રાજ ગોસ્વામી

“રામ મનોહર લોહિયાનો નારા  હતો – “પિછડા પાવે સો મેં સાઠ.” એટલે કે, રાજકારણમાં હિસ્સેદારીની વાત હોય કે હોય કે સંસાધનોમાં, પછાત વર્ગનો હિસ્સો 60 ટકા હોવો જોઈએ. પરંતુ ‘બિહારના લેનિન’ ગણાતા સમાજવાદી નેતા જગદેવ પ્રસાદ કહેતા હતા – “સો મેં નબ્બે શીષિત હૈ ઔર નબ્બે ભાગ હમારા હૈ.” એટલે કે, પછાત વર્ગ, દલિત અને આદિવાસીઓ મળીને 90 ટકા થાય છે અને તેમની હિસ્સેદારી 90 ટકા હોવી જોઈએ. જગદેવ પ્રસાદ એવું પણ કહેતા હતા કે ભારતીય સમાજ બે ભાગમાં વહેંચાયેલો છે – “10 ટકા શોષક અને નેવું ટકા શોષિત.” તે જ સમયે, બહુજન સમાજ પાર્ટી(બી.એસ.પી.)ના સ્થાપક કાંશીરામનું સૂત્ર હતું – “જિસ કી જીતની સંખ્યા ભારી, ઉસ કી ઉતની હિસ્સેદારી.” આ બધી વાતો દેશમાં જાતિઓના પ્રતિનિધિત્વ અંગે કહેવામાં આવી હતી. આ બધા નારાઓ અથવા કહેવતોનો સાર એ હતો કે જે જાતિની વસ્તી એટલી જ છે તેને તેનો અધિકાર મળવો જોઈએ.”

હિન્દી પટ્ટીની સામાજિક-રાજકીય બાબતોના નિષ્ણાત પત્રકાર, સાકેત આનંદના આ શબ્દો છે. આ વખતની ગાંધી જયંતીના દિવસે, બિહારની સરકારે જાતિ ગણનાનો અહેવાલ જાહેર કર્યો તેના સંદર્ભમાં તેમણે આ વાત કરી હતી. તેમાં તે કાઁગ્રેસના નેતા રાહુલ ગાંધીનું સૂત્ર જોડવાનું ભૂલી ગયા હતા. કર્ણાટક વિધાનસભાની ચૂંટણી વખતે રાહુલે કહ્યું હતું – “જિતની આબાદી, ઉતના હક.”

બિહારનાં આંકડા આવ્યા પછી પણ તેમણે એ સૂત્ર દોહરાવ્યું હતું કે, “બિહારની જાતિગત જનગણના પરથી ખબર પડે છે કે ત્યાં ઓ.બી.સી., એસ.સી., એસ.ટી.ની વસ્તી 84 ટકા છે. કેન્દ્ર સરકારના 90 સચિવોમાંથી માત્ર 3 ઓ.બી.સી. છે, જે ભારતનું માત્ર 05 ટકા બજેટ સંભાળે છે. એટલા માટે ભારતને જાતિગત આંકડા જાણવા જરૂરી છે. જેટલી વસ્તી, એટલો અધિકાર…..એ અમારું પ્રણ છે.”

તેલંગનામાં ચૂંટણી પ્રચાર કરી રહેલા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તેનો જવાબ આપતાં કહ્યું હતું કે, “સત્તા ભૂખી કાઁગ્રેસે સત્તા કબજે કરવા માટે નવી ભાષા બોલવાનું શરૂ કરી દીધું છે. તમે આજે શું કહી રહ્યા છો, જેટલી વસ્તી એટલો હક? હું જરા પૂછવા માંગુ છું જેણે પણ આ વાક્ય લખ્યું છે તેને ખબર છે ખરી કે તે કાઁગ્રેસની મૂળભૂત નીતિઓ પર સવાલ ઉઠાવી રહ્યા છો? જ્યારે તમે જેટલી વસ્તી એટલો હક કહો છો, તો શું કાઁગ્રેસ હવે જાહેર કરશે કે તે લઘુમતીઓની વિરોધી બની ગઈ છે? કાઁગ્રેસ સાફ કરે કે તે દક્ષિણ ભારત વિરોધી બની ગઈ છે? તેમનો આ નવો વિચાર દક્ષિણ ભારત માટે અન્યાયી છે, લઘુમતીની પીઠમાં ચાકુ ભોંકવા જેવો છે.”

ટૂંકમાં, બિહાર જાતિ આધારિત વસ્તી ગણતરીના આંકડાએ 2024ની ચૂંટણીનું રાજકીય ગણિત બદલી નાખ્યું છે.

દેશમાં 1931 પછી પ્રથમ વખત જાતિના આંકડા જાહેર કરવામાં આવ્યા છે. બિહાર જાતિના આંકડા જાહેર કરનારું દેશનું પ્રથમ રાજ્ય બન્યું છે. રિપોર્ટ અનુસાર, રાજ્યની 13.5 કરોડથી વધુ વસ્તીમાં હિંદુઓની સંખ્યા 81.99 ટકા છે, જ્યારે મુસ્લિમોની સંખ્યા 17.70 ટકા છે. 2011ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર હિંદુઓની વસ્તી 82.70 ટકા હતી, જ્યારે મુસ્લિમોની વસ્તી 16.90 ટકા હતી.

આ અહેવાલમાં સૌથી મહત્ત્વની બાબત એ છે કે ઓ.બી.સી.ની વસ્તીમાં અણધાર્યો વધારો થયો છે, જેમના મત મેળવવા માટે તમામ પક્ષો આતુર છે. તેમના બળ પર જ તેઓ લોકસભા અથવા વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતે છે. રાજકીય પક્ષોને જાતિનું ગણિત બહુ ગમે છે, એટલે વિપક્ષને 2024ની ચૂંટણીમાં ભા.જ.પ.ના હિંદુ કાર્ડ સામે જાતિનું કાર્ડ મળ્યું છે.

વિરોધ પક્ષો આ આંકડાઓનો આધાર લઈને હવે અનુસૂચિત જાતિઓ, જનજાતિઓ અને અન્ય પછાત વર્ગોને એવું કહીને એક કરવા પ્રયાસ કરશે કે હિંદુત્વનું ચક્કર છોડી દો, એમાં તમારો ભલીવાર થવાનો નથી. સ્પષ્ટ છે કે ભા.જ.પ.નો તર્ક એવો રહેશે કે બધી જાતિઓ આખરે હિંદુ વર્ગનો જ ભાગ છે, એટલે ભા.જ.પ. હિંદુત્વ અને જાતિવાદ બંને પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશે. તેની વિશ્વકર્મા યોજના તે રણનીતિનો જ હિસ્સો છે. બિહારના જાતિના આંકડા બહાર આવતા જ ભા.જ.પે. પણ કહેવાનું શરૂ કરી દીધું છે કે અમે ક્યારે ય જાતિ ગણતરીનો વિરોધ કર્યો નથી!

આ બતાવે છે કે 2024ની ચૂંટણીમાં સત્તા પક્ષ અને વિરોધ પક્ષ માટે આ કેટલો મોટો મુદ્દો છે. બિહારના આંકડા પરથી અનુમાન એવું છે કે મોટા ભાગના રાજ્યોમાં આ જાતિઓની સ્થિતિ હશે પણ આવી જ હશે કારણ કે મંડળ આયોગે તેત્રીસ વર્ષ પહેલાં અહેવાલ આપ્યો હતો અને ત્યાર બાદ સમયાંતરે આ શ્રેણીમાં અન્ય જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો તેની આ જૂથની વસ્તીમાં વધારો થયો છે.

એટલા માટે વિરોધ પક્ષોએ બે વ્યૂહરચના બનાવી રહ્યા છે : એક, તે કેન્દ્ર સરકાર પાસે માંગણી કરી રહ્યા છે કે તે પૂરા દેશની જાતિ ગણનાના આંકડા જાહેર કરે, અને બે, સમગ્ર વસ્તીને તેના હિસ્સાના પ્રમાણમાં અનામત આપવી જોઈએ.

અગાઉ, યુ.પી.એ.ના સહયોગીઓના દબાણ બાદ મનમોહન સરકારે જાતિ આધારિત વસ્તી ગણતરી પર વિચાર કરવો પડ્યો હતો. 2011માં પ્રણવ મુખર્જીની અધ્યક્ષતામાં એક સમિતિએ જાતિ ગણતરીની તરફેણમાં સૂચન કર્યું હતું. આ વસ્તી ગણતરીને સામાજિક-આર્થિક અને જાતિ વસ્તી ગણતરી કહેવામાં આવે છે. સરકારે વસ્તી ગણતરી કરવા માટે 4,800 કરોડ રૂપિયા ખર્ચ્યા હતા. જાતિ વસ્તી ગણતરીના આંકડા સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલયને આપવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ કરોડોનો ખર્ચ કર્યા પછી પણ કેન્દ્ર સરકાર આજ સુધી આ આંકડો જાહેર કરી શકી નથી.

વિરોધ પક્ષો જો “જેટલી વસ્તી એટલો હક”ના આધારે અનામતની માંગણી કરે, તો દેશમાં વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહની સરકારના સમયે જાહેર થયેલાં મંડલ આયોગની ભલામણોનાં પગલે જે લડાઈ થઇ હતી, તેવી જ સ્થિતિનું નિર્માણ થઇ શકે છે.

રાજકીય પંડિતો માને છે કે બિહારના જાતિના આંકડાઓ માત્ર રાજ્યના રાજકારણને જ નહીં પરંતુ આગામી દિવસોમાં સમગ્ર દેશના રાજકારણને પણ અસર કરશે. નિષ્ણાતોના જણાવ્યા અનુસાર, દેશના રાજકારણમાં મંડલ યુગના પુનરાગમનના સંકેતો છે. તાજેતરના ભૂતકાળમાં કેટલાક રાજકીય પક્ષોએ જાતિ આધારિત વસ્તી ગણતરીની માંગ કરી છે. માત્ર વિપક્ષ જ નહીં, એન.ડી.એ.ના ઘણા સહયોગીઓ પણ રાષ્ટ્રીય સ્તરે તેની માંગ કરી રહ્યા છે.

છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓથી કાઁગ્રેસ સહિત અનેક પ્રાદેશિક વિપક્ષી દળો જાતિ આધારિત વસ્તી ગણતરી માટે દબાણ કરીને પછાત જાતિના રાજકારણમાં પહેલ માંડી રહ્યા છે. આમાંના મોટા ભાગના પ્રાદેશિક પક્ષોના નેતાઓએ નેવુંના દાયકામાં મંડલ યુગ દરમિયાન તેમની સ્થિતિ મજબૂત કરી હતી.

અત્યાર સુધી કાઁગ્રેસ આ મુદ્દાથી દૂર રહેતી હતી, પરંતુ છેલ્લા કેટલાક દિવસોથી રાહુલ ગાંધીના નેતૃત્વમાં તે જાતિ આધારિત વસ્તી ગણતરીની માંગ પર ખૂબ જ આક્રમક રીતે સામે આવી છે. કાઁગ્રેસ ઓ.બી.સી. કેટેગરીમાં મહિલાઓ માટે અનામતની માંગ કરી રહી છે. એટલે, કાઁગ્રેસ તેની મૂળભૂત નીતિઓ પર જ સવાલ ઉઠાવી રહી છે તેવી વડા પ્રધાનની એ ટીકામાં વજૂદ તો છે.

વિપક્ષનું માનવું છે કે જો તે ઓ.બી.સી. વોટમાં પોતાની સ્થિતિ સુધારશે નહીં તો આગામી દિવસોમાં તેના માટે વધુ મુશ્કેલી સર્જાશે. સંખ્યાની દૃષ્ટિએ પણ સૌથી મોટું જૂથ છે. વિપક્ષી દળોને એ પણ ખ્યાલ છે કે તેમને મંડલ રાજકારણ સામે ભા.જ.પ.ના આક્રમક કમંડલ રાજકારણનો સામનો કરવો પડશે.

બિહારમાં જાતિ આધારિત વસ્તી ગણતરી હાથ ધરવાનું કામ સરળ નહોતું. આવી વસ્તી ગણતરીને કોર્ટમાં પણ પડકારવામાં આવી હતી અને આ મામલો પટના હાઈકોર્ટથી સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગયો હતો. હવે આંકડા જાહેર થયા પછી, વિવિધ પક્ષો પણ તેનો શ્રેય લેવાની સ્પર્ધામાં સામેલ થાય છે.

સિત્તેરના દાયકામાં કટોકટી સામે જય પ્રકાશ નારાયણનું આંદોલન હોય કે નેવુંના દાયકામાં શરૂ થયેલ મંડલ રાજકારણ – બંને વખતે બિહારે પરિવર્તનનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. હવે જ્યારે નરેન્દ્ર મોદીની આગેવાનીમાં બિનસાંપ્રદાયિક રાજકારણને વિસ્થાપિત કરીને રાષ્ટ્રવાદી રાજકારણ એક દાયકાથી દેશમાં પ્રભુત્વ જમાવી રહ્યું છે, ત્યારે બિહારની જાતિ આધારિત ગણતરીઓના પરિણામે એક એવો વિસ્ફોટ કર્યો છે, જેમાં ચૂંટણી રાજકારણના સમીકરણોને બદલવાની ક્ષમતા છે.

હવે બધી બાજુથી એક જ સવાલ ઊભો થશે કે જ્યારે આ એક રાજ્યમાં શક્ય હતું, તો બીજા રાજ્યોમાં અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ કેમ ન થઈ શકે? ભા.જ.પે. આનો જવાબ શોધવો પડશે.

લાસ્ટ લાઈન:

“બધા જ લોકો જાતિ વ્યવસ્થાના ગુલામ છે, પણ બધા ગુલામ હેસિયતમાં સમાન નથી.”

— ડો. આંબેડકર

—————————–

(પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 08 ઑક્ટોબર 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

ટેલિવિઝન પર અત્યારે અબ્દુલ કરીમ તેલગીની એક સિરીઝ લોકપ્રિય થઇ છે. 90ના દાયકામાં, આ તેલગીએ તેની ધૂર્ત બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરીને, નકલી સ્ટેમ્પ પેપર્સ છાપવાનો એક એવો ધંધો શરૂ કર્યો હતો, જેનું ટર્નઓવર એક દાયકાની અંદર 30 હજાર કરોડ રૂપિયા સુધી પહોંચી ગયું હતું. તેલગી નકલી સ્ટેમ્પ નહીં, પણ રૂપિયા છાપતો હતો (સિરીઝમાં તેના નામે એક સંવાદ છે : મુજે પૈસા કમાના નહીં હૈ, પૈસા બનાના હૈ) અને શબ્દશ: ઉડાડતો હતો એવું કહેવામાં પણ ખોટું નથી. તેની એક સાબિતી છે :

એક જમાનામાં મુંબઈના અપરાધીઓ, ગેંગસ્ટરો, બૂકીઓ અને ગંજેરીઓમાં સૌથી લોકપ્રિય એવા અંધેરીના દીપા ડાન્સ બારમાં, એક્ટ્રેસ માધુરી દીક્ષિતનો વહેમ રાખતી, તરન્નુમ ખાન નામની એક બાર ડાન્સર ઉપર તેલગીએ એક જ રાતમાં 90 લાખ ઉડાવી દીધા હતા. તેલગીએ તેને આખા મુંબઈમાં ‘કરોડપતિ બાર ડાન્સર’ તરીકે પ્રખ્યાત (કે કુખ્યાત) બનાવી દીધી હતી.

ધૂર્ત લોકોના આવા જ કિસ્સાઓ અને કહાનીઓ લોકજીભે ચઢે છે. આવા લોકોની ફિલ્મો અને હવે સિરીયલો લોકપ્રિય થઇ રહી છે તેની પાછળ દિલચસ્પ મનોવિજ્ઞાન છે. તેલગીની સિરીઝના નિર્દેશક હંસલ મહેતાએ આ અગાઉ હર્ષદ મહેતાના શેર બજારની ઠગાઈ પર બનાવેલી સિરીઝ પણ એટલી જ લોકપ્રિય થઇ હતી.

ઓ.ટી.ટી. પ્લેટફોર્મ પર ઠગો અને ઠગાઈની ઘણી ફિલ્મો તેમ જ સિરીઝોને દર્શકોનું ધ્યાન આકર્ષિત કરી રહી છે. અગાઉ એવી ફિલ્મો પણ ધૂમ મચાવતી હતી. વિદેશોમાં પણ કાઠા-કબાડાવાળી ફિલ્મો અને સિરીઝો જોવાવાળો મોટો વર્ગ છે. જેમાં હિંસા હોય તેવી કહાનીઓ તો સદીઓથી લોકપ્રિય રહી છે, પરંતુ ઠગબાજીની કહાનીઓમાં લોકોની રુચિનું અલગ જ કારણ છે.

ખૂન-બળાત્કારની કહાનીઓમાં રસ લેતા દર્શકોમાં તો એક છુપી શરમ અને અપરાધબોધ હોય છે, કારણ કે તે કહાનીઓમાં એક પ્રકારની વિકૃતિ અને અમાનવીયતા હોય છે. આશ્ચર્યજનક રીતે, ઠગબાજીના કિસ્સા-કહાનીઓમાં લોકો વધુ ‘સહજતા’ અનુભવતા હોય છે, કારણ કે એવી માનવીય વૃત્તિ તેમને ઘણી પરિચિત હોય છે; સીધી કે આડકતરી રીતે તેમને ઠગાઈ સાથે નિયમિત પનારો પડતો રહે છે. “આવું તો હું ય કરી શકું” અથવા “આવા લોકોને તો હું ય જાણું છું”નો ભાવ એવી કહાનીઓને અંતરંગ બનાવે છે.

સમાજની રચના માણસ અસલમાં જેવો છે તેવી નહીં, પણ માણસ કેવો હોવો જોઈએ તેના આદર્શ પર થઇ છે. જેમ કે, માણસ સ્વભાવથી લોભી, કપટી અને સ્વાર્થી છે. તે પોતાના સ્વાર્થ માટે કશું પણ કરવા તૈયાર થઇ શકે છે, પણ સમાજ માણસ પાસેથી નૈતિક વ્યવહારની અપેક્ષા રાખે છે. પરિણામે, માણસ તેની વૃત્તિને છુપાવી રાખીને સદાચાર કરે છે. બીજી રીતે કહીએ તો, આપણે સ્વભાવથી ચોર છીએ, પણ દેખાડો સંત હોવાનો કરીએ છીએ.

અમુક માણસો દંભનું મોહરું ફગાવી દે છે અને ખુલ્લેઆમ પાપાચર કરે છે. એ લોકો તેને પાપાચાર માનતા પણ નથી. જેમ કે બહારવટીઓ અને ઠગ-પિંઢારાઓ એવું માનતા હતા કે તેઓ તેમના લોકોની ભલાઈ માટે કૃત્યો આચરતા હતા. તેલગીના કિસ્સામાં પણ તે તેના સમાજમાં તો સેવાભાવી થઇને ફરતો હતો.

એક તો ધૂર્ત લોકોમાં તેમના કૃત્યો માટે અપરાધબોધનો અભાવ અને ઉપરથી, તે જે કરી રહ્યા છે તે લોકોની ભલાઈ માટે છે તેવી ભાવના આપણને તેમની કહાની તરફ આકર્ષે છે. દેશમાં અને વિદેશમાં આવા લોકો પર જેટલી પણ ફિલ્મો કે ટી.વી. સિરીઝો બની છે, તેમાં તે કંઇક અંશે વિલન તરીકે નહીં પણ હીરો તરીકે ઉભરે છે.

ફિલ્મ સર્જકો પણ તેમને એક મામુલી બદમાશ તરીકે નહીં, પણ લાર્જર ધેન લાઈફ કિરદારમાં પેશ કરે છે. દાખલા તરીકે, અમિતાભ બચ્ચનનો એન્ગ્રી યંગ મેન વિજય હંમેશાં કાયદા-કાનૂનની સામેની સીમામાં રહ્યો છે, પણ દર્શકોની સૌથી વધુ સહાનુભૂતિ તેને જ મળી છે, નહીં કે કાયદાના રખેવાળને. કેમ? કારણ કે તક મળે તો દરેક માણસને કાનૂનનું ઉલ્લંઘન કરવાનું ગમે. તમે ટ્રાફિકમાં ફસાઈ ગયા હો અને કોઈ બાઈકવાળો તમારી સામેથી સિગ્નલ તોડીને રવાના થઇ જાય, તો તમને તેના દુ:સ્સાહસ પર નહીં, તમારી મજબૂરી પર ગુસ્સો આવે.

બીજું, પડદા પર ધૂર્ત માણસને અત્યંત સફાઈ અને સફળતાપૂર્વક ઠગાઈ કરતો જોઇને આપણને તેના પર ‘માન’ થઇ જાય છે. કોઈ માણસને ખૂન કરતો જોઇને આપણને અરેરાટી આવી જાય, પણ એ જ માણસ ચાલાકીથી કોઈના ખીસ્સામાંથી પાકીટ મારી લે તો આપણને તેની હોંશિયારીનું વિસ્મય થાય. કાં તો તે આપણને આપણામાં એવી ચાલાકીનો અભાવ હોવાનો અહેસાસ કરાવે અથવા “આવું તો હું પણ કરી શકું છું” તેવો આત્મવિશ્વાસ પેદા કરે. બંને સ્થિતિમાં ધૂર્ત માણસ આપણને આપણા વિશે વિચારતા કરી મૂકે છે.

હિંસક અપરાધનો સીધો સંબંધ શારીરિક તાકાત સાથે છે અને ધૂર્તતાનો સીધો સંબંધ બુદ્ધિ સાથે છે, એટલે હિંસા આપણને જેટલી પ્રેરિત ન કરે તેટલી બુદ્ધિ કરે છે કારણ કે દરેક વ્યક્તિ એવું માનતી હોય છે કે તેની બુદ્ધિ તેજ છે. શરીરની તાકાતમાં આવો દાવો સૌ ના કરી શકે. એટલે આપણે પડદા પર હર્ષદ મહેતા કે અબ્દુલ તેલગીને સિસ્ટમમાં છીંડાં પાડીને ધાડ પાડતા જોઈએ છીએ, ત્યારે આપણને તેમનું એ સાહસ ‘પ્રેરણાદાયી’ લાગે છે. હત્યા જોઇને તમને હત્યા કરવાનું મન ના થાય, પણ બેંકમાં પૈસાની હેરફેર જોઇને તમને એકવાર તો એવો વિચાર આવે કે “હું હોઉં તો આ રીતે નહીં પણ તે રીતે કરું.”

ત્રીજું, પડદા પરના ધૂર્ત “હીરો” મિલનસાર, મિતભાષી અને જિંદાદિલ હોય છે. જેમ કે, સિરિયલ કિલર અને કૌભાંડી ચાર્લ્સ શોભરાજ તેની ખૂબસૂરતી અને ચાર્મથી લોકોને આકર્ષતો હતો. ત્યાં સુધી કે તે દિલ્હીની તિહાડ જેલના રક્ષકોને ભાઈબંધ બનાવીને ભાગી ગયો હતો. એટલે જ તે એક સેલિબ્રિટી અપરાધી તરીકે દુનિયા ભરમાં મશહૂર છે.

ધૂર્ત લોકોની બુદ્ધિ અને ચાર્મ આપણને તેમના તરફ આકર્ષે છે. તેમના વ્યક્તિત્વમાં એક પ્રકારની ગૂઢતા, રહસ્યમયતા અને નૈતિક સંદિગ્ધતા હોય છે. કોઈને શંકા પણ ન જાય તે રીતે બીજા લોકોને પટાવાની અથવા સિસ્ટમને છેતરવાની તેમની કુનેહ અને શું સાચું છે અને શું ખોટું છે તેની નવેસરથી વ્યાખ્યા કરવાની તેમનું સાહસ આપણને મુગ્ધ કરે છે.

આપણે સૌ આપણને હોંશિયાર ગણતા હોઈએ છીએ. આપણું મગજ આપણી આજુબાજુમાં કશું આડુંઅવળું થતું હોય તો તેને પકડી પાડવા માટે બનેલું છે. એટલા માટે આપણે તદ્દન અપરિચિત વ્યક્તિ સાથે પણ એવા આત્મવિશ્વાસના સાથે સંબંધ કેળવીએ છીએ કે એ ગડબડ કરશે તો હું તેને પકડી પાડીશ.

આપણે જ્યારે પડદા પર ધૂર્ત લોકોને છેતરપીંડી કરતા જોઈએ છીએ ત્યારે આપણમાં બે ભાવ પેદા થાય છે: એક, “આ માણસની જુર્રત તો જુવો! આશ્ચર્ય થઇ જાય એવું છે,” અને બે, “આના જાંસામાં આવી ગયેલા સાવ બેવકૂફ છે. હું હોઉં તો આની ચાલમાં ના ફસાઉં.”

ધૂર્ત લોકો ઉત્તમ પ્રકારના મનોવૈજ્ઞાનિક હોય છે. તેમને સામેવાળી વ્યક્તિના મનને વાંચતા  આવડતું હોય છે. બીજા કરતાં એક ડગલું આગળ રહેવાની તેમની આવડત તેમને આપણી પ્રશંસાનું પાત્ર બનાવે છે. અમિતાભ બચ્ચનના પાત્રએ ‘ડોન’ ફિલ્મમાં જ્યારે એમ કહ્યું કે “ડોન કા ઈન્તેજાર તો ગ્યારાહ મુલ્કો કી પુલીસ કર રહી હૈ, લેકિન ડોન કો પકડના મુશ્કિલ હી નહીં, નામુમકીન હૈ,” ત્યારે દર્શકોએ પાળેલી તાળીઓમાં “પોલીસ કેવી મૂરખ છે” તેની ખુશી પણ સમાયેલી હતી.

(પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 08 ઑક્ટોબર 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

26મી સપ્ટેમ્બરે, સદાબહાર અભિનેતા દેવ આનંદની 100મી જન્મ સાલગિરાહ મનાવામાં આવી રહી હતી, તે જ દિવસે ભારત સરકારે તેમની સહ-કલાકાર વહીદા રહેમાનને આ વર્ષના દાદા સાહેબ ફાળકે ખિતાબથી નવાજવાની જાહેરાત કરી હતી. વહીદાએ દેવ આનંદ સાથે સૌથી વધુ, સાત, ફિલ્મો કરી હતી : સી.આઈ.ડી. (1956), સોલહવા સાલ (1958), કાલા બજાર (1960), બાત રાત કી (1962), ગાઈડ (1965), રૂપ કી રાની ચોરો કા રાજા (1961) અને પ્રેમ પૂજારી (1970). 

અલબત્ત, બંનેની કારકિર્દીમાં, અને હિન્દી સિનેમાના ઇતિહાસમાં પણ, ‘ગાઈડ’ ફિલ્મ સરતાજ સમી છે અને અગાઉ આપણે અહીં તેની વાત પણ કરી ગયા છીએ, પરંતુ બંનેની પહેલી ફિલ્મ ‘સી.આઈ.ડી.’ની વાત બહુ થતી નથી. કદાચ એનું કારણ એ હશે કે તે આજે જૂનવાણી લાગતી હશે (ફિલ્મ બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ હતી), પરંતુ સાઈઠના દાયકામાં તે બહુ ‘મોડર્ન’ સાબિત થઇ હતી.

પશ્ચિમની સિનેમામાં ‘નોઈર’ ફિલ્મોનો એક પ્રકાર છે. જેનો નાયક સ્વાર્થી અને ભાવશૂન્ય (સીનિકલ) હોય, દૃશ્યોમાં ડાર્ક લાઈટનો ઉપયોગ હોય, વાર્તામાં ઘણાબધા ફ્લેશબેક હોય, અટપટો પ્લોટ હોય અને ફિલ્મમાં અસ્તિત્વ સંબંધી ફિલસૂફી હોય, તેને ‘નોઈર’ કહે છે. ‘સી.આઈ.ડી.’ એ પ્રકારની નોઈર ફિલ્મ હતી.

વાસ્તવમાં, દેવ આનંદનાં પ્રારંભિક વર્ષોમાં આવા સીનિકલ નાયક તરીકે પેશ કરવાનું શ્રેય ગુરુ દત્તને જાય છે. નિર્દેશક તરીકે, ગુરુ દત્તે પહેલીવાર ‘બાઝી’(1951)માં દેવ આનંદને જુગારી અને હત્યાના આરોપી બનાવીને દર્શકોની એક ‘નવા પ્રકાર’ના નાયકનો પરિચય કરાવ્યો હતો. ‘સી.આઈ.ડી.’માં એવી જ વિષય વસ્તુનું પુનરાવર્તન કરવામાં આવ્યું હતું.

ઇન ફેક્ટ, ‘બાઝી’ અને ‘સી.આઈ.ડી.’ ફિલ્મ વચ્ચે એક અન્ય દિલચસ્પ  સંબંધ છે. બંને એક સાથે હિન્દી ફિલ્મ જગતમાં આવ્યા હતા અને પગ જમાવાની કોશિશ કરતા હતા. 1946માં, ‘હમ એક હૈ’ નામની ફિલ્મના સેટ પર તે પહેલીવાર મળ્યા હતા. નાયક તરીકે દેવની એ પહેલી ફિલ્મ હતી અને ગુરુ દત્ત એમાં સહાયક નિર્દેશક હતા. એમાં એકવાર ધોબીના કારણે તેમનાં શર્ટ અદલાબદલી થઇ ગયેલાં – દેવે ગુરુનું શર્ટ પહેર્યું હતું અને ગુરુએ દેવનું. ‘અમે ત્યારથી એકબીજાના આજીવન દોસ્ત બની ગયા હતા,’ એમ દેવે કહ્યું હતું. 

એ વખતે તેમણે એકબીજાને વચન આપ્યું હતું કે દેવ જો હીરો બનશે તો ગુરુને નિર્દેશક તરીકે તક આપશે અને ગુરુ નિર્દેશક બનશે તો દેવને હીરો તરીકે લેશે. દેવ હીરો બની ગયા એટલે ‘બાઝી’ નું સુકાન ગુરુને સોંપ્યું. 5 વર્ષ પછી, ગુરુએ તેમની સ્વતંત્ર ફિલ્મ કંપનીના બેનર હેઠળ ‘સી.આઈ.ડી.’ બનાવી તો દેવને મુખ્ય ભૂમિકામ લીધા.

ફિલ્મ ઘણી બધી રીતે સીમાચિન્હ રૂપ હતી. હિન્દી સિનેમામાં ક્રાઈમ ફિલ્મોનો દૌર 80-90ના દાયકામાં અન્ડરવર્લ્ડના માફિયાઓના જમાનાથી શરૂ થયો ન હતો. એથી ય પહેલાં,  દેવ આનંદ અને ગુરુ દત્તે દર્શકોને પહેલીવાર ‘બોમ્બેનો ક્રાઈમ’ કેવો હોય તે બતાવ્યું હતું. ફિલ્મનો વિષય જ એવો હતો કે તેનું એક ગીત મુંબઈને જ ધ્યાનમાં રાખીને લખવામાં આવ્યું હતું અને જે આજે પણ મુંબઈના સ્તુતિગાન જેવું છે : યે દિલ હૈ મુશ્કિલ જીના યહાં … જરા હટકે, જરા બચકે … યે હૈ બોમ્બે મેરી જાન.

ગીતની લોકપ્રિયતા એ હકીકત પરથી સબિત થાય છે તેની પંક્તિ પરથી પાછળથી બે ફિલ્મોનાં ટાઈટલ આવ્યાં હતાં : સૈફ અલી ખાનની ‘યે હૈ બોમ્બે મેરી જાન’ (1999) અને રણબીર કપૂરની ‘યે દિલ હૈ મુશ્કિલ’ (2016).

‘સી.આઈ.ડી.’માં નાયક, ટાઈટલ પરથી જ સ્પષ્ટ છે તેમ, પોલીસ ઇન્સ્પેકટર (શેખર) છે અને તે એક અખબારના સંપાદકની હત્યાની તપાસ કરી રહ્યો છે (પત્રકારની હત્યા પણ એ સમયના દર્શકો માટે નવીનતા હતી). કેસ એકદમ સીધો હતો, પણ ઇન્સ્પેકટરને એમાં બીજી કોઈ ગંધ આવે છે. તે કેસમાં ઊંડો ઉતરે છે. એમાં તેના હાથે સંપાદકના હત્યારાનું ખૂન થઇ જાય છે, અથવા એવો તેના પર આરોપ મુકાય છે. હવે, પોતાને અત્યંત હોંશિયાર માનતો શેખર પોતાની નિર્દોષતા સાબિત કરવા માટે દર-દર ભટકે છે.

ફિલ્મમાં વહીદા રહેમાને ક્રિમીનલ ધરમદાસ(બિર શખુજા)ની ટોળકીમાં જાસૂસની ભૂમિકા ભજવી હતી. વહીદાની આ પહેલી હિન્દી ફિલ્મ હતી. વહીદા તેલુગુ ફિલ્મોમાં કામ કરતાં હતાં, અને ગુરુ દત્તની નજર તેમની પર પડી હતી. ગુરુ દત્તે જ તેમને ‘સી.આઈ.ડી.’ ફિલ્મ માટે મુંબઈ આવવાનું કહ્યું હતું. વહીદાની એ નેગેટિવ ભૂમિકા હતી. તેમની બીજી જ ફિલ્મ ‘પ્યાસા’માં ગુરુ દત્તે તેમને વેશ્યા તરીકે પેશ કર્યાં હતાં. તે વખતના રૂઢિચુસ્ત સમયમાં પણ ગુરુ દત્ત કેવી સાહસિક ફિલ્મો બનાવતા હતા તેની આ સાબિતી હતી.

‘સી.આઈ.ડી.’ ફિલ્મમાંથી બીજી એક પ્રતિભા હિન્દી સિનેમાને મળી તે નિર્દેશક રાજ ખોસલા. રાજજી ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોના સંગીત વિભાગમાં કામ કરતા હતા (સી.આઈ.ડી. સહિત ભવિષ્યની તેમની ફિલ્મો ‘વોહ કૌન થી?’ ‘મેરા સાયા,’ ‘મેરા ગાંવ મેરા દેશ,’ ‘મૈ તુલસી તેરે આંગન કી’માં કેમ શાનદાર ગીતો હતાં તેનું કારણ આ નોકરી હતી).

દેવ આનંદે એમનામાં બીજી પ્રતિભા જોઈ હતી અને તેમને ગુરુ દત્તના સહાયક તરીકે રખાવ્યા હતા. ‘સી.આઈ. ડી.’થી તેમણે સાબિત કર્યું કે ફિલ્મ નિર્દેશનની કેટલી અનન્ય સૂઝ હતી. ‘સી.આઈ.ડી.’ તેના દિલચસ્પ પ્લોટ, અનોખા કેમેરા વર્ક (વી.કે. મૂર્તિ), સોંગ પિક્ચરાઈઝેશન અને સંગીત માટે આજે પણ યાદગાર છે.

થ્રિલર ફિલ્મને અનુરૂપ તેનું બેકગ્રાઉન્ડ સંગીત અનોખું તો હતું જ પણ ગીતો ય કર્ણપ્રિય હતાં. કુલ છ ગીતો હતાં અને તમામે તમામ સુપરહિટ હતાં. સંગીતકાર ઓ.પી. નૈયર અને ગીતકાર મજરૂહ સુલતાનપુરીએ જાણે સંગીતનો જાદુ જ કર્યો હતો. ગુરુ દત્તની બીજી એક અનન્ય શોધ જોની વોકર પર ફિલ્માવાયેલા એક ગીતની તો આપણે ઉપર વાત કરી, એ સિવાય બીજા પાંચ પણ એટલાં જ સુંદર હતાં : બૂઝ મેરા ક્યા નામ રે (શમશાદ બેગમ), લેકે પહેલા પહેલા પ્યાર (શમશાદ, આશા ભોંસલે, રફી), જાતા કહાં હૈ દીવાને (ગીતા દત્ત), આંખો હી આંખો મેં ઈશારા હો ગયા (ગીતા દત્ત-રફી), કહીં પે નિગાહેં કહીં પે નિશાના (શમશાદ બેગમ).

‘સી.આઈ.ડી.’ 1956ની સૌથી મોટી ફિલ્મ સાબિત થઇ હતી. કહેવાય છે કે તેણે સવા કરોડનો વકરો કર્યો હતો. ગુરુ દત્ત એટલા ખુશ થઇ ગયા હતા કે તેમણે નિર્દેશક રાજ ખોસલાને એક વિદેશી સ્પોર્ટ્સ કાર ભેટમાં આપી હતી.

જો કે, વહીદા રહેમાન અને રાજજીને વાંકું પડ્યું હતું. વહીદા સૌ પહેલાં તો તેમનું નામ બદલવાની ના પાડી હતી. બીજું, રાતે મોડે સુધી કામ કરવા ઇનકાર કર્યો હતો અને ત્રીજું, ઉઘાડાં કપડાં નહીં પહેરવાની શરત મૂકી હતી.

એક ઇન્ટરવ્યૂમાં વહીદાએ તેને યાદ કરીને કહ્યું હતું, “સી.આઈ.ડી. પછી રાજ ખોસલા મારાથી નારાજ હતા. તેમને એવી ફરિયાદ હતી કે મેં અમુક દૃશ્યો કરવાની, અમુક કપડાં પહેરવાની ના પાડી દીધી હતી. ‘એને તો અભિનય કરતાં ય આવડતો નથી’ એવું પણ તેમણે કહ્યું હતું. એ પછી અમે ‘પ્યાસા’ ફિલ્મનું શુટિંગ કરવા માટે કલકત્તા ગયા હતા, ત્યારે એક સહાયક નિર્દેશકે મને કહ્યું હતું કે ગુરુ દત્તજી તમારા કામથી બહુ ખુશ છે. એટલે મેં કહ્યું, એમ? રાજ ખોસલાજીને તો બહુ ખુશી નથી. વાસ્તવમાં, બંને નિર્દેશક એકબીજાથી એકદમ ભિન્ન હતા.”

(પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”; 04 ઑક્ટોબર 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર