સ્મૃતિવંદના

લોકભારતી – સણોસરામાં સિત્તેરના દાયકામાં ચંદ્રશેખર ધર્માધિકારી (૨૦-૧૧-૧૯૨૭ • ૩-૦૧-૨૦૧૯) સંસ્થાની મુલાકાતે અને મનુભાઈ પંચોળી (દર્શક)ને મળવા આવેલા. તેઓ બે દિવસ રોકવાના હતા. તેમની સાથે મારે સંસ્થા-દર્શનમાં અને મહેમાનગૃહમાં સતત જોડાઈ રહેવાનું બન્યું. તેઓ દાદા ધર્માધિકારીના પુત્ર તેમ જ મુંબઈ હાઇકૉર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશ રહી ચૂક્યા છે, તે જાણીને ખૂબ આનંદ થયો.

તેમણે સંસ્થાના ખેતી-ગૌશાળા, બાગાયત, પુસ્તકાલય, છાત્રાલય વગેરે વિભાગો ખૂબ બારીકાઈથી જોઈ-જાણીને પ્રશ્નોત્તરી કરી. પ્રસન્નતા પણ વ્યક્ત કરી. વિદ્યાર્થીઓ સાથે તેમ જ કાર્યકરો સાથે મુલાકાતો – બેઠકો કરી. રોજ બે-ત્રણ કલાક મનુભાઈ અને બુચભાઈ સાથે વાર્તાલાપો કર્યા. દરેક વખતે મારે તેમની સાથે જ રહેવાનું બન્યું. ખૂબ નવું જાણવા – સમજવાનું મળ્યું. આનંદ થયો.

ગૌશાળા અને ચારાખેતીમાં વિદ્યાર્થીઓ કેવી રીતે જોડાયેલા રહે છે, અને તેમાં તેનું શિક્ષણ કઈ રીતે થાય છે. તેને લગતા અનેક પ્રશ્નો પૂછી તેઓ જવાબો મેળવવા પ્રયત્નો કરી રહ્યા હતા. તેઓ આનંદ તેમ જ સંતોષ મેળવતા હોય, તેવું મને લાગેલું. લોકસેવા મહાવિદ્યાલયમાં ત્રણ વર્ષ અભ્યાસ કરતા વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી કોઈ પણ પ્રકારની શિક્ષણ ફી (ટ્યુશન ફી) લેવામાં નથી આવતી, પરંતુ તેના બદલે વર્ષ દરમ્યાન વિદ્યાર્થીઓ ૨૦૦થી ૩૦૦ કલાકનો શારીરિક શ્રમ કરે છે તે બાબત તેમને ખૂબ જ ગમી સંસ્થામાં લોક-૧ નામની ઘઉંની નવી જાતનું સંશોધન થયેલું. તેની ઉપજ સામાન્ય પ્રચલિત અને સંશોધિત અન્ય ઘઉંની જાતના કરતાં ૧૫થી ૧૭ ટકા વધુ આવે છે. ભારત સરકારે અનેક કૃષિ સંશોધન કેન્દ્રો પર તેની ચકાસણી કરી. અને માન્યતા  આપી. વળી, પશ્ચિમ ભારતનાં મહારાષ્ટ્ર – મધ્યપ્રદેશ – રાજસ્થાન વગેરે રાજ્યોમાં પણ ભલામણ કરેલી તેથી આ પ્રદેશોમાં પચાસ ટકા જમીનમાં લોક-૧ ઘઉંનું વાવેતર થતું રહ્યું અને આ બધું સંશોધન-કામ વિદ્યાર્થીઓ અને સંસ્થાના સંશોધકો દ્વારા થયેલું તે ચંદ્રશેખરજીએ પ્રત્યક્ષ જોયું-જાણ્યું.

ગૌશાળાની મેના નામની ગાયે એક દિવસમાં ૩૬ લિટર દૂધ આપી વિક્રમ નોંધાવેલો. મેનાએ અખિલ ભારતીય ધોરણે દ્વિતીય નંબર અને ગુજરાત રાજ્યકક્ષાએ પ્રથમ ઇનામ મેળવેલું તે ગાયનું તેમણે રસપૂર્વક નિરીક્ષણ કરી ગાય અને ગોવાળોને અભિનંદન પાઠવેલા.

છેલ્લે દિવસે મને મહેમાનગૃહમાં એકલાને બોલાવ્યો. તેમણે જમનાદાસ બજાજ ઍવોર્ડ માટે મનુભાઈ પંચોળી(દર્શક)ની લાયકાત વિષે એક ન્યાયાધીશની હેસિયતથી મને વેધક પ્રશ્ન પૂછ્યો. ધારો કે તમે આ સંસ્થાના કાર્યકર નથી, છતાં મનુભાઈના કાર્યક્ષેત્ર વિષે જે કાંઈ જાણો છે, તેને આધારે એક તટસ્થ વ્યક્તિ તરીકે મનુભાઈને બજાજ ઍવોર્ડ માટે લાયક ગણો કે કેમ? મેં થોડું વિચારીને હા પાડી. અભિપ્રાય માટે આભાર માની મેં તેમની સાભાર વિદાય લીધી.

ચંદ્રશેખર ધર્માધિકારીના બૌદ્ધિક વ્યક્તિત્વ અને માનવીય અભિગમને વંદન.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2019; પૃ. 16

રાજકારણી નહીં, રાજનીતિજ્ઞ

સનતભાઈ મહેતાને, એકાણું વર્ષનું આયખું ધરાવનાર સનતભાઈ મહેતાને, મેં અમરેલી મુકામે ૧૯૫૨ની સાલમાં તેમની ઉંમર ૨૭ વર્ષની હતી તે વખતે પ્રથમ વાર જોયેલા અને જાહેરસભાને સંબોધન કરતાં સાંભળેલા. તે વખતે મારી ઉંમર ૧૬ વર્ષની હતી. તે વખતે તેમનાં વ્યક્તિત્વ અને વક્તવ્યથી ખૂબ પ્રભાવિત થયાનું સ્મરણ થઈ આવે છે. છેલ્લે ૨૦૧૪માં મહેસાણા મુકામે તેમની ૯૦ વર્ષની ઉંમરે દૂધ-ઉત્પાદકોની વિશાળ જાહેરસભામાં સાંભળેલા. વચ્ચે ૬૨ વર્ષનાં વહાણાં વીતી ગયાં હતાં, છતાં તેમના શારીરિક દેખાવ અને વક્તા તરીકેની છટા અને જોશમાં કોઈ ફેરફાર ન લાગ્યો, ઊલટાના ઉંમરમાં વૃદ્ધ સનતભાઈ દેખાવમાં અનો બોલવામાં વધુ જુવાન લાગ્યા. મહેસાણાની એ જાહેરસભામાં ‘દૂધની ખેતી-ચારાખેતી’ અંગે વાર્તાલાપ આપવા સનતભાઈએ મને ખાસ બોલાવેલો.

સનતભાઈ ગુજરાત રાજ્યના નાણાંપ્રધાન હતા, તે વખતે મનુભાઈ પંચોળી (દર્શક) સાથે તેમના નિવાસસ્થાને મળવાનું બનેલું. બંને વચ્ચે ગુજરાતના અને રાષ્ટ્રનાં રાજકારણ અને જાહેરજીવનની રસપ્રદ ચર્ચાઓ સાંભળવાની મજા પડેલી. ઊઠતાં-ઊઠતાં મનુભાઈએ ટકોર કરી, “મારી દૃષ્ટિએ તો ગુજરાતનો મુખ્યપ્રધાન તું જ હોવો જોઈએ.” અને સનતભાઈએ હસતાં-હસતાં જવાબ આપેલો, “તમારા જેવા આદર્શવાદી લેખકોનો એ અભિપ્રાય-મંતવ્ય હોઈ શકે.”

સનતભાઈ સ્થાપિત અને સંચાલિત ‘શ્રમિક વિકાસ’ નામની સંસ્થા વલ્લભીપુર આસપાસનાં ૩૦-૩૫ ગામોમાં ગ્રામવિકાસની પ્રવૃત્તિ કરતી હતી. તેમાં ભાવનગરની લાયન્સ ક્લબનો સહકાર મળી શકે તે માટે એક દિવસની બેઠકનું આયોજન ભાવનગરમાં થયેલું. આ બેઠકમાં ભાલ વિસ્તારનો સર્વાંગી વિકાસ કરવા શું-શું કરવું જોઈએ તે અંગે સંશોધનપત્રો તૈયાર કરવાનું કામ મને, સમાજશાસ્ત્રી વિદ્યુતભાઈ જોષી તથા રમણીકભાઈ ભટ્ટીને અલગ-અલગ રીતે સોંપેલું. મેં જણાવ્યું કે સંશોધનપત્ર રજૂ કરતાં પહેલાં મારે એ વિસ્તારનાં કેટલાંક ગામડાઓની રૂબરૂ મુલાકાત લેવી પડે. સનતભાઈએ તેમના કાર્યકર નાનકભાઈ ભટ્ટ દ્વારા મને એક જીપ અને ડ્રાઇવર મોકલી આપ્યાં. બે દિવસમાં ૮-૧૦ ગામોનો સોંપેલ સર્વે કરવાથી માલૂમ પડ્યું કે તે વિસ્તારમાં જમીનની ખારાશને કારણે માત્ર ચોમાસામાં જુવાર-કડબની ખેતી થાય છે. કુલે રૂપિયા એક કરોડની કિંમતની ચારા માટેની જુવાર વેચાય છે, જે ભાવનગર-રાજકોટ કે ગૌશાળા-પાંજરાપોળમાં જાય છે. અમે લોકભારતીની ગૌશાળા માટે પણ તે વિસ્તારની કડબ ખરીદતા હતા, આથી કેટલાંક ગામો અને ખેડૂતોનો પરિચય પણ હતો. મેં વિચારીને સંશોધનપત્ર તૈયાર કર્યું કે આ જુવારની રૂ. એક કરોડની કડબ-નીરણ ત્યાં સ્થાનિક ગાયો-ભેંસોને ખવડાવીને તેમાંથી દૂધ પેદા કરી ‘ભાવનગર-અમદાવાદમાં વેચવાનું આયોજન કરવામાં આવે’ તો ખેડૂતોને તેમાંથી ત્રણ કરોડ રૂપિયાની આવક થાય, ઉપરાંત પશુઓનાં છાણ-પેશાબનું સેન્દ્રિય ખાતર મળી રહેતા ઘાસચારાનું ઉત્પાદન પણ વધે. સનતભાઈને આ વિચાર એટલો બધો ગમી ગયો કે તેમણે ડેરીઓનો સંપર્ક સાધી તે વિસ્તારમાંથી દૂધ ભેગું કરવાનો કાર્યક્રમ ઘડી કાઢ્યો. સનતભાઈ ભાવનગર-તળાજા-મહુવા બાજુ આવવાના હોય, તો સણોસરા મનુભાઈ પંચોળીને મળવા આવવાનું ખાસ ગોઠવે, મને ટેલિફોનથી અગાઉ જાણ કરી મનુભાઈ સંસ્થામાં તે તારીખે હાજર છે કે નહીં, તેની ખાતરી કરી વરસમાં એકાદ વાર આવવાનું ગોઠવે. કહે પણ ખરા કે ‘હું મનુભાઈ પાસે બૅટરી ચાર્જ કરવા આવ્યો છું.’

એક મુલાકાતમાં સનતભાઈને ગૌશાળા જોવા લઈ જવા મનુભાઈએ મને સૂચવ્યું. તેમણે ગૌશાળાની ગાયોની તંદુરસ્તી તથા તેનું ઉત્પાદન અને વ્યવસ્થા જોઈ ખુશી વ્યક્ત કરી અને અભિનંદન આપેલા. કોઈ પણ જાતનાં દાન, સહાય કે ખોટ ખાધા વિના સરભરના પાયા પર ગૌશાળા થકી સસ્તું દૂધ વિદ્યાર્થીઓ-કાર્યકરોને પૂરતા પ્રમાણમાં આપી શકીએ છીએ, તે જાણી તેમણે આનંદ વ્યક્ત કર્યો. સફળતાની ચાવીઓ અંગે પૂછ્યું, તો હું તેમને ચારાખેતીના પ્લૉટમાં નેપિયર ઘાસ જોવા લઈ ગયો. છ-સાત ફૂટ ઊંચું લીલુંછમ ઘાસ બતાવી તેનું ઉત્પાદન સાત-આઠ વાઢમાં એક એકર જમીનમાંથી વર્ષે દહાડે ૧૦૦ ટન લીલો ઘાસચારો મળે છે વગેરે માહિતી આપી મહાન વિચારક જૉનાથન સ્વિફ્ટનું એક સુવાક્ય ટાંક્યું : ‘He who arranges to grow two ear-heads or grain of two blades of grasses, where one grew before, his services to the nation and man-kind is more than whole race of politician put to-gather’. અર્થાત્‌ ‘જે માણસ એક અનાજના ડૂંડાની જગ્યાએ બે અથવા ઘાસના એક તણખલાની જગ્યાએ બે તણખલાં પેદા કરે છે, તેની રાષ્ટ્ર માટે તેમ જ માનવજાત માટેની સેવાઓ બધા રાજકારણીઓની સેવાના સરવાળા કરતાં વધુ છે.’ આ વાક્ય સાંભળીને સનતભાઈએ તરત જ કહેલું કે, મને આ વાક્ય મારી ડાયરીમાં લખી આપો.’ તેમણે ગાડીમાંથી ડાયરી મંગાવી, મેં તેમાં લખી આપ્યું. તેમણે હસતાં હસતાં કહ્યું, ‘આ વાક્ય મને સંભળાવવા તો તમે નથી કહ્યું ને!’ મેં કહ્યું, તમે આ સામાન્ય કોટીના રાજકારણી નથી, પરંતુ રાજનીતિજ્ઞ છો, ખૂબ જ અભ્યાસુ છો, એટલે તો તમે તમારી ડાયરીમાં આ સુવાક્ય લખાવી લીધું!’

આ પછી હું તેમને ગોચરમાં ઘાસની વીડી જોવા લઈ ગયો. એક હજાર વીઘાની વીડીમાં ૫૦૦ વીઘા જમીન ગાયોના ચરિયાણ માટે અને ૫૦૦ વીઘા જમીન ઘાસ વાઢવા અનામત રાખેલ છે. ડુંગરાળ-પથરાળ જમીન પર દોઢ-બે ફૂટ ઊંચું શણિયાર-રાતડ-ધરપડા વગેરે ઘાસ લીલુંછમ લહેરાતું જોઈ તેમણે પ્રસન્નતા અનુભવી. આસપાસના બીજા ડુંગરમાં વધુ પડતા ચરિયાણને કારણે ટાલિયા ડુંગર પર કશું ઘાસ ન હતું, રહસ્ય સમજાવતા મેં કહ્યું, અમે સારી જાતના ઘાસમાં બી એકઠાં કરી છાણ-માટીમાં નાની ગોળીઓ વાળી લાડુ પરના ખસખસ માફક બિયારણનો ચાંદલો કરી ચોમાસામાં છૂટી ગોળીઓ નાખીએ છીએ. આ રીતે ‘ખડની ખેતી’ કરીએ છીએ. ચરિયાણ વિસ્તારમાંથી છાણ કે પોદળા લોકોને લેવા દેતા નથી, જેથી કુદરતી ખાતર ઘાસને મળી રહે છે. આ બધું સાંભળી તેમણે પ્રતિભાવ આપેલો કે, ‘તમને મળવામાં હું મોડો પડ્યો છું, મારી પાસે સત્તા અને પૈસા હતા, તે વખતે જો આપણે મળ્યા હોત, તો સૌરાષ્ટ્રના ઘણા ડુંગરાઓ ઘાસથી હરિયાળા બનાવી શક્યા હોત. ૫૦૦ વીઘાને બદલે ૫૦,૦૦૦ વીઘામાં વધુ ઘાસ ઉગાડી શક્યા હોત.’ તેમણે કહ્યું, ‘તમારા જ્ઞાન-અનુભવનો લાભ અમે વહીવટકર્તાઓ વધુ લઈ શક્યા નહીં, તેનો મનમાં રંજ છે.’

સનતભાઈનો ભૌતિક દેહ તો આ પૃથ્વી પર રહ્યો નથી, પરંતુ તેમનાં લખાણો અને વિચારો તો આપણી પાસે છે, આપણે યથાશક્તિ તેનો અમલ આપણા સૌનાં જીવનમાં સમજવા અને ઉતારવા કોશિશ કરીએ.

વસ્ત્રાપુર, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2015; પૃ. 11

લોકભારતી – સણોસરા, ભાવનગરના પૂર્વઅધ્યાપક – કાર્યકર અને સ્વાતંત્ર્યસેનાની એવા યશવંતભાઈ ત્રિવેદીનું ૯૨ વર્ષની જૈફ ઉંમરે તાજેતરમાં અવસાન થયું. તેઓ નોંધ લેવા જેવા માણસ હતા, તેવું તેમની સાથેના મારા પંચાવન વર્ષના નિકટના સહવાસથી બેધડક કહી શકાય તેમ છે.

અમેરિકન પૂર્વ પ્રમુખ કૅનેડીનું એક વાક્ય યાદ આવે છે : ‘કોઈ પણ દેશ કે પ્રદેશમાં મોટા કે મહાન કહી શકાય એવા માણસો કેટલી સંખ્યામાં અને કેવા થઈ ગયા તે મહત્ત્વનું નથી, પરંતુ આવા માણસોની ગેરહાજરીમાં, તેમને પરિચિતો કે અપરિચિત લોકો કેટલા અને કેવી રીતે યાદ કરે છે અને માન આપે છે, તે મહત્ત્વનું છે.’ આને માટે તેમણે અંગ્રેજીમાં ‘remember’ અને ‘respect’ એવા બે શબ્દો વાપરેલા છે. યશવંતભાઈ મારા માટે અને તેમના ચાહકો-સ્નેહીઓ અને વિદ્યાર્થીઓ માટે યાદ રાખવા જેવા અને માન આપવા જેવા માણસ હતા, તેમ ખાતરીપૂર્વક કહી શકાય છે.

મનુભાઈ પંચોળી(દર્શક)ના તેઓ પ્રીતિપાત્ર હતા. એટલું જ નહીં, પરંતુ ‘દર્શક’સેનાના તેઓ આગલી હરોળના સૈનિક પણ હતા. મનુભાઈએ પાછલાં વર્ષોમાં પાલિતાણા પાસેના ઊંડાણના ગામ માયધારમાં અવિધિસરના શિક્ષણની સંસ્થા શરૂ કરી, તેમાં મોટી ઉંમરે પણ પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં યશવંતભાઈ મનુભાઈ સાથે જોડાયા અને ત્યાં સહકુટુંબ રહેવા પણ ગયા. ત્યારે મેં તેમને પૂછેલું કે ‘લોકભારતી’ છોડી તમે પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં માયધાર કેમ જવા વિચારેલ છે, ત્યારે તેમણે આપેલો જવાબ આ હતો : ‘જીવનમાં કેટલાક માણસો સાથે સ્વર્ગમાં રહેવા જવાને બદલે, મને પસંદ માણસો સાથે નરકમાં પણ રહેવા જવાનું કરું. મનુભાઈ મારા મનપસંદ માણસ છે. તેમની ઇચ્છાને હું આજ્ઞાસમાન ગણું છું આમ છતાં, સ્પષ્ટ વક્તા યશવંતભાઈ મનુભાઈની વાત સાથે અસંમત હોય, તો પણ મુક્ત મને વ્યક્ત કરતા મેં જોયા છે.

મનુભાઈની ઇચ્છાને માન આપી તેઓ મહુવા પાસેની કળસાર સંસ્થાના નિયામક તરીકે પણ ગયેલા. મૂળે તેઓ હિન્દી વિષયના અધ્યાપક, પરંતુ મુખ્ય ગૃહપતિ ઉપરાંત તેઓએ ‘લોકભારતી’ના ઉપ-નિયામક તરીકે ફરજ બજાવેલી. મૂળશંકરભાઈ ભટ્ટ ‘લોકભારતી’ છોડી, ભાવનગર રહેવા જતા રહ્યા, ત્યારે યશવંતભાઈ, તે ભાઈવાળા મકાનમાં રહેવા ગયેલા અને નિવૃત્તિ સુધી તે મકાનમાં રહ્યા. ભાઈના વિચારોને તેઓ વ્યવહાર તેમ જ વહીવટમાં યથાશક્તિ અમલમાં મૂકતા રહ્યા. સંસ્થા-વહીવટમાં મહત્ત્વના પ્રશ્નોમાં પોતાનો અભિપ્રાય કે નિર્ણય લેતાં પહેલાં મૂળશંકરભાઈને યાદ કરી તે મુજબ નિર્ણય લેતા.

૧૯૭૧માં હું અને યશવંતભાઈ સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, રાજકોટમાં સેનેટ સભ્ય તરીકે સાથે જતા, ત્યારે રાષ્ટ્રીય શાળામાં વજુભાઈ શાહ અને જયાબહેનને અવશ્ય મળવા જતા અને દોઢ-બે કલાક દેશ-દુનિયાના સાંપ્રત પ્રશ્નોની બુદ્ધિગમ્ય ચર્ચાઓ થતી, તેમાં યશવંતભાઈનાં વાચન અને વિચારોનાં ઊંડાણના દર્શન થતાં. એક વખતે રાજકોટમાં મારા સસરાને ઘરે રાત્રિરોકાણ કરવાનું થયું. મારા વૃદ્ધ સસરાએ યશવંતભાઈની પથારી પાસે પીવાનું પાણી અને સવાર માટે દાતણ મૂક્યાં, ત્યારે યશવંતભાઈએ પ્રતિભાવ આપેલ કે એક અજાણ્યા અતિથિ માટે આટલી ઝીણવટભરી કાળજી અને ચિંતા કરનાર માણસો હવેની પેઢીમાં જોવા મળશે કે કેમ ?

૧૯૭૮માં હું મુંબઈ કાંદિવલી ગૌશાળામાં લોનસર્વિસ પર ગયેલો, તે વખતે યશવંતભાઈએ દસેક વિદ્યાર્થીઓ સાથે શ્રીલંકાના પ્રવાસે જવાનું ગોઠવેલું. તે બધાના વિઝા તેમ જ દરિયાઈ સફરની ટિકિટ વગેરેની બધી જ જવાબદારી હક્કપૂર્વક મને સોંપી, તેનો મને ખૂબ આનંદ થયો અને સાત-આઠ ધક્કા પછી એ જવાબદારી પાર પાડ્યાનો આનંદ થયો. યશવંતભાઈએ આભાર સાથે અભિનંદન તો આપ્યા, પરંતુ ત્યાર પછી પણ કહેતા રહ્યા કે ‘જો પંડ્યાભાઈ મુંબઈ ન હોત, તો અમે સિલોન – પ્રવાસ કરી ન શકત સિલોનમાં તેઓ આર્યરત્ન આર્યનાટયકમ્’ની ગાંધીવિચારની સંસ્થામાં અઠવાડિયું રોકાયા હતા અને તે સંસ્થાના ત્રણ યુવાન કાર્યકરોને પશુપાલનની વૈજ્ઞાનિક તાલીમ લેવા સણોસરા આવવાનું આમંત્રણ આપી આવેલા. તે મુજબ ત્રણ યુવાનો એક વર્ષ માટે સણોસરા ગૌશાળામાં પ્રત્યક્ષ તાલીમ માટે આવેલા. તેના બૌદ્ધિક વર્ગોમાં રોજ બે કલાક અંગ્રેજી ભાષામાં ભણાવવાની જવાબદારી મને યશવંતભાઈએ સોંપેલી અને તે મેં સહર્ષ પૂરી કર્યાનો આનંદ છે. મને એ તક મળી, તે યશના ભાગીદાર યશવંતભાઈ જ હતા.

યશવંતભાઈના અવસાનના સમાચાર સાંભળી તેમને યાદ કરતાં તેમના પુત્ર નિખિલને કહ્યું,’Oh, Yeshvantbhai ! This world would be a better place to live in, if there were few more persons like you.’. ‘અરે ! યશવંતભાઈ ! તમારા જેવા થોડાક વધુ માણસો જો આ દુનિયામાં હોત, તો આ દુનિયા રહેવા માટે વધુ સારું સ્થળ બની શકે.’

વસ્ત્રાપુર, અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2015, પૃ. 17