રવીન્દ્ર પારેખ

લોકસભાની ચૂંટણી લોક’ખભા’ની ચૂંટણી બની રહી હોય એવું લાગે છે. કોઈ ખભો આપીને તો કોઈ ખભે ચડીને ચૂંટણી જીતવા જીવ પર આવી ગયા હોય તેવું વાતાવરણ છે. હાઇકમાંડ, કમાન છટકાવીને ટિકિટો આપી રહ્યા છે, તો જૂના જોગીઓની ટિકિટો કાપી પણ રહ્યા છે. જે વિપક્ષ તરીકે ગાળ દેતાં થાકતા ન હતા તે હવે પક્ષ બદલીને, ટિકિટ મેળવી લઈ મલકાઈ રહ્યા છે, તો ટિકિટ ન મળતાં કેટલાંક છણકાઈ પણ રહ્યા છે. જે પોતાના પક્ષને વફાદાર ન રહ્યા તે હવે નવા પક્ષમાં નફાદાર થવા દાખલ પડી ગયા છે ને પ્રજા બધું ભૂલીને તેમને મત આપે એવી ભોળી છે કે કેમ તે તો ચૂંટણીનાં પરિણામો જ કહેશે. જો કે, આ વખતે એક કૌતુક એવું પણ થયું છે કે ટિકિટ મળી હોય છતાં ઉમેદવારો મત મેળવવાના મતના નથી. ગુજરાતમાં જ સાબરકાંઠાના અને વડોદરાના ભા.જ.પ.ના બે ઉમેદવારોએ ચૂંટણી નહીં લડવાની જાહેરાત કરી છે. રાજસ્થાનમાં પણ એક કાઁગ્રેસી ઉમેદવારે ટિકિટ પરત કરી છે. આ ચૂંટણી વૈરાગ્ય કેમનોક આવ્યો તે તો ખબર નથી, પણ કેટલાક આક્ષેપો જીરવવાનું અઘરું થયું હોય એમ બને. એ તો ઠીક, પણ, ચૂંટણી લડવાના પૈસા ન હોય ને કોઈ ચૂંટણી લડવાનું નકારે ને એમ નકારનાર બીજું કોઈ નહીં ને કેન્દ્રીય નાણાં મંત્રી પોતે હોય ત્યારે એક સાથે હજારો વૉલ્ટનો ઝાટકો ઘણાંને લાગે ને તેઓ આઘાતથી બેવડ વળી જાય એમ બને.

બન્યું એવું કે ભા.જ.પ.ના અધ્યક્ષ જે.પી. નડ્ડાએ નાણાં મંત્રી નિર્મલા સીતારામન્‌ને આંધ્ર પ્રદેશ કે તામિલનાડુથી લોકસભાની ચૂંટણી લડવાનો વિકલ્પ આપ્યો, તો નાણાં મંત્રીએ એમ કહીને ના પાડી કે તેમની પાસે ચૂંટણી લડવા જેટલા પૈસા નથી. હવે નાણાં મંત્રી પાસે પૈસા ન હોય તો લોકો તો ગરીબ જ  હોયને ! એવું તો કેવી રીતે હોય કે રાજા ભિખારી હોય ને રાજ્ય એશ કરતું હોય? સીતારામન્‌ને પૂછવામાં આવ્યું કે નાણાં મંત્રી પાસે પૈસા ન હોય એ કેવું? તો, એમનો જવાબ હતો – મારો પગાર, મારી કમાણી, મારી બચત મારી છે, પરંતુ ભારતનું કોન્સોલિડેટેડ ફંડ મારું નથી. નાણાં મંત્રી ખોટું તો ન બોલે. જો કે, ખોટું તો હવે કોઈ બોલતું જ નથી. એ જે હોય તે, પણ સીતારામન્‌ના જવાબ પરથી એટલું તો ફલિત થાય છે કે ભારતના નાણાં મંત્રીનું પોતાનું ફંડ એટલું નથી કે તે લોકસભાની ચૂંટણી લડી શકે. કમાલ છે ને કે જીતનારા 543 સાંસદો ને સેંકડો બીજા વિધાનસભ્યો ને હજારો કોર્પોરેટરો ચૂંટણીઓ લડી શકે છે. એનો અર્થ એ થયો કે એ બધા નાણાં મંત્રી કરતાં વધુ સમૃદ્ધ છે. સાચું તો એ છે કે ભારતની ચૂંટણીઓ અત્યંત મોંઘી થઈ છે. સીતારામને એમ પણ ઉમેર્યું કે ચૂંટણીમાં સમુદાય ને ધર્મ પણ ભાગ ભજવે છે. જાતિ-જ્ઞાતિ વગેરે બાબતો વિજયી બનાવનારાં પરિબળો છે એય ખરું. આ બધું જ જો સક્રિય હોય તો નિષ્પક્ષ ચૂંટણી ક્યાં લડાય છે તે પ્રશ્ન જ છે.

સવાલ તો એ પણ છે કે ચૂંટણી બોન્ડમાંથી ભા.જ.પે. 6,986.5 કરોડ સમેટ્યા હોય તો એ ચૂંટણી માટે નહીં ને ચટણી માટે છે, એવું? આમ તો બધા જ પક્ષોએ ચૂંટણી ભંડોળ ભેગું કર્યું છે, તે એ કૈં પત્તાં ટીચવાં તો નહીં જ હોય ! એ જુદી વાત છે કે નાણાં મંત્રીના અર્થશાસ્ત્રી પતિ પરાકલા પ્રભાકરને રોકડું કર્યું છે કે ચૂંટણી બોન્ડ ભારતનું જ નહીં, પણ વિશ્વનું સૌથી મોટું કૌભાંડ છે અને તેને લીધે ભા.જ.પ.ને મોટું નુકસાન થશે. આ વિધાન કોઈ વિપક્ષી નેતાનું નથી, પણ અર્થશાસ્ત્રીનું છે. તેમનું માનવું છે કે આ મુદ્દો હજી વધારે ચગશે અને મતદારો સરકારને મત દ્વારા તેનો જવાબ પણ આપશે. સીતારામન્‌નું કહેવું છે કે બધા જ સંડોવાયેલા છે એટલે કોઈને કોઇની વિરુદ્ધ બોલવાનો નૈતિક અધિકાર જ નથી. મતલબ કે કૈંક તો એવું છે જે નૈતિક નથી. વારુ, ખોટું કોઈ એક કરે તો જ ખોટું, એવું નથી, ઘણાં કરે તો પણ ખોટું તો ખોટું જ રહે છે.

એક અંદાજ મુજબ ભારતમાં દર વર્ષે ચૂંટણી 75,000 કરોડથી વધુ કિંમતની પડે છે. એમાં ઇલેકટોરલ બોન્ડથી છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં લગભગ વીસેક હજાર કરોડ આવ્યા. મતલબ કે વર્ષના 4,000 કરોડ. તો, બાકીના પૈસા ક્યાંથી આવે છે? એ રોકડથી આવે છે. બીજા અર્થમાં ચૂંટણી પણ એક કારણ છે જે કાળું નાણું ઘટવા ન દે. ઘટે તો ય નાબૂદ થવા દે એ શક્ય નથી, કારણ રાજકીય પક્ષોને ચૂંટણી ઉપરાંત પણ અનેક કામો માટે ફંડની જરૂર પડે જ છે ને તે ખાઈ ઘણુંખરું કાળાં નાણાંથી જ પુરાતી હોય છે. વર્ષમાં અંદાજે 37 જેટલી ચૂંટણીઓ થતી હોય છે. એ પરથી પણ ખ્યાલ આવે એમ છે કે ચૂંટણી પાછળ થતો ખર્ચ અતિશય છે. એ સંદર્ભે નાણાં મંત્રી ચૂંટણી લડવાનું પડતું મૂકે તે સમજાય એવું છે. આવનાર સમયમાં ઘણાં એ રીતે ચૂંટણી લડવાનું જતું કરે એમ બને. આમાં સાધારણ માણસ માટે તો કોઈ અવકાશ જ નથી. બીજા શબ્દમાં ચૂંટણીનો ખેલ અમીરોનો જ ખેલ છે. એ જ ચૂંટાય, એ જ રાજ કરે ને એ જ નીતિઓ ઘડે. એ નીતિઓ ગરીબો માટે કેટલીક હોય તે સમજી શકાય એમ છે.

એમ લાગે છે કે ચૂંટણી ન લડી શકે એવા ગરીબોનો નવો વર્ગ ભવિષ્યમાં ઊભો થશે. એક વર્ગ એવો જેને સરકાર વર્ષોથી મફત અનાજ આપે છે. એવા પશ્ચિમ બંગાળના ગરીબો માટે વડા પ્રધાનને એવો અભૂતપૂર્વ વિચાર આવ્યો કે ઇ.ડી.(એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ)એ ભ્રષ્ટાચારીઓને ત્યાં દરોડા પાડીને 3.000 કરોડ જેટલી રકમ જપ્ત કરી છે, તો તે ત્યાંનાં ગરીબોને આપવી. આવું ચૂંટણી પ્રચાર અંગેની ટેલિફોનિક ચર્ચામાં ભા.જ.પ.ના કૃષ્ણાનગરના ઉમેદવાર અમૃતા રૉયને વડા પ્રધાને કહ્યું ને ભારપૂર્વક ઉમેર્યું પણ કે આ વાત તેઓ બધાંને જણાવે. પશ્ચિમ બંગાળમાં પ્રચાર માટે આનાથી વધુ રૂડું બીજું શું હોય? એ તો જે કરવું હોય તે વડા પ્રધાન ભલે કરે, પણ ચૂંટણી લડવા ઇચ્છુક આર્થિક ગરીબો માટે એવી યોજના પણ વિચારાવી જોઈએ, જેમાંથી ચૂંટણી લડવા જોઈતું ફંડ મળી રહે. ઇલેકટોરલ બોન્ડ તો દરિયામાં ખસખસ ગણાય. ઇ.ડી. દરોડા દ્વારા જપ્ત થતી રકમનો જેમ ગરીબો માટે ઉપયોગ થઈ શકે એમ જ ચૂંટણી લડવા ઇચ્છનાર ઉમેદવાર માટે પણ થઈ શકે. એને માટે વિપક્ષો ભલે ટાર્ગેટ થાય, શાસક પક્ષને ય ન મૂકવા. એમાં કેટલાક ખરેખર સન્માનનીય છે જ, પણ બધા જ દૂધે ધોયેલાં નથી.

દૂર ક્યાં જવું? આસામની શાસક ભા.જ.પ. સરકારની સહયોગી પાર્ટી બોડોલેન્ડ યુનાઈટેડ પીપલ્સ પાર્ટી લિબરલ(યુ.પી.પી.એલ.)ના નેતા બેંજામિન બાસુમતારીની એક છબી ચર્ચામાં છે. એ છબીમાં બાસુમતારી 500ની ચલણી નોટોના પથારા નીચે ફેલાઈને પડેલા દેખાય છે. બાસુમતારી પર પી.એમ. આવાસ યોજનામાં ગરીબો પાસેથી પૈસા પડાવવાનો આરોપ છે. જો કે, પાર્ટીએ તો તેમને 10 ફેબ્રુઆરીથી બરતરફ કરી દીધા છે. એક તરફ પૈસાને વાંકે ચૂંટણી ન લડવાનો નિર્ણય લેતા ભા.જ.પ. સરકારનાં નાણાં.મંત્રી નિર્મલા સીતારામન્‌ છે ને બીજી તરફ બાસુમતારી જેવા ભા.જ.પ. સરકારના સહયોગી પાર્ટીના સભ્ય છે જે ચલણી નોટોનો બીભત્સ દેખાડો કરી છીછરી માનસિકતા પ્રગટ કરે છે.

એક વાત બહુ સ્પષ્ટ છે કે ચૂંટણી તો મોંઘી છે જ, પણ તે ઘણી મોંઘવારીનું કારણ પણ છે, એટલું જ નહીં, ચૂંટણી જીતનારા અનેક રીતે પૈસા ઊભા કરીને તેનો દેખાડો પણ કરતા રહે છે. અપવાદ રૂપે કેટલાક સ્વચ્છ રાજકારણીઓ હશે જ, પણ તે અપવાદોમાં જ હશે એ ભૂલવા જેવું નથી. લોકશાહીમાં ચૂંટણી અનિવાર્ય છે, પણ તે એટલી મોંઘી હોય કે લડવાનું જ મન ન થાય તો એ આખું પ્રકરણ પુનર્વિચારણાને પાત્ર છે. અહીં વાત ચૂંટણી નકારવાની નથી જ નથી, પણ તે સાધારણ માણસનો જ જો બધી રીતે છેદ ઉડાડતી હોય તો એ સ્થિતિ બદલી શકાય કે કેમ તે અંગે વિચારવાનું રહે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 29 માર્ચ 2024

રવીન્દ્ર પારેખ

શિક્ષણ વિભાગને માટે માસ્તર, મસોતું જ છે. માસ્તરને મસોતું ગણવાનો શિક્ષણ વિભાગને વાંધો નથી કે નથી તો વાંધો માસ્તરોને મસોતું ગણાવાનો. એ માસ્તર જે વિદ્યાર્થીઓનું ભવિષ્ય ઘડે છે, તેનાં પોતાનાં ભવિષ્યના કોઈ ઠેકાણાં નથી. માસ્તરો એવા પણ છે જે કૈં કર્યા વગર અનેક સન્માનો લઈને, ઉપરીઓની ખુશામત કરીને, અનેક અનાચારો કરીને ચામડી બચાવેલી રાખે છે, તો થોડા એવા પણ છે જેની ચામડીનાં જોડાં પણ ઓછાં પડે. તે ફરજ પરસ્ત, વફાદાર અને ભીરુ છે. તે શોષિત છે. ભીરુ છે એટલે શોષિત વધારે છે. એવાઓનો ઉપયોગ સરકાર જ નહીં, સાથી શિક્ષકો પણ મસોતાની જેમ જ કરતાં હોય છે.

આમ તો મસોતું એટલે ગરમ વાસણ ચૂલા પરથી ઉતારવા વપરાતું મેલું કપડું. લૂગડાનો ચોળાયેલો કકડો જે ધોળવા, લૂંછવા વપરાતો હોય. ચૂંટણીનું આંધણ ચડ્યું હોય તો માસ્તર /મસોતું પકડો ને વાસણ ઉતારી લો કે બેડો પાર ! ચૂંટણીની તાલીમ આપવાની છે, માસ્તર હાજર છે. પરીક્ષામાં સુપરવાઇઝર જોઈએ છે, બોલાવો માસ્તરને, ઉત્તરવહી તપાસવાની છે, માસ્તરોના ઓર્ડર કાઢો, આવશે ને તપાસી પણ આપશે ઉત્તરવહીઓ. આ વખતે મુશ્કેલી એ થઈ છે કે શિક્ષકને આ ત્રણેય કામગીરીઓ એક સાથે કરવાની આવી છે. ચૂંટણી આવી રહી છે ને તાલીમી વર્ગો ભરવાના છે, પરીક્ષામાં સુપરવિઝન પણ કરવાનું છે ને તે પતે તો ઉત્તરવહીઓ પણ તપાસવાની છે. કઈ કામગીરી કરવી ને કઈ નહીં, તેની પસંદગી તેની નથી, એટલે ઘણા શિક્ષકોની મૂંઝવણ વધી છે. ત્રણેય જવાબદારીઓ મહત્ત્વની છે ને સરકાર તો ઈચ્છે જ કે ત્રણે તપેલાં ઉતારવામાં માસ્તર / મસોતું કામમાં આવે. સરકારે / બોર્ડે તો ઉકેલ શોધ્યો જ છે, પણ મશીનને માણસમાં ફેર ન રહે એવો છે. એવી વફાદારી સરકાર / બોર્ડ પાસેથી રાખવાની હોય તો ત્યાં જવાબ હકારમાં આવવાની શક્યતાઓ ઓછી જ છે.

આ વખતે સૌથી ઉપર ચૂંટણી છે, પણ મુશ્કેલી એ છે કે તે બોર્ડની પરીક્ષા વખતે આવી છે. બોર્ડની મુખ્ય પરીક્ષાઓ પૂરી થઈ છે ને ઉત્તરવહીઓ તપાસવાનું શરૂ થયું છે. આ જ ગાળામાં ઘણી સ્કૂલોમાં લોકસભાની ચૂંટણીમાં ફરજ બજાવવા અંગેની તાલીમમાં હાજર રહેવાના હુકમો પણ થયા છે. એ સાથે જ ગુજકેટની તથા અન્ય પરીક્ષાઓ પણ શરૂ થવા જઈ રહી છે ને તેને માટે વર્ગ ખંડમાં સુપરવાઇઝર તરીકેની ફરજ બજાવવાના ઓર્ડરો પણ થયા છે. ત્રણે જવાબદારીઓ નિભાવી શકાતી હોત તો તેવું કામ સરકારે / બોર્ડે શિક્ષક પાસેથી લીધું જ હોત ને શિક્ષકે તે કર્યું પણ હોત, પણ કોઈક માટે તે શક્ય ન હોય ત્યારે ફરજ કઈ રીતે બજાવવી તેની મૂંઝવણ શિક્ષકો અનુભવે છે. જો કે, એનો ઉકેલ જિલ્લા શિક્ષણાધિકારીશ્રીએ એમ શોધ્યો છે કે ચૂંટણીની તાલીમ પૂરી કરીને કે સુપરવિઝન પતાવીને શિક્ષકે પેપર તપાસવાની કામગીરી પણ કરવાની રહેશે. જિલ્લા શિક્ષણાધિકારીશ્રી એકથી વધુ ફરજો એક સાથે બજાવી શકતા હશે, પણ શિક્ષકો એકથી વધુ ફરજ બજાવી જ શકે એવું શિક્ષકે તો નહીં, પણ સાહેબે તો માની જ લીધું છે. એમ પણ માની લેવાયું છે કે એકથી વધુ ફરજો એકથી વધુ સ્થળોએ બજાવવા જેટલા શિક્ષકો સક્ષમ છે. પરીક્ષણની કામગીરી 11થી 5ની સોંપાઈ હોય તો બીજી ફરજ ક્યારે ને ક્યાં બજાવવી એ પ્રશ્ન જ છે, પણ જિલ્લા શિક્ષણાધિકારીશ્રીના આદેશનું પાલન તો થવું જ ઘટે ને મસોતું તેનું પાલન કરશે પણ ! કરે જ છે.

એટલું છે કે સરકાર, શિક્ષકો પહોંચી વળે એટલું જ કામ શિક્ષકો પાસેથી લે છે. શિક્ષકો યાંત્રિક રીતે કામ કરે, સર્જનાત્મક ન રહે કે સામે શિંગડા ન ભરાવે એ રીતે તેમની પાસેથી કામ લઈ શકાય છે. જો કે, બોર્ડની પરીક્ષામાં પરીક્ષક તરીકેની કામગીરીમાં શિક્ષકોને જોતરવાની વાત આવી, તો કેટલાક શિક્ષકોએ ફરજ પર હાજર રહેવાનું મુનાસિબ નથી માન્યું. જો કે, તેમની સામે પગલાં ભરવાની વાત પણ છે જ ! આ વખતે ચૂંટણી છે એટલે બોર્ડ વહેલું પરિણામ જાહેર કરવા ઉત્સુક છે. એવે વખતે પરીક્ષકો કામગીરી કરવા હાજર ન રહે તો પરિણામમાં વિલંબ થાય ને તે કોઈને જ ન પરવડે એમ બને. કદાચ વિદ્યાર્થીઓના મત મેળવવા હોય કે વિદ્યાર્થીઓ પાસ થાય તો વાલીઓના મત લોકસભા ચૂંટણીઓમાં પડે એટલે, પણ આ વખતે બને ત્યાં સુધી વિદ્યાર્થીઓને પાસ કરી દેવાની દાનત ચોખ્ખી જણાઈ આવે છે.

ગયે વર્ષે પરીક્ષણ દરમિયાન સોએ બારથી પંદર વિદ્યાર્થીઓ નાપાસ થતા હતા, પણ આ વખતે એ ટકાવારી બેથી ત્રણ પર આવીને અટકે એવી શક્યતાઓ છે. આ ઘટાડો વિદ્યાર્થીઓની બુદ્ધિમત્તા પર આધારિત ન હોય એમ બને. પરીક્ષકોની ખેંચના સમયમાં જે તે વિષયના પરીક્ષક હાજર ન હોય તો જે હાજર હોય તે પણ પેપર તપાસી લે છે. કોમર્સના હજારો વિદ્યાર્થીઓના પેપર જુદા જુદા વિષયના શિક્ષકો સેકશન પ્રમાણે તપાસે છે. સેકશન એ- એક પરીક્ષક તપાસે, બી-બીજો, સી- ત્રીજો એમ છથી સાત પરીક્ષકો દ્વારા એક પેપર તપાસાય છે. આ બધાંની ઉપર એક મૉડરેટર પણ ખરો, જે આખું પેપર પોતે ચેક કરે છે ને જરૂર પડે તો તે માર્કમાં વધારો ઘટાડો પણ કરી લે છે. એક સમય એવો હતો કે આખું પેપર એક જ પરીક્ષક તપાસતો કે સેકશન બે હોય તો બે પરીક્ષક સુધી વાત જતી. હવે સેકશન પ્રમાણે પરીક્ષકોની ભીડ કરવાનું વધુ ચોકસાઇ માટે છે કે વધુ ઉદારતા માટે તે સમજાતું નથી.

એક તરફ પરીક્ષકોની તંગી છે ને બીજી તરફ સેકશન દીઠ પરીક્ષકો ફાજલ પાડવામાં આવે છે. વારુ, આ બધું શુદ્ધ હેતુથી થતું હોય તો, તો પ્રશ્ન જ નથી, પણ દળી દળીને કુલડીમાં-ની જેમ કોઈ પણ રીતે વાત વિદ્યાર્થીને પાસ કરવાની જ હોય તો પરીક્ષાના આવા ભવ્ય તાયફા કરવાની જરૂર ખરી? સાચું તો એ છે કે તટસ્થ મૂલ્યાંકનની વાત ખાસ રહી જ નથી. બોર્ડની પરીક્ષામાં 5 માર્ક લાવનારને 23 માર્કસ સુધીનું ગ્રેસિંગ ભૂતકાળમાં અપાયું હોય ને ગુજરાતીના પેપરમાં લાખો વિદ્યાર્થીઓ નાપાસ થતા હોય તો પરીક્ષાનું ને શિક્ષણનું શું અને કેવું મૂલ્ય આપણે નીપજાવ્યું છે તે કહેવાની જરૂર નથી. શિક્ષક ભણાવવા માટે પણ છે, એ વાત ભુલાઈ ચૂકી છે, તેનું આ પરિણામ છે.

વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષામાં ડિજિટલ ઘડિયાળ કે મોબાઈલ રાખવાની છૂટ નથી, જ્યારે પરીક્ષકને મધ્યસ્થ મૂલ્યાંકન કેન્દ્રમાં મોબાઈલ રાખવાની છૂટ છે ને ચાલુ કામગીરી દરમિયાન મોબાઈલ આવે તો પરીક્ષક બહાર જઈને વાત પણ કરી શકે છે. એ ફોન માર્ક સંદર્ભે ન જ હોય એમ માનવાને કોઈ કારણ નથી. ટૂંકમાં, જે પરીક્ષકના ઘરે થઈ શકે તે મધ્યસ્થ મૂલ્યાંકન કેન્દ્રમાં ન જ થાય એવું નથી. ત્રીસેક માર્ક લાવે તો વિદ્યાર્થીને પાસ માર્ક સુધી લાવવાની ગરજ પરીક્ષકની છે. પાસ કરવાની એક સગવડ એવી પણ વધારાઈ છે કે કોઈ વિદ્યાર્થી પુસ્તક પ્રમાણે જવાબ ન લખે, પણ જવાબમાં પ્રશ્નનું હાર્દ આવી જતું હોય, તો તેને ક્રિએટિવ ગણી માર્ક આપવા. મતલબ કે અત્યાર સુધી ક્રિએટિવ જવાબોને સ્થાન ન હતું, પણ હવે તેનો મહિમા વધ્યો છે. કદાચ ચૂંટણીને કારણે હોય એમ બને, બાકી, પાસ કરવામાં કોઈ કસર ન રહે તે માટે બોર્ડ કટિબદ્ધ છે. આ વખતે તો બોર્ડની પરીક્ષાનું પરિણામ 70 ટકા આવવાની વકી છે. ચૂંટણી સંદર્ભે એ કદાચ ઓછું છે. શક્યતાતો એવી છે કે બોર્ડનું પરિણામ 70 નહીં, પણ 170 ટકા આવે. જેનો શિક્ષણ વિભાગ જ ફુલ્લી નાપાસ હોય, તે 70 ટકા લાવે કે 170 ટકા, શો ફરક પડે છે?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 25 માર્ચ 2024

રવીન્દ્ર પારેખ

યુનિવર્સિટીથી માંડીને પ્રાથમિક સ્કૂલો સુધીમાં અનેક સ્તરે શૈક્ષણિક પ્રદૂષણ એટલું વિસ્તરેલું છે કે તેનો છેડો દેખાતો નથી. એમાં સૌથી નીંભર જો કોઈ હોય તો તે શિક્ષણ વિભાગ છે. આમ તો અધિકારીઓની ખાતાકીય બદલી થતી રહેતી હોય છે, પણ શિક્ષણ વિભાગ બદલવા માટે કોઈ કાનૂની પ્રક્રિયા થઈ શકતી હોય તો તે કરવા જેવી છે, કારણ કે હાલના વિભાગને લીધે શિક્ષણનો શતમુખી વિનિપાત ડગલે ને પગલે અનુભવાય છે. ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં વિદેશી વિદ્યાર્થીઓ સાથે ધાર્મિક મુદ્દે જે વિવાદ સર્જાયો તે બીજા અનેક અનિષ્ટો નોતરે એમ છે. આમ પણ યુનિવર્સિટી હોસ્ટેલોને વિવાદોની કે અનિષ્ટોની નવાઈ નથી. શિક્ષણમાં ભ્રષ્ટાચાર જ શિષ્ટાચાર છે એટલે તંત્રો કેવાં હોય તે સમજી શક્ય એવું છે. 37 નિષ્ણાતો હોવા છતાં બોર્ડની ધોરણ 10ની સામાજિક વિજ્ઞાનની પરીક્ષાનાં પ્રશ્નપત્રમાં 26 ભૂલો નીકળી. તેમાં ભાષાની ભૂલો પણ હતી, તો બોર્ડે બચાવ કર્યો કે એ કૈં ભાષાનું પ્રશ્નપત્ર ન હતું એટલે ચાલે. પણ ‘દ્રુતગતિ’ને બદલે. ‘દૂતગતિ’ છપાય તો અર્થ બદલાય એ તો ખરું કે કેમ? વારુ, ભાષાનું પ્રશ્નપત્ર ન હતું, પણ છપાયું હતું તો ગુજરાતીમાં જ, તો તે ખોટું છપાય તો ચાલે? ખરેખર તો ભૂલ સ્વીકારવાની હોય, તેને બદલે બોર્ડના સાહેબ બચાવ કરવામાં પડે એ વધુ શરમજનક છે. બોર્ડનો ઉપકાર એ રીતે માનવાનો રહે કે કોઈ કોઈ પ્રશ્નપત્ર તે ભૂલો વગર પણ છાપે છે.

વાત પરીક્ષાની જ નથી, સ્કૂલોની બાબતમાં પણ સરકારનું ભ્રષ્ટ માનસ વખતોવખત છતું થતું રહ્યું છે. ખાનગીકરણનો જે પ્રવાહ વહેતો થયો છે એમાં શિક્ષણ પણ પ્રભાવી થયું છે. લોકોના ટેક્સ પર ચાલતાં તંત્રનો પણ સરકારને બોજ લાગે છે, એટલે જવાબદારીમાંથી છૂટવા, સરકારે, સરકારી સ્કૂલો બંધ કરતાં જઈને ખાનગી સ્કૂલોને ઉત્તેજન આપવા માંડ્યું. એને કારણે ખાનગી સ્કૂલોનો રાફડો ફાટ્યો. સરકારી સ્કૂલો ઘટવાને કારણે ખાનગી સ્કૂલોમાં એડમિશન લેવાની ઘણાં બાળકોને ફરજ પડી. ખાનગી સ્કૂલો નફાખોર દુકાનોની જેમ ચાલતી થઈ, એટલે સ્વાભાવિક જ તેની ફી ઘણાંને પરવડે એમ ન હતી. તે ન ભરી શકતાં બાળકોએ શિક્ષણ છોડવાનું આવ્યું. ખાનગી સ્કૂલોમાં સગવડો હશે, પણ શિક્ષણની બાબતમાં તો નાની મોટી ઉઘરાણીઓ પર જ તેનો કારભાર ચાલે છે. ખાનગીમાં મોટે ભાગે શિક્ષકો ઓછી લાયકાતવાળા અને ઓછા પગારવાળા જ ધંધે લગાડાય છે. આમ નફાકારક ધંધો હાથવગો થવાથી ઘણાં ખાનગી સ્કૂલો ખોલીને શિક્ષણને નામે કમાણી કરવા લાગ્યા. બધા આવો ધંધો ન પણ કરતા હોય, પણ ઘણા ખાનગી સ્કૂલનું લાઇસન્સ મેળવીને શૈક્ષણિક ટંકશાળ જ ચલાવતાં જણાય છે. સરકારમાંથી લાઇસન્સ કેવી રીતે મેળવાય છે તે સૌ જાણે છે, એટલે એને વિષે ન બોલ્યામાં ‘નવ’ ગુણ જ ઠીક રહે. ખાનગી સ્કૂલોને કોઈ ધારાધોરણ ભાગ્યે જ નડે છે. સાધારણ રીતે સ્કૂલને મેદાન હોય તે અનિવાર્ય હતું, હવે એવું લગભગ નથી. હવે તો સ્કૂલો બજારોમાં, વ્યાવસાયિક ક્ષેત્રોમાં, રહેણાંક વિસ્તારોમાં, એમ જ્યાં જગ્યા મળે ત્યાં ખોલી શકાય છે. આ ઉપરાંત અપૂરતા વર્ગો, શિક્ષકોની અછત જેવી ઊણપો હવે સહજ ગણાય છે. આ વાત ઘણાંને સાચી ન લાગે, પણ માત્ર સુરતમાં જ 29 ખાનગી સ્કૂલોની માન્યતા રદ્દ થાય એવી સ્થિતિ ઊભી થઈ છે. નાના વરાછા, પુણા, યોગીચોક, કાપોદ્રા જેવા વિસ્તારના શોપિંગ સેન્ટરમાં સ્કૂલો ખોલવામાં આવી છે. આ અંગે માનવ અધિકાર પંચ અને પ્રાથમિક શાળા નિયામકને એક અરજદાર દ્વારા 26 ઓકટોબર, 2021 ને રોજ ફરિયાદ કરાતાં તંત્ર જાગ્યું. આમ તો સ્વતંત્રપણે તપાસ કરવાનું કોઈને બહુ સૂઝતું નથી, પણ ફરિયાદ થાય છે તો તંત્ર તપાસ કરે છે. તપાસમાં હાથ લાગ્યું કે ઘણી સ્કૂલોમાં 7-12ની નકલ, ફાયર સેફટી સર્ટિફિકેટ કે સાધન, ભાડા કરાર જેવું ન હતું. એકાદ સ્કૂલ પાસે તો પાનની દુકાન પણ ચાલતી હતી. એ અરજદારે આવી 70થી વધુ સ્કૂલો સામે ફરિયાદ કરી તો તમામ સ્કૂલોને 18 મે, 2023 ને રોજ છ મહિનામાં ઘટતું કરવાના આદેશ અપાયા. એ પછી પણ એવી 29 સ્કૂલો નીકળી જે આદેશને ઘોળીને પી ગઈ. એમ થતાં પ્રાથમિક શિક્ષણ નિયામકે ડી.ઈ.ઓ.ને આદેશ આપ્યો કે આ સ્કૂલોની માન્યતા અંગે તથા વિદ્યાર્થીઓને નજીકની સ્કૂલોમાં ખસેડી શકાય કે કેમ એ અંગે સ્પષ્ટતા કરો. જિલ્લા શિક્ષણાધિકારીએ 2 ડિસેમ્બર, 2023ના અહેવાલમાં ભલામણ કરી કે આ 29 સ્કૂલોની માન્યતા રદ્દ કરવા જેવી છે. હવે સ્થિતિ એ છે કે દસેક હજાર વિદ્યાર્થીઓને બીજી સ્કૂલોમાં ખસેડવા પડે એમ છે. જ્યાં પણ આ વિદ્યાર્થીઓ ખસેડાશે તે સ્કૂલોનું, તેનાં કોઈ વાંકગુના વગર ભારણ વધશે. વળી આ 29 સ્કૂલોની માન્યતા રદ્દ થશે તે નફામાં –

આ ઘટના એ રીતે આંખ ખોલનારી છે કે સ્કૂલો ખોલવાનું લાઇસન્સ, તે ક્યાં ખૂલવાની છે તે જાણ્યા વગર જ આપવામાં આવ્યું, નહિતર શોપિંગ સેન્ટરમાં કે પાનમાવાની નજીકમાં સ્કૂલો ખૂલે ખરી? જિલ્લા શિક્ષણાધિકારી માન્યતા રદ્દ કરવાની ભલામણ કરે છે, પણ સ્કૂલો કયાં ચાલે છે ને ત્યાં કેવીક સુવિધાઓ છે, એ અંગે ફરજ નથી પડતી તો 29 સ્કૂલોમાંથી એકેયની તપાસ કરતા નથી કે કરાવતા નથી. એ વાલીઓને શું કહેવું જે એ જોવાની પણ દરકાર કરતા નથી કે પોતાનું બાળક કેવાક વિસ્તારની સ્કૂલમાં ભણે છે? શિક્ષણના સર્વનાશમાં સરકાર જ જવાબદાર છે, એવું નથી, આ તો કદાચ વાલીઓ, શિક્ષકો, વિદ્યાર્થીઓનો પણ સામૂહિક પ્રયાસ છે.

સાધારણ રીતે કોઈ પણ ઇમારતનો પાયો પહેલાં નખાતો હોય છે, પણ શિક્ષણમાં એથી ઊલટું છે. એમાં ઇમારત પરથી પાયા તરફની ગતિ જોવા મળે છે. નવી શિક્ષણ નીતિ 2020થી લાગુ તો કરી દેવામાં આવી, પણ 2024 સુધીમાં એ સ્થિતિ નથી કે શિક્ષણ નીતિ પૂર્ણ કક્ષાએ લાગુ થઈ શકે. કોઈએ નવી શિક્ષણ નીતિ લાગુ કરવા ચોખા મૂક્યા ન હતા કે કોઈ તેનાં વગર કાચું ખાતું ન હતું. તે થોડી મોડી લાગુ કરાઇ હોત તો પણ કૈં ખાટુંમોળું થવાનું ન હતું, પણ નીતિ લાગુ કરી દેવાઈ ને તે કઈ કઈ રીતે ઉત્તમ છે તેની વાતો પણ વહેતી કરવામાં આવી, પણ તેને માટેનું જરૂરી માળખું ઊભું કર્યાં વગર જ તે લાગુ કરવામાં તો ન જૂનું સખણું રહ્યું કે ન નવામાં કૈં ભલીવાર રહ્યો. અત્યારે તો બાવાના બે ય બગડ્યા જેવી સ્થિતિ છે. કેન્દ્રમાં એન.સી.ઇ.આર.ટી. (નેશનલ કાઉન્સિલ ઓફ એજ્યુકેશનલ રીસર્ચ એન્ડ ટ્રેનિંગ) પાઠ્યપુસ્તકો અને અભ્યાસક્રમની માથાકૂટ કરે છે. જી.સી.ઇ.આર.ટી. (ગુજરાત કાઉન્સિલ ઓફ એજ્યુકેશનલ રીસર્ચ એન્ડ ટ્રેનિંગ) ગુજરાતમાં છે, તે એન.સી.ઇ.આર.ટી.ને વફાદારીપૂર્વક અનુસરવા માટે જ છે. તેનું કશુંક મૌલિક તો ભાગ્યે જ જોવા-જાણવા મળે છે. ક્યાં ભણવાનું એનાં ઠેકાણાં નથી, એમ જ શું ભણવાનું એની પણ ભારે અવઢવ છે. નવું શૈક્ષણિક સત્ર 2024-’25. 2023-’24 જેવું જ જૂનું હશે એવી આગાહી છે. તે એટલે કે એન.સી.ઇ.આર.ટી., 2020થી નવી શિક્ષણ નીતિ લાગુ થઈ હોવા છતાં, પાઠ્યપુસ્તકો તૈયાર કરી શકી નથી. નવી શિક્ષણ નીતિ મુજબ આવનારા સત્રથી ધોરણ 9માં બે ભારતીય ભાષાઓ સહિત ત્રણ ભાષા અને ધોરણ 11માં એક ભારતીય ભાષા સહિત બે ફરજિયાત ભણવાની વાત હતી, પણ કેન્દ્રીય શિક્ષણ મંત્રી હજી તો આ જુલાઈ-ઓગસ્ટમાં ધોરણ ત્રણ અને છનાં નવાં પુસ્તકો બહાર પડે એવી શક્યતા જુએ છે. બહાર પડશે જ એવું નથી, બહાર પડે એવી શક્યતા છે. ધોરણ 9 અને 11ની વાત તો 2025-26માં ગઈ છે, તે પણ થાય ત્યારે, ખાતરી કોઈ નથી. શિક્ષણ વિભાગના એક વરિષ્ઠ અધિકારીનું કહેવું એમ છે કે ચાલુ સત્રમાં પુસ્તકો આવે તો વચ્ચેથી જૂનાં પુસ્તકો બદલવાનું અઘરું છે. એ ખરું, પણ સત્ર પૂરું થયાં પછી પણ નવાં પુસ્તકો ક્યાં આવે છે? 2020ની વાત, 2024 સુધીમાં કેટલાં સત્રો ગયાં, એકાદ ધોરણનું તો ઠેકાણું પડેને ! તૈયારી જ ન હતી, તો 2020થી નવી શિક્ષણ નીતિની વધામણી ખાવાની જરૂર હતી?

ટૂંકમાં, કેવળ અનિશ્ચિતતા, અરાજકતા અને અંધાધૂંધીથી આખું શિક્ષણ જગત પીડાય છે. નથી પુસ્તકોનાં ઠેકાણાં, નથી ભણાવવાના ઠેકાણાં કે નથી પરીક્ષાનાં ઠેકાણાં. જે ચાલે છે તે આગલી ટેવને કારણે ચાલે છે, બાકી, કોઈ ખરેખર કૈં સુધારવા મથે છે એટલે ચાલે છે એવું નથી. ચાલે છે તે ભ્રષ્ટાચાર, અનાચાર અને અહંકાર ! શિક્ષણ ખાતું બણગાં ફૂંકવામાંથી ઊંચું નથી આવતું ને પછીની બધી મહેનત બચાવમાં થાય છે. સાધન શુદ્ધિનો અભાવ અને અપ્રમાણિકતા કેન્દ્રમાં ન હોય તો માત્ર સુરતમાં જ 29 સ્કૂલોની માન્યતા રદ્દ કરવા સુધી વિચારવું પડે ખરું? 37 નિષ્ણાતો છતાં, પ્રશ્નપત્રમાં 26 ભૂલો થાય તે સહજ છે? આવી ભૂલો વિદ્યાર્થી કરે તો તેને ચલાવાય છે? 2020થી નવી શિક્ષણ નીતિ લાગુ થવા છતાં 2024 સુધીમાં ધોરણ ત્રણનાં પુસ્તકો પણ તૈયાર ન થઈ શકે એ પ્રમાદ વિષે શું કહીશું? સૌથી જોખમી વાત તો એ છે કે ધાર્મિક કટ્ટરતા યુનિવર્સિટીને બારણે આવી ગઈ છે. લાગે છે કે એ કોઈ સુખદ પરિણામો આપશે? ઘણી વાર તો વહેમ પડે છે કે આખું શિક્ષણ જગત જ્વાળામુખીની ટોચ પર બેઠું છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 22 માર્ચ 2024