ગયા અઠવાડિયે લેખ પૂરો કરતાં પહેલાં સવાલ ઉઠાવ્યો હતો કે બંધારણ ઘડવાવાળાઓએ ફેડરલ ઇન્ડિયાને કેમ આટલી બધી મોકળાશ આપી? શું તેઓ ઓછા દેશપ્રેમી હતા?

ના એવું નહોતું. તેઓ આજના નેતાઓ કરતાં સવાયા દેશપ્રેમી હતા અને તેમનો ટૂંકો એજન્ડા નહોતો. તેઓ સંપૂર્ણપણે દેશહિતને વરેલા હતા. તેમને જાણ હતી કે દેશનું વિભાજન ન થાય એ માટે પ્રાદેશિક, ભાષાકીય અને સામાજિક અસ્મિતાઓને અંકુશમાં રાખવી જોઈએ અને તેમને એનું પણ ભાન હતું કે એક હદથી વધારે જો અસ્મિતાઓને દબાવવામાં આવે તો વિસ્ફોટ થવાનો સંભવ રહે છે. સર્વસમાવેશક રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા અને નાની અસ્મિતાઓ વચ્ચે સંતુલન જળવાવું જોઈએ.

એટલે ભારત સત્તાવાર રીતે યુનિયન છે, પણ અમેરિકાની માફક રાજ્યોનું યુનિયન (યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ) નથી, પણ યુનિયન ઓફ ઇન્ડિયા છે. આ શબ્દ પ્રયોગ સમજવા જેવો છે. આપણે ક્યાં અમેરિકાથી અલગ પડીએ છીએ તેની સમજ પડશે. ભારત એક કેન્દ્રીય નથી અને અનેક કેન્દ્રી પણ નથી. કેન્દ્રને વધુ સત્તાઓ છે અને રાજ્યોને પણ તેની અબાધિત સત્તાઓ છે. ભારત જેવા પચરંગી દેશમાં સર્વસમાવેશક રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા વિકસાવવી હોય તો જબરદસ્તી ન કરી શકાય. માટે વિવિધતામાં એકતા એ ભારતનો રાષ્ટ્રીય મંત્ર છે.

જેઓ બહુમતી કોમના ધર્મ સાથે રાષ્ટ્રીય ઓળખને જોડવા માગે છે તેમને પ્રાદેશિક, ભાષિક અને અન્ય સામાજિક ઓળખો ખૂંચે છે. વચ્ચે આવે છે. માટે વન નેશન વન ઈલેકશનની વાત કરવામાં આવે છે કે જેથી બીજી ઓળખો હિંદુ ઓળખને પાતળી ન પાડે અને આખા દેશમાં હિંદુ રાષ્ટ્રવાદના નામે મત મેળવી શકાય. એક વાર બે-તૃતીયાંશ બહુમતી મળી જાય તો બંધારણ પણ બદલી શકાય.

વડા પ્રધાન અને સંઘપરિવાર કોથળામાં છૂપાવેલો એજન્ડા બતાવતા નથી, પણ મૂળ એજન્ડા ઉપર કહ્યો એ છે. તેઓ તો કહે છે કે તેમનો ઈરાદો સમય, શક્તિ અને ધન બચાવાનો છે. વડા પ્રધાન સહિત શાસકોનો સમય અને શક્તિ ચૂંટણીપ્રચાર કરવામાં વેડફાય છે. જે એટલાં સમય અને શક્તિ બચે તો દેશહિતમાં કેટલાં બધાં કામ થાય. આ ઉપરાંત વરસોવરસ અલગ અલગ ચૂંટણી યોજાતી હોવાથી પૈસા વેડફાય છે. જો સાથે ચૂંટણી યોજાય તો પૈસા પણ બચી શકે. ઘણાં લોકો વન નેશન વન ઈલેકશન માટેની દલીલોના વરખને સાચો માની લે છે.

આ વરખ છે, માત્ર વરખ. હવે ઘડીભર આપણે વરખને સાચો માની પણ લઈએ તો પણ તેની સામે જડબાતોડ દલીલો થઈ શકે એમ છે. વડા પ્રધાન અને અન્ય શાસકોને એટલી બધી દેશહિતની ચિંતા છે અને તેમનાં સમય અને શક્તિ મૂલ્યવાન છે તો તેમણે રાજ્યોમાં પ્રચાર કરવા ન જવું જોઈએ. કોઈએ સોગન તો નથી આપ્યા. જવાહરલાલ નેહરુ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણીઓમાં ભાગ્યે જ પ્રચાર કરવા જતા. આ ફેડરલ ઇન્ડિયા છે. ફેડરલ ઇન્ડિયામાં લોકસભાની ચૂંટણીનો પ્રચાર વડા પ્રધાન અને બીજા રાષ્ટ્રીય નેતાઓ કરે અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓમાં પ્રચાર પ્રાદેશિક નેતાઓ કરે. જગતના બીજા લોકશાહી દેશોમાં પણ આમ જ કરવામાં આવે છે.

વાત એમ છે કે પ્રાદેશિક નેતાઓ મોટા સાબિત ન થાય, માથું ન કાઢે, પક્ષના વરિષ્ઠ નેતાઓને પૂછ્યા વિના સ્વાયત્ત વર્તન ન કરે એવા ઈરાદાથી ઇન્દિરા ગાંધીએ કૉન્ગ્રેસના પ્રાદેશિક નેતાઓને કદ પ્રમાણે વેતરી નાખ્યા હતા. ઈરાદો પોતાની આણ સ્થાપિત કરવાનો હતો અને બીજાની આણને ઝાંખી પાડવાનો હતો. ઇન્દિરા ગાંધી વિના કોઈ કૉન્ગ્રેસને ચૂંટણી જિતાડી ન શકે કે પછી ઇન્દિરા ગાંધીના નામે પથ્થરા પણ ચૂંટાઈ શકે એમ ત્યારે કહેવાતું હતું જેમ અત્યારે નરેન્દ્ર મોદી વિષે કહેવામાં આવે છે. પોતાની આણ કાયમ રહે અને કોઈ પ્રતિસ્પર્ધી પેદા ન થાય એ માટે ઇન્દિરા ગાંધીએ રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણીનાં પ્રચારનો ભાર પોતાના શિરે લીધો હતો. સવાલ એ છે કે શા માટે નરેન્દ્ર મોદી ઇન્દિરા ગાંધીને અનુસરે છે? તેમણે જવાહરલાલ નેહરુને અનુસરવા જોઈએ અને ફેડરલ ઇન્ડિયામાં રાજ્યોના નેતાઓને રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી જિતાડવાની જવાબદારી સોંપવી જોઈએ. તેમને એટલું તો સમજાતું જ હશે કે ઇન્દિરા ગાંધીએ પોતાને સ્થાપીને સરવાળે કૉન્ગ્રેસને વિસ્થાપિત કરી દીધી છે. બી.જે.પી. સાથે પણ એક દિવસ આવું જ બનવાનું છે.

તો કોણે સોગંદ આપ્યા છે કે વડા પ્રધાન દિવસોના દિવસો સુધી દિલ્હીથી દૂર રહીને રાજ્યોમાં ચૂંટણીપ્રચાર કરે? જવાહરલાલ નેહરુ નહોતા કરતા, જગતના અન્ય લોકશાહી દેશોના વડા પ્રધાનો, પ્રમુખો કે ચાન્સેલર નથી કરતા તો પછી નરેન્દ્ર મોદી શા માટે કરે છે? અમેરિકામાં આપણાં કરતાં પણ વધુ ૫૦ રાજ્યો છે. આ ઉપરાંત સીનેટ અને કૉન્ગ્રેસની ચૂંટણીઓ થતી રહે છે. બારે માસ અમેરિકામાં ચૂંટણીઓ થતી રહે છે, પણ અમેરિકન પ્રમુખ કામધંધો છોડીને પ્રચારમાં સમય નથી વેડફતો. ટૂંકમાં વડા પ્રધાને રાજ્યોમાં પ્રચાર કરવા જવું પડે એ પોતાને ‘સર્વોચ્ચ નેતા’ તરીકે સ્થાપિત કરવાની વાસનાનું પરિણામ છે, બંધારણીય જરૂરિયાત નથી.

બીજી દલીલ છે ખર્ચાની. ટકોરાબંધ લોકતંત્ર વધારે અગત્યનું છે કે પૈસા? બીજું, ચૂંટણીકીય ખર્ચાઓ ઘટાડવા માટે ચૂંટણીપંચે, કાયદાપંચે, નિવૃત્ત ચૂંટણી આયુક્તોએ, બંધારણવિદોએ, નાગરિક સમાજે સેંકડો ભલામણો કરી છે. સંખ્યાબંધ અહેવાલો અને ભલામણો પડી છે. તેના વિષે ખાસ્સી ચર્ચા પણ થઈ છે. શા માટે સરકાર એ ભલામણોના આધારે ચૂંટણી સુધારા નથી કરતી? નાણાની આટલી બધી ચિંતા હોય તો ચૂંટણીઓ સોંઘી કરતાં તેમને રોકે છે કોણ? નરેન્દ્ર મોદી પહેલાનાં વડા પ્રધાનોએ પણ આના પર ધ્યાન નહોતું આપ્યું, કારણ કે ચૂંટણી સોંઘી થાય તો ખરીદી ન શકાય અને ડરાવી ન શકાય એવા સારા માણસો રાજકારણમાં પ્રવેશે અને તેનો  તેમને ડર લાગે છે. આ ડર સાર્વત્રિક છે અને ડાબેરીઓને છોડીને કોઈ પક્ષ તેમાં અપવાદ નથી. વડા પ્રધાનને જો આટલી બધી ખર્ચની ચિંતા હોય તો ચૂંટણીકીય સુધારાઓ કરે.

અને છેલ્લે વન નેશન વન ઈલેકશનમાં અનેક બંધારણીય મુશ્કેલીઓ છે. બંધારણમાં અનેક મહત્ત્વપૂર્ણ સુધારાઓ કરવા પડે. ભારતીય રાજ્યનો ઢાંચો અને તેની સાથે સંઘરાજ્યનો પ્રાણ તાસકે ચડે. સ્થાનિક સ્વરાજ સંસ્થાથી લઈને લોકસભા સુધીનાં પ્રતિનિધિ ગૃહોની મુદ્દત પાંચ વરસની અફર કરવી પડે. એ પહેલાં સરકાર તૂટી પડે તો પણ ચૂંટણી ન યોજાય. મુદ્દતે ચૂંટણી ન યોજાય ત્યાં સુધી હંગામી ધોરણે કોઈ બીજું શાસન કરે. કેન્દ્રમાં તો રાષ્ટ્રપતિ શાસનની જોગવાઈ જ નથી. લોકસભાની મુદ્દત પાંચ વરસની અફર કરવી પડે. એની વચ્ચે સરકાર તૂટી પડે તો શું? વચગાળાના સમયમાં કોણ રાજ કરે? રાષ્ટ્રપતિ, નાયબ વડા પ્રધાન કે વચગાળાની ખાસ રચવામાં આવનારી રખેવાળ સરકાર?

આ બધા અટપટા બંધારણીય સવાલો છે. વડા પ્રધાન અને સંઘપરિવાર આ જાણે છે, પરંતુ તેમનો ટાર્ગેટ ફેડરલ અને સેક્યુલર ઇન્ડિયા છે. અત્યારે વરખથી કામ લેવામાં આવે છે અને એ વરખ ઉતારવાનું કામ આપણું છે. 

27 જૂન 2019

સૌજન્ય : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 જૂન 2019

Full text of TMC MP Mahua Moitra's first ever speech in the Parliament.

“Sir, I rise to oppose the Motion and to speak in support of the amendments made by our party. First of all, let me begin by humbly accepting the resounding mandate that this government has got. But, it is the very nature of the overwhelmingness of this mandate, of the totality of this mandate, that makes it necessary for us to be heard today, the voice of dissent to be heard today. Had the mandate been any less, there would have been a natural checks and balances woven into the narrative. That is not the case. The House belongs to the Opposition. So, I stand today to reclaim this inch that has been guaranteed tous.

Let me start by quoting Maulana Azad, whose statue stands tall outside this great hall. He once said of this country that he was fighting to build. He said, “It is India’s historic destiny that many human races and cultures should flow to her, finding a home in a respectable soil, and that many a caravan should find rest here. There are cultures, our languages, our poetry, our literature, our art, the innumerable happenings of our daily life shall bear the stands of our joined endeavour.”

This is the ideal that was carved into our Constitution. This is the very Constitution each of us has sworn to protect. But, this Constitution is under threat today. Of course, you may disagree with me. You may say, acche din are here and the sun will never set on this Indian empire that this Government is seeking to build. But, then you are missing the signs. If you only would open your eyes, you would see that there are signs everywhere that this country is torn apart.

In the few minutes that have been allotted to me, let me list out these dangerous signs. The first sign – there is a powerful and continuing nationalism that is being sphered into our national fabric. It is superficial, it is xenophobic, it is narrow. It has a lust to divide. It is not a desire to unite. Citizens are being thrown out of their homes and are being called illegal immigrants. People who have lived in this country for 50 years have to show a piece of paper to prove they are Indians. In a country where ministers cannot produce degrees to show that they graduated from college, you expect disposed poor people to show papers as proof that they belong to this country?

Slogans and symbols are being used to test religion. There is no one slogan, no one symbol that ensure any Indian that they are patriot. There is no one test, Sir. No one test.

Sir, the second sign – there is resounding disdain for human rights that is permeating in every level of governance. There has been a ten-fold increase in the number of hate crimes between 2014 and 2019. 10X. This is like the valuation of an e-commerce start-up, Sir. There are forces in this country that are sitting there just pushing this number up. The lynching of citizens in broad daylight is being condoned. From Pehlu Khan in Rajasthan last year to Mr Ansari in Jharkhand yesterday, the list is not stopping.

The third sign – there is an unimaginable subjugation and control of mass media today. Five of the largest news media organizations in India are today either indirectly controlled or indirectly debted to one man in this country. TV channels spent a majority of airtime broadcasting propaganda for the ruling party. Coverage of every Opposition party is cut out. Let the government come out with facts and figures to show ad-spend per media house. What are they spending the money on and which media houses are they blocking out? The Information and Broadcasting Ministry employs over 120 people solely to check the content on TV channels every day to make sure that there is no anti-government news being put out.

Fake news is the norm. This election was not fought on the plank of farmer distress. This election was not fought on unemployment. This election was fought on Whatsapp, on fake news, on manipulating minds. Every piece of news that this government, I repeat, every piece of news that this government have put out, every lie that you put out, you repeat and repeat and then it becomes the truth. This is the Goebbels doctrine.

You talk about naamdar and kaamdar? Let me tell you the Congress party might have put up 36 dynast since 1999 in parliament but the BJP put up 31. Every time you put out one figure anything that is not the truth, you are destroying the fabric of India. Yesterday the floor leader of the Congress party said that the co-operative movement has been a failure in Bengal and I urge him to check his facts. The one co-operative that he is referring to – Bhagirathi – in Murshidabad is now in profit. Every little misinformation that we put out serves to destroy this country.

The fourth sign is that there is an obsession with national security – identification of enemies. When we were children our mother used to tell us to do this and do that or kala bhoot will come. It is as though all of us in this country today are in fear of some nameless, shameless kala bhoot. There is fear pervading everywhere. The achievements of the army are being usurped in the name of one man. Is this correct? New enemies are being created every day and the irony is that over the last five years terrorist attacks have gone up manifold. There has been a 106 per cent increase in the death of jawans in Kashmir.

The fifth sign is that the government and religion are now intertwined in this country. Do I even need to speak about this? Need I remind you that we have redefined what it means to be a citizen? With the NRC and the Citizenship Amendment Bill we are making sure that there is only one community that is the target of anti-immigration laws. Members of Parliament these days are more interested in the fate of 2.77 acres of land than in the 812 million acres of the rest of India.

Yeh sirf 2.77 acre janmabhhoomi ka mudda nahi hain. Yeh sara desh, 80 crore acres, ko akhand rakhne ka prashna hai.

The sixth sign is the most dangerous. There is complete disdain for intellectuals and the arts. There is a repression of all dissent, funding is being cut for liberal education, scientific temperament which is enshrined in Article 51 of the Constitution. There is Article 51 of the Constitution, which demands a scientific temperament. Everything we are doing is pushing India back to the dark ages. Secondary school textbooks are being manipulated and distorted in order to indoctrinate.You don’t even tolerate questioning, let alone dissent.

I wish to quote the great Hindi poet, Ramdhari Singh Dinkar. I wish to tell you this, that the spirit of dissent is integral to India. You cannot shatter us.

“Haan haan duryodhan baandh mujhe, 
baandhne mujhe toh aaya hai. 
Zanjeer bari kya laya hai? 
Yadi mujhe baandhna chahe man, 
pehle toh baandh anant gagan.
Sune ko sadhna sakta hai,
woh mujhe kab baandh sakta hai?”

I ask you this, you cannot keep us down.


Number seven, the last sign; there is an erosion of independence in our electoral system. The Election Commission was used to transfer key officials. Rs 60,000 crore was spent in this election; 50 percent by one party, Rs 27,000 crore.

In 2017, the United States Holocaust Memorial Museum put up a poster in its main lobby and it contained a list of all the signs of early fascism. Each of the seven signs I have pointed to you featured in that poster. There is a danger of fascism rising in India. It is incumbent upon all of us to stand up to it. Let us, the Members of this 17th Lok Sabha decide which side of history do we want to be on. Do we want to be upholders of this Constitution or do we want to be its poll bearers?

I do not dispute the resounding mandate that this Government has got but I have the right to disagree with your idea that ‘there was no one before and that there should be no one after you.’

In conclusion, I quote the poet Rahat Indori:

“Jo aaj saahibe masnad hain kal nahin honge 
Kiraaydaar hain jaati makaan thodi hai, 
Sabhi ka khoon shaamil yahan ki mitti me 
Kisi ke baap ka hindustan thodi hai?”

https://www.huffingtonpost.in/entry/mahua-moitra-speech-in-lok-sabha_in_5d12f9ade4b04f059e4bcd39?

જુલાઈથી સક્રિય થઈ રહેલી અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની દસ લાખ ઝાડ વાવવાની આવકારદાયક ઝુંબેશ માત્ર જુમલો ન બની જાય તે માટે લાંબા ગાળાનો જનજાગૃતિ કાર્યક્રમ જરૂરી છે

અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કૉર્પોરેશનની દસ લાખ વૃક્ષો વાવવાની ઝુંબેશ વરસાદને પગલે જુલાઈ મહિનાથી વધુ સકિય બનશે, એ મતલબના સમાચાર બે-એક મહિનાથી મળતા રહ્યા છે. દર વર્ષે કૉર્પોરેશન ઝાડ વાવવાના ઉપક્રમ કરતી જ હોય છે. આવી આવકારદાયક યોજનાઓ પહેલાં અને તેમની સમાંતરે કોર્પોરેશને અનેક બાબતો હાથ ધરવા જેવી છે.

તેમાં પહેલી બાબત છે તે લોકોમાં છોડ ઊગાડવાં અને ઉછેરવાં માટેની મનોવૃત્તિ કેળવવાની છે, જે આપણી શહેર સુધરાઈ દ્વારા ભાગ્યે જ થતું જોવા મળે છે. અમદાવાદના લોકોનો એક મોટો હિસ્સો વૃક્ષો વાવવા જોઈએ નહીં એમ માને છે. આવી ગેરમાન્યતા પાછળનાં અનેક કારણોમાંનું પહેલું કારણ અજ્ઞાન છે. જાણીને આઘાત લાગે કે ભણેલા અને અભણ બંને પ્રકારના કેટલાક લોકોને ઝાડની જરૂરિયાત અંગેની પાયાની માહિતી હોતી નથી.

ઝાડ માણસ માટે હાનિકારક અંગરવાયુ હવામાંથી લઈને માણસ માટે જરૂરી પ્રાણવાયુ આપે, છાંયડો આપે, ગરમી ઘટાડે, માટીનું ધોવાણ અટકાવે, વરસાદ લાવે, જીવસૃષ્ટિને આશરો આપે – જેવી હકીકતો આ લોકો ભાગ્યે જ જાણતા હોય છે. જો કે આવું પાયાનું અજ્ઞાન આપણા સમાજમાં પાણી, આરોગ્ય, પોષણ, સલામતી, હકો, ફરજો, કરવેરા જેવી બાબતોમાં પણ જોવા મળે છે, અને ઝાડ તેમાં અપવાદ નથી. બીજું કારણ એ કે સંખ્યાબંધ શહેરીજનો માને છે કે વૃક્ષોનાં પાંદડાંથી કચરો થાય છે. વૃક્ષોને કારણે જીવજંતુ અને રોગચાળો ફેલાય છે એવો અજ્ઞાનમૂલક ભય પણ પ્રવર્તતો હોય છે. એક વ્યાપક માન્યતા એવી ય છે કે વૃક્ષોનાં મૂળ મકાનને નુકસાન કરે છે. જે લોકો ઝાડ હોવા જોઈએ એમ માને છે તેમાંથી કેટલાકને ઝાડ, ઉદ્યાન અને હરિયાળી વચ્ચેનો તફાવત સમજાતો નથી હોતો. તેઓ માત્ર સરસ રીતે ઉગાડેલ ઘાસ(લૉન્સ), ફૂલઝાડ, શોભા માટેની વનસ્પતિ અને ‘પામ’ (તાડવૃક્ષ) કુળનાં ઝાડને જ વૃક્ષારોપણ તેમ જ પર્યાવરણ માને છે.

આવાં કેટલાંક તદ્દન ગેરવાજબી કારણોસર લોકો છોડ ઊગાડતા નથી, કૉર્પોરેશને ઉગાડેલાં છોડને સાચવતા નથી. પરિણામે મ્યુનિસિપાલિટીનાં બગીચા ખાતાના જેન્યુઇન ઉદ્દેશો તેમ જ તેની નિસબત ઉપરાંત વિનામૂલ્યે છોડ-વિતરણ, મસમોટાં પાટિયાં, માધ્યમોમાં પ્રચાર, ઘણાં ખર્ચ છતાં પણ શહેરમાં ઝાડની સંખ્યામાં જૂજ વધારો થાય છે. સામે દર ચોમાસે મોટી સંખ્યામાં ઝાડ પડી જાય છે. ખરેખર તો કૉર્પોરેશને ચોમાસાના ચારેક મહિના પહેલાં લોકોમાં જાગૃતિ કાર્યક્રમ ચલાવવો જોઈએ. આવાં કાર્યક્રમો મતદાન, રસીકરણ, સાક્ષરતા, કરવેરા ઇત્યાદિ માટે ઠીક ગંભીરતા અને સૂઝથી ચાલતા હોય છે. વૃક્ષારોપણ માટે પણ આ ખૂબ જરૂરી છે. તેમાં શિક્ષણ સંસ્થાઓ અને એન.જી.ઓ.ને જોડીને અનેક બાબતો થઈ શકે.

પહેલાં તો કૉર્પોરેશને ઝાડ અંગે લોકોનું માનસ જાણવા માટે સર્વેક્ષણ કરવું જોઈએ. ત્યારબાદ લોકોને ઝાડની ઉપયોગિતા અંગે પાયાની હકીકતો પોસ્ટર્સ, વર્તમાનપત્રોમાંજાહેર ખબરો, વૉટ્સ ઍપ પર શૉર્ટ વિડિયો જેવાં માધ્યમો થકી સરળ અને અસરકારક સતત સમજાવવી જોઈએ. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં વૃક્ષોનું  સ્થાન મોટું છે. પુરાણો, વેદો, ઉપનિષદો અને ભગવદ ગીતામાંથી વૃક્ષમહિમાને લગતાં સંખ્યાબંધ સૂક્તિઓ અને શ્લોકો લોકોમાં વહેતા કરવા જોઈએ. ઝાડ તરફની સંવેદનશીલતા ઢંઢોળવાનું (સેન્સિટાઇજેશનનું) આ અત્યંત જરૂરી કામ ઝાડપાન માટે કામ કરતાં સમર્પિત કર્મશીલોના જૂથોને અને કામ નિવડેલી કમ્યુનિકેશન સંસ્થાઓને સોંપવું જોઈએ. વળી નિષ્ણાતો થકી વૃક્ષો અંગે ગેરસમજો દૂર કરનારી અલગ કન્ટેન્ટનો પણ ફેલાવો કરવો જોઈએ. જેમ કે, વૃક્ષોનાં પાંદડા પ્લાસ્ટિક કે ઇ-વેસ્ટ જેવો કચરો નથી, પણ જમીન અને કુદરતનાં ચક્ર માટે જરૂરી ઘટક છે તે સમજાવી શકાય. બાંધકામ ઇજનેરો ઝાડનાં મૂળનાં ફેલાવા અંગેનો ડર વૈજ્ઞાનિક સમજ આપીને દૂર કરી શકે, અથવા ઝાડ કાપ્યા વિના મકાનને કથિત નુકસાનથી બચાવવાના રસ્તા સૂચવી શકે. વળી મુંબઈ સહિતનાં શહેરોમાં અનેક જૂની બહુમાળી રહેણાંક ઇમારતોને તેમની અડોઅડ પ્રચંડ વૃક્ષો હોવા છતાં કોઈ નુકસાન પહોંચ્યું નથી, તે પણ બતાવી શકાય. આપણાં જ શહેરના જે વિસ્તારોમાં વધુ ઝાડ હોવાને કારણે હવામાં પ્રાણવાયુ વધુ અને તાપમાન તેમ જ પ્રદૂષણ ઓછું રહે છે તે વિસ્તારોના તેમ જ વૃક્ષોનાં નામ વૃક્ષસંખ્યા સાથે લોકોની સામે મૂકવા જોઈએ. વૃક્ષો માટે કાર્યરત સ્ત્રી-પુરુષો અને સંગઠનોની પ્રેરક કથાઓ લોકો સુધી પહોંચાડવી જોઈએ. એ પણ હાકલ કરવી જોઈએ કે નાગરિકો તેમનાં ઘર અને ધંધાવ્યવસાયની આસપાસ સુધરાઈએ ઉગાડેલા છોડને તે એકાંતરે દિવસે પ્લાસ્ટિકની એકેએક શીશી પાણી પિવડાવતાં રહેશે તો બે-એક વર્ષમાં તેનાં રૂડાં ફળ મળશે !  

લોકભાગીદારીથી છોડ ઉગાડાશે અને ઝાડ થશે, કાયદો બતાવવાથી ઝાડ કપાતાં અટકશે. વૃક્ષછેદન સામે કડક કાયદા છે. તે માત્ર જાહેર જ નહીં, પણ ખાનગી મિલકતનાં વૃક્ષોને પણ લાગુ પડે છે. આ કાયદાનો લોકોમાં ભરપૂર ફેલાવો કરવો જોઈએ.એટલું જ નહીં પણ ઝાડ પૂરેપૂરાં કાપવા કે તેની ડાળીઓની મોટા પાયે છટણી સામે ફરિયાદ કરવા માટે લોકોને પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ. ઝાડ કાપવા બાબતે સરકાર અને કૉર્પોરેશને કસૂરવારો સામે લીધેલા પગલાંની વાત લોકો પર ઠસાવવી જોઈએ. ઝાડ કપાઈ રહ્યું છે એવી ફરિયાદ મળે કે તરત જ પોલીસના સહકારથી તે અટકાવવું જોઈએ. કાળજા વિનાના કેટલાંક શૉપિન્ગ કૉમ્પ્લેક્સવાળા અને રસ્તા પરની જાહેરખબરવાળા તેમનાં પાટિયાંની ઝાકઝમાળ દેખાય તે માટે ઝાડને ખરાબ રીતે  કાપે છે કે તેમનું માત્ર બિચારું થડ જ રહી જાય છે. કૉર્પોરેશન ધારે તો તેમને સહજ રીતે નશ્યત કરી શકે છે. તે જ પ્રમાણે કાયદા મુજબ બાંધકામનાં પ્રમાણમાં ઘટાદાર ઝાડ માટેનાં છોડ વાવવાં માટે પહેલાં બિલ્ડરને અને પછી તે ઉછેરવા માટે માલિકો/રહીશોને સુધરાઈ તાકીદ કરી શકે છે. દબાણ હઠાઓ ઝુંબેશમાં બિલ્ડરોને ખાસ કશું નહીં કરી શકનારી કૉર્પોરેશન વૃક્ષારોપણની બાબતમાં કદાચ સફળ રહે, કારણે કે ઝાડ વાવવામાં બિલ્ડરે ભોંયરાની જમીન દબાવવાની નથી, માત્ર એક કલ્યાણકારી કાયદો જ પાળવાનો છે. વળી, ઝાડ માટેની થોડાંક ચોરસ ફૂટ જમીન તો તેની જ રહેવાની છે.

રવિવારના વરસાદમાં અમદાવાદમાં બસો વૃક્ષો પડ્યાં. દર વર્ષે ઘણાં શહેરોમાં આ બને છે. તેમાં પવન કે વરસાદ નહીં પણ માણસ જવાબદાર છે. પવનમાં રસ્તા પરનાં વૃક્ષો પડી જાય તેનું એક સીધું કારણ એ છે કે છેક તેમનાં થડ સુધી ડામર અને સિમેન્ટ જેવો બાંધકામ માલ ઠાંસવામાં આવેલો હોય છે. આને ‘કૉન્ક્રિટાઇઝેશન ઑફ ટ્રીઝ’ કહે છે. વૃક્ષો ઊગ્યાં પછીનાં વર્ષોમાં માલનાં થર જામતા રહે છે. મૂળિયાં પકડી શકે એટલી માટી રહેતી નથી. વળી માટી ન હોવાને કારણે ઝાડને મૂળિયાં થકી મળતાં હવા, પાણી અને પોષણ અટકી જાય છે. મૂળિયાં પકડ ગુમાવે છે, ઝાડ તાકાત ગુમાવે છે. અક્કલ વિનાના માણસ સામે ઉદાર કુદરત હાથ હેઠાં મૂકી દે છે. ઝાડ પડી જાય છે. ઝાડનાં કૉન્ક્રિટાઇઝેશનને દિલ્હીની સરકારે દિલ્હી પ્રિઝર્વેશન ઑફ ટ્રીઝ ઍક્ટ, ૧૯૯૪ની કલમ આઠ મુજબ અપરાધ ગણ્યો છે. હમણાં બે દિવસ પહેલાં જ પાટનગરનાં બિકાનેર હાઉસ સંકુલમાં આ અપરાધ માટે દિલ્હીની સરકારે રાજસ્થાન સરકારને અઢાર લાખ રૂપિયાનો દંડ કર્યો છે. અલબત્ત, દુનિયાભરમાં ઝાડ સૌથી વધારે કાપનાર તો સરકારો જ હોય છે. તે વિકલ્પો અપનાવતી નથી, કુહાડીઓ જ ચલાવે છે. તેમને કોણ અટકાવે – લોકો જ વળી  !

********

26 જૂન 2019

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામે લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 28 જૂન 2019