેક્સ્ટ બૂક પણ નહીં. તેમ છતાં પરીક્ષામાં પાસ થતો. કેવી રીતે થતો – એ વાત અલગ છે.

અમે કૉલેજ પતાવી દીધી. હું ટેક્સ્ટાઈલની ડિગ્રી લઈને અમદાવાદની મીલમાં જોડાયો. અને રામુએ ગુજરાતી વિષય સાથે બી.એ. કરીને મુંબઈમાં મોડેલિંગ ચાલુ કર્યું. મર્ફી રેિડયોનાં કેલેન્ડરો પર એનો હસતો ચહેરો ચમકવા લાગ્યો. એનાં લગ્નમાં હું અને યોગેશ સુરત ગયા. મારે મીલની નોકરી છે. જાણીને એને દુ:ખ થયું. ‘ગયા જનમમાં સો ‘બામણ’ માર્યા હોય તેને ‘મીલ’ની નોકરી મળે’ એમ એ કહેતો. પરંતુ એ ગાળામાં મને અમેરિકન યુનિવર્સિટીમાં કેમેસ્ટ્રીમાં એડમિશન મળી ગયું હતું અને એકાદ મહિનામાં હું અમેરિકા જવાનો હતો. જ્યારે એને મેં એ વાત એના લગ્નમંડપમાં કહી, ત્યારે પરણતાં પરણતાં મને કહે કે : ‘તું અમેરિકા જા. ત્યાં જ તારો ઉદ્ધાર થશે. જેમનું ઇન્ડિયામાં ઠેકાણું ન પડે, તેમને માટે અમેરિકા સારું.’ હું કાંઈ બોલું તે પહેલાં કહે, ‘અમેરિકનોને તો આપણા લોકો ગમે. કારણ કે ત્યાં હલકાં જૉબ કરવા કોઈક તો જોઈએ ને! (ત્યારે સાલ હતી 1969) તેનાં લગ્ન પછી, અમેરિકા આવતાં પહેલાં એને ન મળાયું. ત્યાર પછી મારે એની સાથે ચારપાંચ વરસ સમ્પર્ક ન રહ્યો. તે ગાળામાં એની મોડેલિંગ કેરિયરનો અન્ત આવ્યો. એ ક્યાં હતો તેની ખબર નહોતી. પાંચ વરસ પછી હું ઇન્ડિયા ગયો. ત્યારે તેને મળવાનું થયું. તે મુંબઈમાં જ ટેક્સટાઈલમાં, ‘બોમ્બે ડાઈંગ’ના સેલ્સવિભાગમાં કામ કરતો હતો. વેકેશન પછી દેશ છોડતાં પહેલાં મુંબઈ એને ત્યાં જ રહ્યો હતો. અને હવે તો મારો ને મારા કુટુમ્બનો શિરસ્તો બની ગયો છે કે અમેરિકાથી જઈએ તો રામુને ઘરે જ. અને અમેરિકા આવવા નીકળીએ ત્યારે પણ રામુના ઘરેથી જ.

2001માં જ્યારે 9/11નો ટેરરિસ્ટોનો હુમલો અમેરિકા પર થયો, ત્યારે હું એકલો ઇન્ડિયામાં હતો. દસેક દિવસ પછી ઘેર પત્ની સાથે વાતો કરી અને જલદી અમેરિકા પાછા ફરવાનું નક્કી કર્યું. સવારે અમદાવાદ છોડ્યું અને રાતનું પ્લેન પકડવા મુંબઈ રામુને ઘેર આવ્યો. આ વખતે મેં મારી બેગ બરાબર ગોઠવી હતી; છતાં રામુ જેનું નામ! મારી બેગ ગોઠવવા બેઠો. મારી બેગમાં ગુજરાતી ચોપડીઓ જોઈ એનો પિત્તો ગયો. તે કહે કે હજુ તારે આ બધી ચોપડીઓ વાંચવાની રહી ગઈ છે? આ ચોપડી કોણે લખી છે? ‘વિનોદ ભટ્ટ’ કોણ? આપણી સાથે ભણતો હતો તે? અને આ ‘કૃષ્ણનું જીવનસંગીત’? ભજનોની ચોપડી છે? તું શ્રીનાથજીમાં ક્યારથી માનતો થઈ ગયો? તું ડોબો જ રહ્યો. અમેરિકામાં જલસા કરવાના કે આ બધું વાંચવામાં સમય બગાડવાનો? અને આ ‘કવિતા’ની ચોપડીઓ? તને યાદ છે? હાઇ સ્કૂલમાં – પેલો દામો, જે કવિતા લખતો હતો અને જેને આપણે માર્યો હતો? ત્યારથી એણે કવિતા લખવાનું છોડી દીધું અને બીચારો સુખી થઈ ગયો. બાકી ક્યાંક ગુજરાતી ભણાવતો હોત. મારી તને એટલી જ સલાહ કે આ ચોપડીઓ અમેરિકા લઈ જવાનું છોડી દે.’ જો કે એને ખબર હતી કે હું એની વાત માનવાનો નહોતો. તે રાતે મારે ન્યુ યોર્કની ફ્લાઈટ લેવાની હતી. બપોરે મારી દીકરીના સાસરે મારે મળવા જવાનું હતું. મારી જાતે ટેક્સી લઈને નીકળી ગયો. છેક મોડી સાંજે આવ્યો. એણે બેગ તૈયાર રાખી હતી. એ મને જમીને એરપોર્ટ પર મૂકી ગયો.

દસ દિવસ પહેલાં અમેરિકા પર થયેલ હુમલાના કારણે સિક્યુરિટી બહુ કડક હતી. સામાનમાં મારી પાસે એક બૅગ જ હતી. તેને એક્સ–રેમાંથી પસાર કરી. મને પણ સમ્પૂર્ણ રીતે તપાસ્યો. મારી હેન્ડબૅગ પણ અંદર હાથ નાખી નાખીને ચેક કરી. મુંબઈના સહારા એરપોર્ટ પર તો જાણે યુદ્ધની તૈયારી હોય એમ લાગ્યું! ચારે બાજુ મિલિટરીના જવાનો ગોઠવાઈ ગયા હતા. લગભગ બે કલાકના ચેકીંગ પછી પ્લેનમાં બેસવા મળ્યું. ફ્લાઈટ તો સરસ પસાર થઈ.

ન્યુયોર્ક આવ્યું. ઇમિગ્રેશન પતાવી, કસ્ટમમાં જવા માટે સામાનના કન્વેયર બૅલ્ટ પર મારી બેગ લેવા ગયો. પાંચ સાત ન્યુયોર્ક પોલીસ, લોકોને ત્યાં જતાં રોકતા હતા અને જે લોકો ત્યાં હતા, તેમને બહાર કાઢતા હતા. મેં જોયું તો ચાર ન્યુયોર્ક પોલીસના કમાન્ડો, એક જર્મન શેપર્ડ કૂતરા સાથે મારી બેગને ઘેરીને ઊભા હતા. જ્યારે બેગ લેવા ગયો ત્યારે તેમાંના એકે પૂછ્યું, ‘ઈઝ ધીસ યોર બેગ?’ મેં હા પાડી. એક કમાન્ડોએ મને ધક્કો મારી ફલોર પર સુવડાવી દીધો. અને મારા પર એક પગ મૂકીને ઊભો રહ્યો. અને મારી તલાસી લેવા માંડ્યો. ટેરરિસ્ટના હુમલા પછી અમેરિકા વધારે સજાગ બનશે એમ મને લાગતું તો હતું જ; પરંતુ મારા દેશનો મિજાજ આટલો બદલાશે એનો ખ્યાલ નહોતો. જે અમેરિકા છોડ્યું હતું, તે બીજું હતું અને આ અમેરિકા તદ્દન જુદું હતું. મેં જોયું તો કૂતરો મારી બૅગને જોઈને – સૂંઘીને ભસ્યે જતો હતો. કમાન્ડો મને અને મારી બેગને ઘસડીને બાજુની રૂમમાં લઈ ગયા. અને સવાલોની ઝડી શરૂ થઈ. કયાંથી આવ્યો? કેટલા દિવસ ત્યાં રહ્યો? ક્યાં ક્યાં ફર્યો? વગેરે .. વગેરે .. હું અમેરિકન સિટિઝન હતો એ એક રાહત હતી. મારા ડ્રાઈવીંગ લાયસન્સ પરથી તેમણે મારો હીસ્ટ્રી શોધી કાઢ્યો. તેમને કાંઈ વાંધાજનક ન મળ્યું. તેમને વાંધો હતો તો તે મારી બ્રાઉન ચામડીનો અને બેગને જોઈને ભસતા કૂતરાનો. તેમણે મને મારી બેગમાં શું છે તેની પૂછપરછ કરી. મેં જણાવ્યું કે પુસ્તકો અને કપડાં છે. તેમણે બેગ ખોલવા કહ્યું. મેં જરા ય ગભરાયા વિના બેગ ખોલી.

મેં જોયું તો મારા બધાં પુસ્તકો ગાયબ હતાં અને તેની જગ્યાએ પાંચ–સાત કિલો ‘મોહનલાલ મીઠાઈવાળા’ની મીઠાઈઓનાં બૉક્સીસ હતાં! જેવી બેગ ખોલી કે કૂતરાએ જોર જોરથી ભસવા માંડ્યું. મેં જોયું કે સાથે સાથે તેની પૂંછડી પણ પટપટતી હતી. લાગ્યું કે આ  કૂતરો કોઈ ઇન્ડિયનને ઘેર ટ્રેઈન થયો હશે. ન્યુયોર્ક પોલીસને મીઠાઈઓમાં સમજ ન પડી. મારી પાસે બોક્સીસ ખોલાવ્યાં. એટલી વારમાં કસ્ટમ ઓફિસરો પણ ધસી આવ્યા. મારી પાસે આ એગ્રીકલ્ચરલ પ્રોડક્ટ – ‘મોહનલાલ મીઠાઈવાળા’ની મીઠાઈઓ બહાર નખાવી દીધી. મારી બેગની એકે એક વસ્તુને ચકાસીને ફંફોસી અને પછી મને બે કલાકની માથાકૂટ પછી જવા દીધો.

આ દરમિયાન એક પોલીસ પેલા કૂતરાને થાબડતો હતો ને કહેતો હતો : ‘બૅડ ડોગ’ હવે આ ‘બૅડ’ એટલે ‘સારું’ કે ‘ખરાબ’? મને સમજ ન પડી. પરંતુ મારે રામુને શું કહેવું ? રામુ આમ તો ‘ગુડ’; પણ આમ થોડો ‘બૅડ’! બરાબર ને?

સમ્પર્ક : હંસા જાની – NJ-USA – Phone : +1-609-585-0861

♦●♦

સૌજન્ય :  ‘સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ – વર્ષઃ પંદરમું – અંકઃ 429 – June 23, 2019

એરન ઈઝેકલ, ઈઝરાયલી હતો. ઘડાયેલું, બેઠી દડીનું શરીર હતું. ઉપરથી મોટા કપાળવાળો ચહેરો તેને બીજા વર્કરથી જુદો પાડતા. ઉપર ઉપરથી ઈઝરાયલી ઢીલા લાગે; પણ અંદરથી ખૂબ કઠણ–મક્કમ હોય છે. જ્યારે એરન તો નખશીખ લડવૈયો લાગતો. ન્યુ યોર્કની, બર્નાર્ડ સ્ક્રીન પ્રિન્ટીંગ કંપનીમાં મારી સાથે એ કામ કરતો હતો. હું તેનો સુપરવાઈઝર હતો. તે દરેક કામ દોડી દોડીને કરતો. તેથી સૌને ગમતો; પણ મને ન ગમતો.

વિક્રમ વૈતાળની વાર્તાઓમાં, આવતા બાબરા ભૂતની જેમ તે મારી પાસે આવી કહેતો, ‘જાની, વર્ક ડન. ગીવ મી મોર વર્ક’ મતલબ કે, ‘મને બીજું કામ આપ.’ તેણે કલર–શૉપમાંથી કલર લાવી અને જુદાં જુદાં મશિનો પર ઓર્ડર પ્રમાણે ગોઠવી દેવાના. એ તેની જવાબદારી હતી. એ કામ તે બહુ ચોક્કસાઈથી અને ચપળતાથી કરતો. કદીએ ભૂલ થઈ નહોતી. કામ પૂરું થયા પછી, બીજા વર્કરની જેમ ટોળટપ્પાં ન કરતાં; મારી પાસે વધુ કામ માંગતો. તો જેનું કામ પૂરું ન થયું હોય તેને મદદ કરવા માટે તેને પૂછતો.

અમેરિકાની મઝા એ છે કે અહીં દુનિયા આખીની પ્રજા વસી છે. તેમાં પણ અમારી ટેક્સટાઈલ પ્રિન્ટીંગ કંપની તો જાણે યુનાઈટેડ નેશન્સ! મારા ગ્રુપમાં એક સાઉદી અરેબિયાનો બાલુચી નામનો આરબ પણ કામ કરતો હતો. કહેવાની જરૂર નથી કે એરનને બાલુચી દીઠો નહોતો ગમતો. અને બાલુચીને એરન નહોતો ગમતો. મારું કામ કુસ્તીના રેફરી જેવું ન બને એટલે મેં સરકસના રીંગ–માસ્ટર જેવું બનાવી દીધું હતું. વાઘ, સિંહને ભેગા થવા જ દેતો નહોતો! તેમ છતાં બન્નેમાં એક સામ્ય હતું. બન્ને વરસાદથી બીતા હતા. એકાદ ઈંચ વરસાદ પડતો હોય તો બન્નેના ફોન આવી જાય કે, ‘જાની, ઈટ ઈઝ રેઈનીંગ. હાઉ કેન આઈ કમ?’ હવે એટલા વરસાદમાં તો કોઈ ઈન્ડિયન છત્રી પણ ન ખોલે! ઉઘાડે માથે જાય!

એરન ઈન્ટેિલજન્ટ હતો; પણ તેને ઈંગ્લિશના લોચા હતા. તે એક દિવસે મારી પાસે આવ્યો, ‘જાની, આ ‘રાઈટાવે’ એટલે શું? બીજો સુપરવાઈઝર ચાર્લ્સ મને કાંઈ કામ આપે છે અને પછી કહે છે, ‘રાઈટાવે’. મેં એને સમજાવ્યું, ‘રાઈટાવે, એટલે ‘રાઈટ અવે’ – ‘હમણાંને હમણાં.’ તે દિવસે મને સમજાયું કે આ ઈઝરાયલી પોતાના લંચ–બ્રેકમાં હીબ્રુ ભાષાનું ન્યુઝ પેપર જ કેમ વાંચ્યા કરે છે.

અમારા પ્લાંટનાં મશીનોના અવાજથી બચવા કારીગરો મારી એર કન્ડિશન્ડ ઓફિસમાં પોતાનું ફૂડ ખાવા આવતા. ત્યારે એરન અને બીજાઓ સાથે અલકમલકની વાતો થતી. તે અમેરિકા વિશે મારા કરતાં વધુ જાણતો. તે જાણે જ ને! ઈઝરાયલનું અસ્તિત્વ જ અમેરિકાને આભારી હતું.

સુપરપાવર દેશ પાસે શસ્ત્રો હોય, પૈસા હોય; પરંતુ તેનાથી વધારે તેમના લોકોનું કેરેક્ટર–ચારિત્ર્ય હોય છે. અને આ ‘કેરેક્ટર’ એટલે ‘સ્વભાવ.’ દાખલા તરીકે જો સ્વચ્છતાનો સ્વભાવ કેળવીએ, સમજીએ અને જીવનભર, દરરોજ જ તેમ કરતા રહીએ તો તે ટેવ, ‘કેરેક્ટર–ચારિત્ર્ય’માં ફેરવાઈ જાય. અને એ સ્વચ્છતાનો ગુણ વ્યક્તિમાં આવી જાય અને આવી જ રીતે ‘પ્રામાણિકતા’ પણ વ્યક્તિમાં આવી જાય. આવા જુદાજુદા ગુણ, દેશની દરેક વ્યક્તિમાં આવે તો પછી દેશનું ‘કેરેક્ટર’ ઘડાય.

તે દિવસે હું સેકન્ડ શિફ્ટમાં હતો. એરન એ બપોરે આવ્યો હતો, કામ કરવા. રાતે ૧૧ વાગે એ છૂટવાનો હતો. તે એના બ્રેક ટાઈમમાં રોજની જેમ જ મારી એરકન્ડિશન્ડ ઓફિસમાં સેન્ડવીચ ખાવા આવ્યો હતો. મેં પણ સાથે મારી વેજિટેરિયન સેન્ડવીચ કાઢી. અમે બન્ને વાતોએ વળગ્યા. બાજુમાં રેડિયો વાગતો હતો. રેડિયો પર ન્યુઝ બુલેટિન આવ્યું. તેમાં ન્યુઝ આવ્યા કે, ઈજીપ્તે, ઈઝરાયલ સામે વોર ડિક્લેર કરી છે, (સમય હતો. ઓકટોબર ૧૯૭૩નો) અને ઈજિપ્શિયન ફોર્સીસ ઈઝરાયલ તરફ આગળ વધી રહી છે. એરને અને મેં આ સમાચાર સાથે જ સાંભળ્યા.

એરને સેન્ડવીચ બાજુએ મૂકી દીધી અને દોડ્યો લોકર રૂમ તરફ. તેણે કપડાં બદલી નાખ્યાં અને મારી ઓફિસમાં આવ્યો. મને કહે, ‘જાની, હું ચાલ્યો. મને રજા આપી દે.’ મને કાંઈ સમજ પડે તે પહેલાં કહે કે, ‘હું જાઉં છું ઈઝરાયલ.’ મેં પૂછ્યું, ‘કેમ?’ તો એરન કહે, ‘તેં ના સાંભળ્યું કે ઈઝરાયલ, ઈજિપ્ત સાથે વૉરમાં સપડાયું છે? અને હું ઈઝરાયલી છું. અમારું આર્મી ખૂબ નાનું છે. તેને મારી જરૂર છે. તને ખબર છે કે અમારા બધા જ નાગરિકોનું રિઝર્વ આર્મી છે? અમારા દેશના બધા નાગરિકો અમારા આર્મીના સોલ્જર્સ છે. લેડીઝ પણ તેમાંથી બાકાત નથી. અમારે ત્યાં 17થી 49 વરસના દરેકને માટે મિલિટરી ટ્રેનિંગ ફરજિયાત છે. પોલિટિશિયનોને માટે પણ.’ મેં તેને સલાહ આપી કે, ‘સવારે જજે.’ એરનનું કેરેક્ટર મારા ગુજરાતી મગજમાં પેસે એમ નહોતું. તે તરત જ બોલ્યો, ‘હમણાં જ હું એપાર્ટમેંટ ઉપર જઈશ અને ત્યાંથી હું રાતની ફ્લાઈટમાં નીકળું તો સવારે તો હું તેલઅવીવ પહોંચી જઈશ.’

આ અગાઉ મેં આવો દેશપ્રેમ કદી જોયો નહોતો. ભારતના વીસ લાખના લશ્કરમાં મારા ગરવી ગુજરાતના બેપાંચેક હજાર પણ સૈનિકો હશે કે? મેં ગુજરાતીઓને તો પોલીસમાં જ ભરતી થતા જોયા છે. અમારા ગામનો મનુ ગંજેરી પોલીસ થયો હતો. તે પણ જ્યારે તેને ખબર પડી કે સરકાર યુનિફોર્મની સાથે પોલીસને સિગારેટ પણ આપે છે ત્યારે જ તે જોડાયો હતો. આ વાત ૧૯૫૫ની છે. આનાથી વધુ દેશભક્તિ મેં કદી જોઈ નહોતી. અને અહીં, આ એરનનો બનાવ! હવે આ વાતને વરસો વીતી ગયાં. પણ હું ભૂલી શક્તો નથી. આને કહેવાય ‘કેરેક્ટર–ચારિત્ર્ય’. હવે આ દેશને –ઈઝરાયલને લાખો આરબો પણ કદી હરાવી શકે કે?

‘નથી જાણ્યું અમારે પંથ શી આફત ખડી છે,
ખબર છે એટલી કે માતની હાકલ પડી છે.’

આવું વરસોથી સાંભળ્યું હતું; પણ મેં જોયું આજે.

લખ્યા તા. February 14, 2018

હરનિશ જાનીની 393મી તા. 2018-02-04ની ‘સ.મ.’માં અમે લખેલું :

‘હરનિશભાઈ હાલ તેમના આગામી ગ્રંથ માટે ‘હાસ્ય–ચરિત્રો’ લખવામાં વ્યસ્ત છે .. આગામી દિવસોમાં એમનું એ પુસ્તક ‘હાસ્ય–ચરિત્ર’ પ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે .. તેમાંનો આ એક નવો લેખ તે ‘મીસ્ટર રે લા–શપેલ’. શરૂઆતથી જ ‘સ.મ.’ના જબરા ચાહક અને સાચા સમર્થક રહેલા ભાઈ હરનિશ જાનીએ, ‘સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ માટે જ આ લેખ, સ્નેહથી લખી મોકલ્યો તે બદલ તેમનો ખૂબ આભાર ..’

●●●

આવું, એમની 393મી તા. 2018-02-04ની ‘સ.મ.’માં અમે લખેલું. તેઓ કહેતા કે હું જીવનમાં એવાં એવાં પાત્રોને મળ્યો છું કે વર્ષો પછી પણ તેઓ મારો પીછો જ નથી છોડતાં. મારા મગજમાં તેમનું ચિત્ર, વર્તન, સ્વભાવ હજી વર્ષોથી અટવાય, અથડાય, મારી અડફેટે ચડે. મારે એમને મારા લેખોમાં ઉતારવાં છે. અમારા વારંવારના અતિશય ઘોંચપરોણાથી તેમણે થોડાંક પાત્રો વિશે લખ્યું. ‘મારા દાજીબાપુ’ પછી ‘વ્યાસસાહેબ’, ‘અંધેરી નગરી અને ગંડુ રાજા’, ‘હાર્વી વિલિયમ્સ’, ‘એક ઈઝરાયલી’ વગેરે તેમના લેખો આ શ્રેણીના છે. લખીને તેઓ પહેલાં મને મોકલતા.

ત્યાં તો ત્રણ મહિના ચાલેલી ગંભીર માંદગીમાં તેઓ સપડાયા. આમ, વારંવાર હૉસ્પિટલમાં દાખલ થવાની તો તેમને નવાઈ ન હતી. તેઓ ઘણીવાર કહેતા : ‘મારું શરીર રોગોની ધર્મશાળા છે.’ પણ આ વેળા આ એમની માંદગી છેલ્લી નીવડી અને તે એમને સાથે લઈને જ ગઈ તા. 20-08-2018ના દિવસે. આવા સુહૃદ અંતરંગ મિત્રને ગુમાવતાં દિલનો એક ખૂણો જાણે ખાલી થઈ ગયો !

આ સિરીઝનો, મને મળેલો આ છેલ્લો લેખ! શી ખબર, એવા કેટલાયે લેખ એમના લેપટૉપમાં આદરેલા અધૂરા હજીયે પડ્યા હશે! એ તો મળે ત્યારે ખરા; પણ અમે એમના જૂના ખજાનામાંથી એમની કલમપ્રસાદી અવારનવાર પીરસતા રહીશું અને એમને યાદ કરતા રહીશું .. આપણ સૌની સલામ, હાસ્યના આ બેતાજ બાદશાહને ..! 

2011માં ઉજવાયેલી હરનિશભાઈની 70મી જન્મજયન્તી નિમિત્તે, અમે તેમના મહેમાન હતાં. તે વહાલાદરની વર્ષા રેલાવતા સુહૃદોથી ઉભરાતા ભવ્ય સમારમ્ભમાં હાજર રહેવાનું સૌભાગ્ય અમને સાંપડેલું. તે પળની એક ભાવપૂર્ણ તસ્વીર નીચે ..

— ઉત્તમ.મધુ ગજ્જર અને સમ્પાદકો

♦●♦

સૌજન્ય : ‘સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ – વર્ષઃ ચૌદમું – અંકઃ 413 – November 11, 2018