પોલી વિદ્વત્તાની વાંસળીમાંથી એક બસૂરો સૂર અવારનવાર ફૂટી નીકળે છે – ગુજરાતી ભાષા મરી રહી છે. સુજ્ઞ જનો કહે છે – ભાઈ, એવું નથી, બાબુ સુથાર તો ભાષાના આવા સ્થિત્યન્તરને સમજાવતી સિદ્ધાન્તપીઠિકા ય રજૂ કરે છે, પણ વાંસળીવાળાઓ વાત કાને નથી ધરતા.
ખરેખર તો જેને જેને માતૃભાષાની દાઝ હોય એ સૌએ પોતાના પક્ષેથી ભાષાની હિફાજત ઝટ શરૂ કરી દેવી જોઈએ. જાણ્યે-અજાણ્યે મારા બે ફેસબુક મિત્રો એ કામ કરી રહ્યા છે. એક છે, અડવો કડવો-ના નામે લખતા ભાષાવિદ અને બીજો છે મારો યુવાન મિત્ર શક્તિસિંહ.
અડવોકડવો-ભાઈ શબ્દોની આપસઆપસની સગાઈની તેમ જ શબ્દાર્થશાસ્ત્રની કોઈ શાખામાં ગામ્ભીર્યથી થતી હોય એવી કેટલીક વાતો સહજપણે ટૂંકમાં પણ મજા પડે એટલી સરળ રીતે કરે છે. અભિનન્દનીય છે.
લોકમાં જઈને શક્તિસિંહ ઉખાણાં મેળવે છે, લખીને રજૂ કરે છે, ઉકેલી આપે છે. મને એમ સમજાય છે કે તળમાં વાક્ચાતુર્યથી રંજિત કેટલું બધું ભાષાબળ પડ્યું છે. હું એને લિન્ગ્વિસ્ટિક પરફૉર્મન્સનાં સમૃદ્ધ દૃષ્ટાન્ત કહું છું. શહેરની સપાટ જીવનશૈલીમાં જીવતું કોણ કોને કેટલાં ઉખાણાં કહેતું હશે? જવાબમાં પ્રશ્ન મળશે : ઉખાણું એટલે -? મને તો એમ કે શક્તિ વાર્તાઓ વધુ લખે તો સારું કહેવાય. પણ વાર્તાસર્જન માટે ય આ એના માટે પોષક ખોરાકનું કામ કરશે.
મેં દસેક વર્ષ પર મારા એવા જ મિત્ર અતુલ રાવલની મદદમાં ‘બા-ની ભાષા, મારી ભાષા’ નામનો એક ઑનલાઈન પ્રોજેક્ટ જાહેર કરેલો. હેતુ એ હતો કે વિદેશવાસી ગુજરાતી સન્તાનોને પ્રાથમિક કક્ષાનું ભાષાજ્ઞાન આપવું, સર્જનાત્મક રીતે આપવું. સન્તાને નિયત દિવસે-સમયે ઘરના કમ્પ્યૂટર પર બેસી જવાનું અને સામે છેડેથી હું મારા શ્હૅરેથી મારા કમ્પ્યૂટર પર બેસી જે શીખવું એ એણે શીખવાનું. અતુલે ૧૨૦૦ ઇમેઇલ મોકલેલા. પણ મોટા ભાગના ઍન.આર.આઇ. થઈ ચૂકેલા ગુજરાતી માબાપોને નવરાશ નહીં મળી હોય, કે જરૂરત નહીં વરતાઈ હોય, તે ૧૨-ના પણ ઉત્તર નહીં મળેલા !
ભાષાની હિફાજત માટે એક પ્રયોગ રૂપે હું સૌને જોડણીકોશ જોવા કહું છું. જ્યારે ત્યારે ડોકિયું કરવું, ખુશ થવાશે – જેમ દિવસમાં જેટલી વાર અરીસામાં ચ્હૅરો જોઈએ એટલી વાર થવાય છે.
હું વરસો પહેલાંથી આપણી ભાષાની એક બાબત તારવી શક્યો છું. (બીજાઓ તારવી શક્યા હોય તો તેની મને ખબર નથી). એ વિશે કહેતાં આનન્દ થાય છે કે ગુજરાતી ભાષામાં મનુષ્યશરીરનાં પ્રમુખ અંગો સાથે જોડાયેલા શબ્દપ્રયોગોનો ભંડાર ભર્યો છે. દાખલા તરીકે, ‘જીભ’ સાથે જોડાયેલો આ પ્રયોગ – જીભનો કૂચો વળવો; અને આ સાધિત શબ્દરૂપ – જીભાજોડી. આ શબ્દપ્રયોગોને કહેણી, રૂઢિપ્રયોગ કે કહેવત જે કહેવું હોય એ કહો, કામચલાઉ ધૉરણે ચાલશે.
Pic courtesy : alamy
હેમન્ત દવે ‘ના મામો કરતાં કહેણો મામો સારો એ ન્યાયે’ આપણે ત્યાંના કોશોને ‘એમની પોતાની રીતે ઉપયોગી થાય એવા’ કહે છે. એવો એક છે, “સાર્થ જોડણીકોશ”. હું એમાં જોઈને કહું છું, સંખ્યા આશરે કહું છું. જુઓ —
ગુજરાતી શબ્દ ‘જીવ’. એ પોતે જ કેટલો પાલ્પેબલ છે – સ્પર્શક્ષમ. મને તો એને જોઉં કે તરત એ મને જોતો દેખાય છે ! એની સાથે જોડાયેલા ૬૦થી પણ વધુ પ્રયોગો છે.
આ પણ જુઓ —
‘જીભ’ સાથે જોડાયેલા ૨૫થી પણ વધુ છે.
‘છાતી’ સાથેના ૪૦થી વધુ છે.
‘હાથ’ સાથેના તો ૧૭૫થી વધુ છે.
‘આંગળી’ સાથેના ૨૦થી વધુ છે.
‘પગ’ સાથેના ૧૨૦થી વધુ છે.
‘માથું’ સાથેના ૧૦૦થી વધુ છે.
‘આંખ’ સાથેના ૫૦થી વધુ છે. અને વ્હાલા
‘હૃદય’ સાથેના ૫૦થી વધુ છે.
બીજાં અંગો સાથેના પણ હશે, ખૉળ્યા નથી …
આ બધા પ્રયોગોની સદૃષ્ટાન્ત વાતો, હવે પછી ક્યારેક.
મને ભાષાનું આ શારીર સાયુજ્ય અથવા બાયો કૉન્ફિગરેશન અપ્રતિમ લાગ્યું છે. રમૂજમાં કહી શકાય કે કદાચ એને કારણે જ ગુજરાતીઓ કાયનેટિક – વેગવન્તા કે તરવરિયા – ભમી શકતા હોય છે ! હું એને ભાષાની અનોખી લાક્ષણિકતા ગણું છું. અનોખી એટલા માટે કે કોઈપણ ભાષા જીભેથી પ્રગટે છે પણ ગુજરાતીમાં તો, જીભ છાતી હાથ પગ, ને જેના વિના શરીર કદી શોભે નહીં એ માથું, ને જેના વિના જગત દેખાય નહીં એ આંખ, ને હે ભગવાન ! જેના વિના જિવાય નહીં એ હૃદય – જેવાં પ્રમુખ અંગો સાથે જોડાયેલા, મેં ગણી બતાવ્યું તેમ, અનેક શબ્દપ્રયોગો છે, સંખ્યાબંધ છે. આ લાક્ષણિકતા વિશ્વની બીજી કોઈ ભાષાની ય હશે, પણ ન હોય તો સારું, આપણો ગર્વ અક્ષત રહે.
એ શબ્દપ્રયોગો કવિતાસાહિત્યમાં નથી ભળ્યા એટલા કથાસાહિત્યમાં ભળ્યા છે પણ પ્રજાજીવનમાંથી વીસરાતા ગયા છે. જો કે એનું રોણું ન કરાય, નૉંધ લેવાય, જેથી સાવધાન થવાય.
મારા મામાના ઘરે બાપદાદાના વારાનો ઇસ્કોતરો હતો, એ ખૂલે, એટલે એક અનોખી સુગન્ધ આવતી. પણ મારા નાના હાથ એના ઊંડાણે પ્હૉંચે નહીં તો પણ ઊંહ્હ ઊંહ્હ કરીને પ્હૉંચાડતો. સરસ કશી જૂની જીવલેણ સુન્દર વસ્તુ હાથ લાગતી, જેમ કે, રેશમી ભૂરું અબોટિયું – સસ્મિત સૂંઘ્યા કરતો …
સવાલ ભાષાના ઇસ્કોતરે હાથ ઊંડાણે પ્હૉંચાડીએ એનો છે.
(September 4, 2022 : USA)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર