પુસ્તક પરિચય :

Gujarat, Cradle and Harbinger of Identity Politics : India’s Injurious Frame of Communalism : લેખકો : Yan Breman and Ghanshyam Shah : પ્રકાશક : Tulika Books, New Delhi : પ્રકાશન વર્ષ : ૨૦૨૨

ગુજરાત એ હિંદુત્વની પ્રયોગશાળા છે, એ વિચાર ઘણી વખત રજૂ કરવામાં આવ્યો છે. ગુજરાતમાં વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં થયેલાં સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય પરિવર્તનોમાં એના અણસાર મળે છે. યાન બ્રેમાન અને ઘનશ્યામ શાહનું પુસ્તક ‘ગુજરાત, ક્રેડલ એન્ડ હારબીન્જર ઑફ આઈડેન્ટિટી પોલિટીક્સ : ઇન્ડિયાઝ ઇંજ્યુરિસ ફ્રેમ ઑફ કોમ્યુનાલીઝમ’ (ગુજરાત, ઓળખની રાજનીતિનું ઉછેરસ્થાન અને અગ્રદૂત : ભારતનું કોમવાદનું હાનિકારક માળખું) આ બંને વિદ્વાન સમાજશાસ્ત્રીઓનાં છેલ્લાં પચાસ વર્ષોમાં લખાયેલા લેખોનો સંગ્રહ છે, જે છેલ્લાં સાઠ વર્ષ દરમ્યાન ગુજરાતમાં પાંગરેલા અને ફેલાયેલા કોમવાદી રાજકારણના બનાવોનો દસ્તાવેજી આલેખ છે. આ સમય દરમ્યાન ગુજરાતમાં થયેલાં કોમી રમખાણો અને કોમી વિભાજનો; દલિતો તથા આદિવાસી સમૂહોમાં આવેલાં પરિવર્તનો અને બદલાતાં સામાજિક તેમ જ રાજકીય સમીકરણો દ્વારા હિંદુત્વ વિચારધારાએ પોતાનું વર્ચસ્વ મજબૂત કરવા આ સમૂહોની મુસ્લિમની સામે ઊભી કરેલી ‘હિંદુ’ ઓળખ; ૧૯૮૦ના દશકમાં ગુજરાતમાં પાંગરેલું હિંદુત્વની વિચારધારાનું આધિપત્ય; ૧૯૯૦ના દશકમાં રાજકીય સત્તા મેળવ્યા પછી ભારતીય જનતા પક્ષનું ગુજરાતને પરિવર્તનના હિંદુત્વ મોડેલ તરીકે રાષ્ટ્રીય ફલક પર રજૂ કરવાનું તેમ જ બહુમતીવાદી સમાજનું અને છેવટે આદર્શ ‘હિંદુ રાષ્ટ્ર’નું નિર્માણ કરવાનું ધ્યેય, વગેરે પ્રશ્નો પર વિસ્તૃત ચર્ચા છે. ખાસ તો, આ લખાણોને એક વ્યાપક સંદર્ભમાં મૂકવામાં આવ્યાં છે જેથી ગુજરાતમાં હિંદુત્વના વિકાસને દેશના છેલ્લા બે સદીના ઇતિહાસના સંદર્ભમાં જોઈ શકાય.

આ સંચયની આગળ નવા લખાયેલા બે લેખોમાં ઘનશ્યામ શાહે ૧૯મી સદીમાં અંગ્રેજોના ભારતમાં ધાર્મિક ઓળખો ઊભી કરવાના પ્રયાસોથી માંડીને, ગુજરાતમાં ૧૯મી સદીમાં એના આવિર્ભાવો; સ્વતંત્રતાની ચળવળમાં હિંદુ રાષ્ટ્રવાદના વિચારો તેમ જ રાષ્ટ્રીય સ્વયં સેવક સંઘની સ્થાપના, તેની હિંદુત્વની વિચારધારા અને તેના રાષ્ટ્રીય ચળવળ સાથેના સંબંધ વિશે વિહંગાવલોકન કર્યું છે, જે આ પુસ્તકનું મુખ્ય યોગદાન છે. આજની પરિસ્થિતિ સમજવા માટે આ ઐતિહાસિક સમજની અત્યંત આવશ્યકતા છે. ભારતમાં હિંદુત્વની ઓળખ છેલ્લાં બસો વર્ષમાં ઊભી કરવામાં આવી છે. પશ્ચિમના મૂડીવાદી દેશોએ જ્યારે સામ્રાજ્યવાદી વેપારને અર્થે ભારત જેવા અવિકસિત દેશો અને પ્રજાઓ પર વર્ચસ્વ જમાવ્યું અને એમને સંસ્થાનવાદી વસાહતોમાં ફેરવ્યા ત્યારે એને વાજબી ઠેરવવા પોતે ‘civilizing mission’, સુધારાના કાર્ય અંતર્ગત આ દેશોની કહેવાતી ‘અસંસ્કારી’ અને ‘અભણ’ પ્રજાને સુધારવાની અને પોતાને અનુકૂળ બનાવવાની યોજના કરી જેથી પોતાનું વર્ચસ્વ ટકી રહે.

ભારતમાં પણ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીનો વેપાર મજબૂત રીતે અને નિર્વિઘ્ને ચાલે એ માટે લોકો પર વર્ચસ્વ મેળવવાની જરૂર ઊભી થઈ. બંગાળના ગવર્નર જનરલ વોરેન હેસ્તિંગ્સે મૂળ વતનીઓ સાથે સુલેહની નીતિ અંતર્ગત ધર્મગ્રંથોને આધારે હિંદુ અને ઇસ્લામિક કાયદાઓની અલગ સંહિતાઓ તૈયાર કરાવી. અંગ્રેજી ભાષા અને સાહિત્યનું શિક્ષણ, બ્રિટિશ વિદ્વાનો દ્વારા ભારતના ઇતિહાસનું આલેખન અને પ્રાચ્ય વિદ્યાની શરૂઆત વગેરેની અસર નીચે શિક્ષિત ભારતીયોએ સુધારાની ચળવળો શરૂ કરી, જેની અંતર્ગત હિંદુ ધર્મના પુનરુત્થાન અને હિંદુ ઓળખના વિચારની રજૂઆત થઈ. ૧૯મી સદીમાં ગુજરાતના પુનરુત્થાનવાદીઓ મહારાષ્ટ્ર અને બંગાળના સુધારકો જેટલા ઉગ્રવાદી ન હતા. તેમણે શાસ્ત્રીય હિંદુ ધર્મના આધારે વ્યવસ્થિત રીતે સમાજની રચનાની કલ્પના કરી; તેમ જ નર્મદ અને બીજાઓએ રાષ્ટ્રની કલ્પના પણ હિંદુ રાષ્ટ્ર તરીકે કરી.

૨૦મી સદીમાં રાષ્ટ્રીય ચળવળ દરમ્યાન હિંદુ રાષ્ટ્રની વિભાવના રજૂ થઈ. સદીની શરૂઆતમાં હિંદુ અને મુસ્લિમ રાજકીય સંગઠનો અસ્તિત્વમાં આવ્યાં જેને લીધે કોમી ઓળખ ઊભી થઈ. ૧૯૨૫માં મહારાષ્ટ્રમાં ચિતપાવન બ્રાહ્મણોએ રાષ્ટ્રીય સ્વયં સેવક સંઘ(આર.એસ.એસ.)ની સ્થાપના કરી અને સાવરકરની હિંદુત્વની વિચારધારા રજૂ કરી જે મુજબ ભારતની હિંદુઓના દેશ તરીકે અને મુસ્લિમો અને ખ્રિસ્તી સમૂહોની ‘બીજા’, વિદેશી અને વિધર્મી તરીકે ઓળખ ઊભી કરવામાં આવી. હિંદુ રાજકીય સંગઠન હિંદુ મહાસભાએ પણ સાવરકરના હિંદુત્વના વિચારને પ્રમાણભૂત ગણી સંપૂર્ણપણે સ્વીકાર્યો. ગાંધીજીએ ધર્મ પર આધારિત રાષ્ટ્રના વિચારનો વિરોધ કર્યો; હિંદુ ધર્મ, કે ધર્મ માત્રને અંગત અનુભવ તરીકે ઓળખાવ્યો અને સર્વ ધર્મ સમભાવની વિચારધારાની રજૂઆત કરી. (આજે આ લખતી વખતે અમદાવાદમાં ગાંધીજીએ સ્થાપેલી ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં સર્વધર્મની પ્રાર્થનાનો વિરોધ થઈ રહ્યો છે જે બતાવે છે કે હિંદુત્વની વિચારધારાનું આજે કેટલું વર્ચસ્વ છે.) આઝાદીની ચળવળ દરમ્યાન દેશમાં કોમી રમખાણો થયાં. ગુજરાતમાં, કદાચ ગાંધીજીની હાજરીને કારણે, એનો વ્યાપ સીમિત હતો.

આ પુસ્તકના લેખોમાં સ્વાતંત્ર્યોત્તર સમયમાં, ખાસ તો ૧૯૬૦ના દશકથી, ગુજરાતમાં થયેલાં કોમી વિભાજનો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે અને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘે કેવી વ્યવસ્થિત રીતે પોતાની અસર નાગરિક સમાજમાં પ્રસારી અને ધર્મને નામે ઓળખો ઊભી કરી તેમ જ રાજકીય પક્ષો સાથે ગઠબંધનો દ્વારા કેવી રીતે પોતાનો વ્યાપ ફેલાવ્યો એને વિશે વિસ્તૃત ચર્ચા છે. ૧૯૬૦ના દશકમાં ગુજરાતમાં હિંદુઓમાં કોમવાદી માનસિકતા કેળવવાના આર.એસ.એસ. દ્વારા અનેક પ્રયત્નો થયા. ૧૯૬૫ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ પછી કોમવાદી લાગણીઓ હિંસક બની. મુસ્લિમોની પાકિસ્તાનના જાસૂસ અને ‘દુ:શ્મન’ તરીકેની ઓળખ ઊભી કરવામાં આવી અને અફવાઓ દ્વારા તેમના પ્રત્યે નફરત ફેલાવવામાં આવી. ગૌહત્યા અને ઉશ્કેરણીથી હિંદુ અને મુસ્લિમ વધારે અલગ થયા. બહુમતી કોમમાં ભયની માનસિકતા અને અન્યાયની લાગણી ઉશ્કેરવામાં આવી અને સામાન્ય વાતચીતમાં, અફવાઓ અને જાહેર ભાષણો દ્વારા, સંતોની કથા, છાપાં, સામયિકો અને પત્રિકાઓ દ્વારા હિંદુઓને ‘દુ:શ્મન’ સામે શસ્ત્રો ઉગામવાની હાકલ કરવામાં આવી.

હિંદુ ધર્મની રક્ષા કરવા હિંદુ ધર્મ સમિતિનું ગઠન કરવામાં આવ્યું. ૧૯૬૮ના અંતમાં ગોલવાલકરે અમદાવાદમાં રાષ્ટ્રીય સ્વયં સેવક સંઘની વિશાળ રેલીને સંબોધતા ‘હિંદુ રાષ્ટ્ર’ની હિમાયત કરી. બલરાજ મધોકે ૧૯૬૯માં ઉશ્કેરણીભર્યું ભાષણ કર્યું જેમાં પાકિસ્તાનના હુમલાની શક્યતાનો ઉલ્લેખ કર્યો. આ સંજોગોમાં ૧૯૬૯માં સપ્ટેમ્બરમાં અમદાવાદમાં જગન્નાથ મંદિરના મહંતો અને મુસ્લિમ યુવાનો વચ્ચે ઘર્ષણ થયું અને પહેલી વખત મોટાં કોમી રમખાણો ફાટી નીકળ્યાં. ‘ગુજરાતમાં કોમી રમખાણો’ એ ઘનશ્યામ શાહે અમદાવાદમાં કોમી હુલ્લડોના બનાવો પછી તરત જ કરેલી જમીની તપાસનો અહેવાલ છે કે કેવી રીતે સમાચાર માધ્યમોએ મુસ્લિમોના મંદિર પર પૂર્વ યોજિત હુમલાની ખોટી ખબર ફેલાવી લોકોને ઉશ્કેર્યા અને કોમી હિંસા ફાટી નીકળી.

યાન બ્રેમાન

એક ચોક્કસ યોજના આ રમખાણો પાછળ હતી, જેમાં મુસ્લિમોને ઓળખી કાઢીને એમની દુકાનો બાળવામાં આવી; ગરીબ મુસ્લિમ મજૂરોને બાળવામાં કે મારવામાં આવ્યા અને મુસ્લિમ સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર કરવામાં આવ્યો. ૧૯૬૯માં અમદાવાદનાં કોમી રમખાણોમાં એ પછી થનાર કોમી રમખાણોનાં બધાં જ ચિહ્નો છે; પૂર્વ યોજિત હુમલાઓ, મુસ્લિમોને દુ:શ્મન તરીકે ઓળખાવવા, સમાચાર માધ્યમો દ્વારા જૂઠા સમાચારો અને અફવાઓ ફેલાવવાં. મુસ્લિમ સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર, પોલીસની હિંસામાં સામેલગીરી અને હિંદુ મધ્યમ વર્ગમાં મુસ્લિમો પ્રત્યે નફરત – આ યોજના સુરતમાં ડિસેમ્બર ૧૯૯૨માં બાબરી મસ્જિદ વિધ્વંસ પછીના અઠવાડિયે ફાટી નીકળેલાં કોમી રમખાણોમાં પણ જોવા મળે છે. આ કોમી હિંસા કેવળ લાગણીનો આવેશ ન હતો. ‘સુરતમાં મુસ્લિમ-વિરોધી જનસંહાર’ લેખમાં યાન બ્રેમાન કહે છે કે હિંદુત્વના કટ્ટર ઉગ્રવાદીઓએ આ જનસંહારની પૂર્વ તૈયારી કરી હતી. પહેલી વખત દક્ષિણ ગુજરાતમાં થયેલાં આ કોમી હુલ્લડ બતાવે છે કે કોમવાદી વિભાજનનો સંઘ પરિવારનો એજન્ડા કેટલી હદ સુધી ગુજરાતમાં સફળ થયો હતો. હિંદુત્વના ૧૯૮૦ના દશકમાં થયેલા આવિર્ભાવ પાછળ અર્થવ્યવહારમાં થયેલા પાયાના ફેરફારો પણ ઘણા જવાબદાર છે. બ્રેમાનના મત અનુસાર સુરત શહેર આ જનસંહાર માટે ફળદ્રુપ મેદાન બન્યું કેમ કે ઝડપથી બદલાતી ઉદારીકરણની અર્થવ્યવસ્થામાં અનૌપચારિક અને અસંગઠિત કામદારોને સ્થાનિક અર્થતંત્ર કે રાજ્યનું રક્ષણ ન હતું.

ગુજરાતમાં છેલ્લાં ૬૦ વર્ષમાં આદિવાસીઓ અને દલિતોના જીવનમાં સામાજિક અને આર્થિક પરિવર્તન આવ્યું છે તેનો લાભ જમણેરી તત્ત્વોએ તેમને સંઘ પરિવારમાં સામેલ કરવામાં ખૂબ લીધો છે. ‘ધર્માંતરણ, પુન:ધર્માન્તરણ અને રાજ્ય’માં ઘનશ્યામ શાહ વિગતો અને પુરાવા સાથે, સત્તાવાર રેકોર્ડ ટાંકીને આદિવાસીઓમાં આવેલા આર્થિક પરિવર્તનનો ઉલ્લેખ કરીને જણાવે છે કે સામાજિક અને આર્થિક પરિવર્તનની આ પ્રદેશની સ્થાનિક પ્રજા પર વિપરીત અસર થઈ છે. એમનાં જંગલ અને જમીન છીનવાઈ જતાં એમને જંગલમાં મજૂરી કરવાની અને છેવટે સ્થળાંતર કરવાની ફરજ પડી છે. ખ્રિસ્તી પાદરીઓના અને ગાંધીવાદી રચનાત્મક કાર્યકર્તાઓના તેમને શિક્ષણ આપવાના પ્રયત્નોને લીધે આદિવાસીની ઓળખમાં અમુક ફેરફારો આવ્યા પરંતુ આ પ્રદેશમાં ઉજળિયાત નોકરીઓ ઊભી ન થઈ. આ સાથે આદિવાસીઓની ધાર્મિક ઓળખના પ્રશ્નો પણ ઊભા થયા છે. ૧૯૯૧ના સેન્સસમાં ૯૫ ટકા આદિવાસીઓને હિંદુ તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યા હતા. આદિવાસીઓની સામાજિક વ્યવસ્થા, રિવાજો વગેરે હિંદુઓથી બિલકુલ જુદાં છે. એ પોતાના ધર્મને ‘આદિવાસી ધર્મ’ કહે છે.

ઘનશ્યામ શાહ

પરંતુ વધારે અગત્યનો મુદ્દો એ છે કે હિંદુ સવર્ણ તેમને પોતાના ગણતા નથી અને તેમને વર્ણ વ્યવસ્થાની બહાર મૂકે છે. ઘનશ્યામ શાહના મત મુજબ આદિવાસીઓને હિંદુ ધર્મની બ્રાહ્મણવાદી વિચારધારામાં સામેલ કરવાના, અને હિંદુ ધર્મમાં ધર્માંતરણ કરવાના બધા પ્રયત્નો એ રાજકીય પ્રયોજન સિવાય બીજું કાંઈ નથી. સંઘ પરિવારે એમને ‘વનવાસી’ નામ આપ્યું. હિંદુ જાગરણ સમિતિએ વનવાસી આશ્રમો અને રહેવાસી શાળાઓ ખોલ્યાં. હિંદુઓએ કલ્યાણ અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ માટે આ વિસ્તારમાં ધર્માદા સંસ્થાઓ ખોલી. ૧૯૯૧થી ખ્રિસ્તી ધર્મ અંગીકાર કરેલા આદિવાસીઓને હિંદુ ધર્મમાં પ્રવેશ આપવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ. ખ્રિસ્તીઓને રાષ્ટ્ર વિરોધી ગણાવી જમણેરી તત્ત્વોએ એમના વિરુદ્ધ રેલીઓ કાઢી; એમના પર હુમલાઓ કર્યા, ચર્ચો બાળવામાં આવ્યાં અને પ્રદેશમાં તણાવ ઊભો કર્યો. હિંદુ ધાર્મિક રેલીઓ કાઢીને આદિવાસી અને મુસ્લિમો વચ્ચે ઘર્ષણ ઊભું કર્યું. આમ સંઘ પરિવાર આદિવાસી પ્રદેશમાં આદિવાસીઓ અને ખ્રિસ્તી તેમ જ મુસ્લિમ સમૂહોને વિભાજિત કરવામાં સફળ રહ્યો છે.

પરંતુ સૌથી મોટો મૂંઝવતો પ્રશ્ન એ દલિતોની ૨૦૦૨ના જનસંહારની ભાગીદારીનો છે. એક લઘુમતી સમૂહ બીજા લઘુમતી સમૂહનો નાશ કરવા પોતાના જ અત્યાચારીઓ સાથે હાથ કેવી રીતે મેળવી શકે એ સમજવું અને સ્વીકારવું મુશ્કેલ છે. આ પ્રશ્નને વિસ્તારથી સામાજિક અને ઐતિહાસિક સંદર્ભમાં જોવાનો આ પુસ્તકમાં પ્રયાસ છે. ઘનશ્યામ શાહે ‘દલિતો અને હિંદુત્વ : વંચિતો અને કોમી હત્યાકાંડ’ લેખમાં ગુજરાતમાં દલિતોની ‘હિંદુ’ તરીકેની ઓળખ કેવી રીતે ઊભી થઈ એની દલિતોના છેલ્લાં લગભગ ૧૫૦ વર્ષોના ઇતિહાસની મદદથી ચર્ચા કરી છે. ગુજરાતમાં ૧૯મી સદીનાં છેલ્લાં ૨૫ વર્ષોમાં દલિતો, જેઓ ગામડાંમાં ખેતમજૂરો હતા તેમણે શહેર તરફ સ્થળાંતર કર્યું જે જાહેર ક્ષેત્રમાં પોતાની જગ્યા માટેનો દેખીતો મજબૂત સામૂહિક દાવો હતો. જાતિવાદની જંજીરોમાંથી છૂટવા માટે ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં એમને માટે નવી તકો હતી. ગાંધીજીએ ૧૯૧૦ના દશકમાં એમને ‘હરિજન’ નામ આપ્યું. ગાંધીજીએ વર્ણવ્યવસ્થાનો વિરોધ ન કર્યો પરંતુ એની અંદર અસ્પૃશ્યતા નિવારણનું કામ શરૂ કર્યું. ૧૯૨૫માં અમદાવાદમાં દલિત હરિજન સમાજની સ્થાપના થઈ.

અમદાવાદના દલિતો પર ગાંધી અને આંબેડકર બંનેની વિચારધારાઓની અસર થઈ. ગાંધી દલિતોના સામાજિક સુધારા માટે, જ્યારે આંબેડકર એમના રાજકીય અધિકારો માટે લડ્યા. જો કે બંને ધર્મ પર આધારિત રાષ્ટ્રવાદની વિરુદ્ધ હતા. ઘનશ્યામ શાહના મત પ્રમાણે અમદાવાદના દલિતો પર ગાંધીની અસર વધારે હતી. દલિત મિલ કામદારોના સંદર્ભમાં આ વાત સાચી છે. પરંતુ દલિતોએ જાહેર જગ્યાઓએ અપમાન અને ભેદભાવ વિરુદ્ધ અને પ્રવેશના અધિકાર અંગે જાહેરમાં આંદોલનો કર્યાં હતાં. ૧૯૪૮માં અમદાવાદમાં સ્વામિનારાયણ મંદિર પ્રવેશનું મોટું આંદોલન કરી જાહેર જગ્યાઓમાં નાગરિક હકોની માંગણી કરી હતી જેને પરિણામે તેમને મંદિર પ્રવેશનો હક મળ્યો હતો. ૧૯૬૦ના દશકમાં રિપબ્લિકન પાર્ટીએ દલિતોના જમીન પરના હક માટે મોટું આંદોલન કર્યું હતું. ૧૯૭૦ પછી દલિતોમાં ગાંધી પ્રત્યે રોષ વધ્યો છે. સ્વાતંત્ર્યોત્તર સમયમાં દલિતોની આર્થિક સ્થિતિમાં સુધારો થયો પરંતુ જીવન જીવવાની ઢબમાં આવેલા ફેરફારોએ દલિતોને સ્વમાન અને સામાજિક સુરક્ષા આપ્યાં નહીં. મજૂર મહાજન સંઘને લીધે કામની સુરક્ષા, બાળકોનું ભણતર, રેશન કાર્ડ, મતદાર યાદીમાં નામ વગેરેને લીધે એક સામાજિક વર્ગ તરીકે દલિતોનાં સામૂહિક હિતો સચવાયાં. દલિત મિલ કામદારોની બીજી પેઢી શિક્ષિત બની અને દલિતોમાં એક નાનો મધ્યમ વર્ગ – ડોક્ટરો, વકીલો, સરકારી નોકરો વગેરે-નો ઊભો થયો.

હિંદુત્વના પ્રચારકો માટે સૌથી મોટો પડકાર એ રહ્યો છે કે ઉચ્ચ વર્ગ અને જાતિના આધિપત્યને આંચ ન આવે એ રીતે બધા હિંદુઓ વચ્ચે કેવી રીતે એકતા સ્થાપવી. ગુજરાતમાં અનેક સામાજિક-ધાર્મિક સંપ્રદાયો અને સંતો છે જે ગુજરાતના નાગરિક જીવનમાં બહુ લોકપ્રિય છે. જેમ કે સ્વાધ્યાય સંપ્રદાય આદિવાસીઓ અને બીજી વંચિત જાતિઓમાં બહુ લોકપ્રિય છે. આર.એસ.એસ. આ સંપ્રદાયોની સાથે મળીને કામ કરે છે. આ બધી અસરો સામાન્ય જનતાને હિંદુ ધર્મ તરફ વાળવા માટે હિંદુત્વના દાયરામાં લાવવામાં સફળ થઈ છે. આર.એસ.એસ.એ આંબેડકરવાદીઓ અને બીજા દલિતોને આકર્ષવા ‘સામાજિક સમરસતા મંચ’ શરૂ કર્યા છે. આ બધું કરવા છતાં જાતિની ઓળખ મટી નથી. ગુજરાતમાં જ્યારે જ્યારે દલિતો પર અત્યાચાર થાય છે ત્યારે સંઘ પરિવાર ભાગ્યે જ અવાજ ઉઠાવે છે. કેવળ ‘હિંદુઓ એક છે’ એ સૂત્ર વાપરીને દલિતોનું ‘સંસ્કૃતિકરણ’ કરે છે જેને કારણે દલિતોને સામાજિક રીતે આગળ વધવાની તક મળે છે. ઊંચી પદવીની કે રાજકીય આકાંક્ષા સેવતા દલિતોને સંઘ પરિવાર હિંદુત્વના ધ્યેય માટે ગતિશીલ બનાવે છે. આને કારણે ઘણા દલિતો આર.આર.એસ. અને હિંદુ રાષ્ટ્ર વગેરેના સમર્થક બન્યા છે. ઘણા દલિત યુવાનો, મધ્યમવર્ગી હિંદુ યુવાનોની જેમ, માને છે કે સફળ થવું હોય તો મુખ્ય વિચારધારા સાથે જોડાવું જરૂરી છે.

૧૯૭૦ના દશકમાં નક્સલ આંદોલનને પગલે દેશમાં ઉદ્દામવાદી જુવાળમાં ગુજરાતમાં નવનિર્માણ આંદોલન, તેમ જ મહારાષ્ટ્રમાં અને ગુજરાતમાં ૧૯૭૩માં દલિત પેંથરની સ્થાપના થઈ. ૧૯૮૦ની શરૂઆતથી ગુજરાતની દલિત ચળવળ લગભગ સાહિત્યમાં સીમિત થઈ. જો કે દલિત અત્યાચારના બનાવો વખતે એણે પછીથી લડત ચાલુ રાખી, પરંતુ નવી સામાજિક વ્યવસ્થા લાવવામાં આ ચળવળ નિષ્ફળ ગઈ. ગુજરાતમાં ઉદ્દામવાદી સંગઠનો – ડાબેરી, ઉદારમતવાદી, સમાજવાદી વગેરે – શક્તિશાળી નથી. આ કારણે કદાચ અહીં બીજા પ્રદેશની માફક બ્રાહ્મણ વિરોધી વંચિત જાતિઓની મોટી ચળવળો થઈ નથી. આ પ્રશ્ન પોતે જ એક વિસ્તૃત ચર્ચાનો વિષય છે.

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 16 સપ્ટેમ્બર 2023; પૃ. 16-18

રવીન્દ્ર પારેખ

હા, ગુજરાત સરકાર શિક્ષણ ખાતું બંધ કરે તો શિક્ષણ ખાડે જતું અટકે, કારણ, શિક્ષણ વિભાગ અત્યારે જે રીતે વર્તી રહ્યો છે એમાં શિક્ષણની ગુણવત્તાનો તો દાટ જ વળી ગયો છે. શિક્ષણ વિભાગે પથારી ફેરવવી હતી તે બરાબરની ફેરવી છે, એટલે તેનો હેતુ તો બર આવ્યો જ છે ને આથી વધારે ધોરણ કથળે એમ નથી તો વિભાગે હવે બીજા કોઈ ક્ષેત્રની પથારી ફેરવવા કસરત કરવી જોઈએ. પ્રાથમિકથી લઈને યુનિવર્સિટી સુધીનું શિક્ષણ પૂરતું કથળી ચૂક્યું છે. શિક્ષણ, શિક્ષક વગર પણ આપી શકાય એ શોધ શિક્ષણ વિભાગની છે. તે કદાચ બધા જ વિદ્યાર્થીઓને એકલવ્ય માને છે, જેણે ગુરુ વગર શિક્ષા પ્રાપ્ત કરી હતી. જો એકલવ્યને ગુરુ વગર જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય તો આજનો વિદ્યાર્થી તો વધુ એડવાન્સ્ડ છે, તે ગુરુની આશા રાખ્યા વગર પણ આગળ વધી શકે, એવું શિક્ષણ વિભાગને લાગતાં તેણે મજૂરો કરતાં પણ કિફાયતભાવે શિક્ષકો રાખવાનું શરૂ કર્યું. જિંદગી જ કાયમી નથી, તો શિક્ષકો કાયમી શું કામ હોય? કૌરવો તો મૂર્ખ હતા, તે છેવટ સુધી ગુરુ દ્રોણને કુરુક્ષેત્રમાં રાખ્યા અને ‘નરો વા, કુંજરો વા’ સ્ટાઇલે તેમનો નિકાલ કર્યો. પેલું કુરુક્ષેત્ર હતું, આ ‘બુરુક્ષેત્ર’ છે. શિક્ષણમાંથી શિક્ષકનો જ એકડો કાઢી નખાયો છે. સરકાર કાયમી હોઈ શકે, પણ શિક્ષક કાયમી ન હોવો જોઈએ, એ જ્ઞાન શિક્ષણ વિભાગને લાધ્યું ને તેણે પ્રવાસી શિક્ષક, વિદ્યા સહાયક, શિક્ષા સહાયક, જ્ઞાન સહાયક જેવી કેટેગરીનું અજ્ઞાન જાહેર કર્યું. માસ્તરોને તો જીવ જેવું ખાસ હતું નહીં, એટલે જીવ વગર જ તે પણ શિક્ષણમાં પડી રહ્યા.

સરકારે જોયું કે મજૂરો કરતાં માસ્તરો વધુ મફત પડે છે, તો તેણે ઘા ભેગા ઘસરકાની જેમ કારકૂની પણ કરાવી લીધી. ડેટા જોઈએ છે, માસ્તરો આપશે. પરિપત્રોના જવાબો મેળવવા છે, માસ્તરો આપશે. વસ્તી ગણતરી કરાવવી છે, માસ્તરો હાજર છે. રસીકરણ કરાવવું છે, માસ્તરો હાજર છે. ચૂંટણીની ધૂંસરી મૂકવી છે, તો માસ્તરોનાં ડોકાં હાજર છે. માસ્તરોને એનો વાંધો ન હતો. માસ્તરોને સ્વમાન અને સ્વાધ્યાય સિવાય બધું જ હતું. ખુશામત હતી, રાજકારણ હતું, ટ્યૂશન હતાં, ડમી સ્કૂલો હતી. ટૂંકમાં, માસ્તરો દાઢીની દાઢી ને સાવરણીની સાવરણીમાં ખૂબ કામ લાગ્યા. માસ્તરો પણ સમજી ગયા કે શિક્ષણને બદલે શિક્ષણેતર પ્રવૃત્તિ પણ કૈં બહુ ખોટી નથી, એટલે કેટલાક ગુરુના પગારમાં ગુરુ ઘંટાલની ભૂમિકામાં પણ રહ્યા. વર્ગ, સ્વર્ગે ગયા ને શિક્ષકો જ્યાં હોવા જોઈએ ત્યાં જ રહ્યા. એમનો કોઈ અવાજ ન રહ્યો. હમણાં હમણાં શૈક્ષિક યુનિયનોએ જૂની પેન્શન યોજના ને જ્ઞાન સહાયકોને મુદ્દે માથું ઊંચક્યું છે ને સરકાર લાઠીચાર્જ કે ગોળીબાર વગર કોઈ વાત કાને ધરતી નથી, એટલે જોઈએ, એના કાન ક્યારે ખૂલે છે ને શિક્ષકો પણ ક્યાં સુધી પોકાર પાડતા રહે છે !

સરકારે જોયું કે વર્ગ, શિક્ષક વગર પણ ચાલે છે, એટલે તેણે પાર્ટટાઈમ શિક્ષકોથી કામ લેવા માંડ્યું. હમણાં જ્ઞાન સહાયકોની ભરતીનો વાવર છે. શૈક્ષિક યુનિયનો, ભરતી થાય તો પણ જ્ઞાન સહાયકોને પ્રવેશવા દેવા ઉત્સુક નથી, તો ટેટ-ટાટ પાસ 40 હજારથી વધુ ઉમેદવારોને જ્ઞાન સહાયકોની ભરતી સામે જ વાંધો છે, તો ય કમાલ એ છે કે તેમણે હજારોની સંખ્યામાં ફોર્મ ભર્યાં છે. ખરેખર તો એક પણ ઉમેદવારે ફોર્મ ભરવાની જરૂર ન હતી. કોઈ ઉમેદવારી જ ન નોંધાવે તો સરકાર નીમવાની કોને હતી? જ્ઞાન સહાયકની ભરતીનો સામૂહિક બહિષ્કાર થાય તો સરકારને વિચારવાની ફરજ પડે. આ મામલે યુનિયનો અને શૈક્ષિક મંડળોએ ટેટ-ટાટ ઉમેદવારોની પડખે રહેવું જોઈએ ને કાયમી નિમણૂકનો જ આગ્રહ રાખવો જોઈએ. સરકાર વર્ષોથી શિક્ષકોને કાયમી નિમણૂક બાબતે છેતરતી આવી છે. તે હજારો જ્ઞાન સહાયકોને નીમવા તૈયાર છે, તો કાયમી નિમણૂકમાં ચૂક કેમ થાય છે? ચૂક થાય છે કે ચૂંક ઊપડે છે તે સમજાતું નથી. 2017થી ત્રીસેક હજાર કાયમી શિક્ષકોની નિમણૂક થઈ નથી. જો કામચલાઉ નિમણૂકો હજારોની સંખ્યામાં 2017 પછી થઈ શકતી હોય તો કાયમી નિમણૂક કરવામાં શું નડે છે? એ નિમણૂક ન થઈ શકે એવું નથી, પણ સરકારની નિમણૂક કરવાની દાનત જ નથી. જ્ઞાન સહાયકો નીમવામાં સરકારને લાભ એ છે કે કોઈને પણ વર્ષનો પગાર આપવો ન પડે, કારણ, આ નિમણૂક 11 મહિનાના કોન્ટ્રાક્ટ પર આપવાની છે. 11 મહિને ફરી નિમણૂક થાય ને એમ જ પછી ચાલ્યા કરે. એમ થાય તો કોઈને કાયમી કરવા ન પડે ને કાયમી નોકરીના ઇન્ક્રિમેન્ટ, પેન્શન જેવા લાભો આપવા ન પડે.

કોર્પોરેટરો, ધારાસભ્યો, સાંસદો ત્રણ ત્રણ કરમુક્ત પેન્શન લઈ શકે ને તે ય પાંચ પાંચ વર્ષની ટર્મને આધારે, જ્યારે શિક્ષક 30 વર્ષથી વધુ નોકરી કરે, તો ય તેને પેન્શન નહીં, એ કેવું? પેન્શનનો પ્રશ્ન જ ન રહે એટલે શિક્ષકોને કોન્ટ્રાક્ટ પર રાખવાનાં સરકારે કાવતરાં કર્યાં છે, જે કેવળ ને કેવળ શરમજનક છે. જો કે, શિક્ષણ વિભાગ એટલો ખંધો થઈ ચૂક્યો છે કે તે બધી શરમને ઘોળીને પી ગયો છે. ગમ્મત એ છે કે અભણ મંત્રી હોઈ શકે, પણ અભણ શિક્ષક ન હોય. શિક્ષક ગ્રેજ્યુએટ હોય, બી.એડ્., એમ.એડ્. કે પીએચ.ડી.પણ હોય. આટલું શિક્ષણ તે હજારો રૂપિયા ખર્ચીને મેળવે છે. એને માટે તેણે જિંદગીનાં કીમતી વર્ષો ખર્ચવા પડે છે. એ પછી ટેટ-ટાટની તૈયારીઓ કરીને એકથી વધુ વખત પરીક્ષાઓ આપવી પડે છે. આ પરીક્ષાઓનું પણ તૂત ચાલે છે. શિક્ષકની નોકરી માટે ઉમેદવાર બી.એડ્ હોય એટલું પૂરતું ગણાવું જોઈએ. તેને બદલે ટેટ-ટાટનાં નાટકો ચાલે છે. એમાં હેતુ તો પરીક્ષાઓની ફી ઉઘરાવીને કમાણી કરવાનો જ છે. પરીક્ષામાં સમય ને પૈસાથી ખર્ચાયા પછી શિક્ષકોએ એકથી વધુ વખત ઇન્ટરવ્યૂ ફેસ કરવા પડે છે. એ પછી નિમણૂક મળે કે ન પણ મળે. આટલી મહેનત પછી નોકરી 11 મહિનાના કોન્ટ્રાક્ટવાળી લેવાની? આટલો ખર્ચ, સમય ફાળવ્યા પછી પ્રાથમિકમાં 21,000ની કે માધ્યમિકમાં 24,000ની બાંધેલા પગારની નોકરી કરવાની? કાયમી નોકરીનું કોઈ આશ્વાસન જ નહીં? વિદ્યાર્થીઓનાં ભાવિ ઘડનારનું કોઈ ભાવિ જ નહીં? આ યોગ્ય છે?

આ જો આટલું જ યોગ્ય હોય તો 11 મહિના માટે મંત્રીઓ, કુલપતિઓ કેમ નથી રખાતા? ત્યાં કેમ કાયમી ધોરણે પેન્શન નક્કી થાય છે ને માસ્તરને જ કેમ એનાથી વંચિત રખાય છે? અન્ય ક્ષેત્રોમાં પણ કાયમી નોકરી છે, તો શિક્ષકને જ નોકરી કામચલાઉ કેમ? કોઈ કામચલાઉ ધોરણે ખાલી પડેલી જગ્યા ભરાય તે સમજી શકાય, પણ બધી જ જગ્યાઓ તો કામચલાઉ ન હોયને ! શિક્ષકોમાં ને ઉમેદવારોમાં થોડો પણ જીવ હોય તો તેમણે ને તેમનાં યુનિયનોએ સરકારને એ ફરજ પાડવી જોઈએ કે કોઈ પણ ભોગે ત્રીસેક હજાર કાયમી જગ્યાઓ માટે લાયક ઉમેદવારો મળી રહે.

આજે ગુજરાતમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવા ઘણા વિદ્યાર્થીઓ તૈયાર નથી. જે સ્થિતિ સંપન્ન છે એ બધા વિદેશ ભાગી રહ્યા છે. એવી સ્થિતિ દૂર નથી કે કાયમી શિક્ષકોની જગ્યા ભરાતી નથી, એમ જ ઉચ્ચ શિક્ષણની પણ ઘણી જગ્યાઓ ખાલી રહે. નવી શિક્ષણ નીતિ જો કામચલાઉ શિક્ષકોથી જ લાગુ થવાની હોય તો સરકારે નોંધી લેવાનું રહે કે તે ગમે એટલી ઉત્તમ હોય તો પણ તેની કોઈ હકારાત્મક અસરો નહીં વર્તાય. શિક્ષક વગરની શિક્ષણનીતિ અનીતિનું જ પરિણામ હશે. કેટલીય શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ શિક્ષકો વગર નભે છે. એ થોડો સમય માટે તો ચાલી જાય, પણ 6-6 વર્ષથી ત્રીસેક હજાર શિક્ષકોની ઘટ પૂરવાનું સરકારને સૂઝે જ નહીં ને કામચલાઉ શિક્ષકોથી જ કામ લેવાના પેંતરા કરે એ કોઈ રીતે ક્ષમ્ય નથી. એવું નથી કે સરકારને આની ખબર નથી, સરકારે જ શિક્ષકોની ઘટની વાત વિધાનસભામાં જાહેરમાં કબૂલી છે. એ સાથે જ એવું પણ જાહેર થયું છે કે કેન્દ્રીય શિક્ષણ વિભાગના નેજા હેઠળ થયેલા પરફોર્મિંગ ગ્રેડિંગ ઇન્ડેક્સના રિપોર્ટમાં દક્ષિણ ગુજરાતનો દેખાવ નબળો છે ને તેમાં સુરતનો સૌથી નબળો છે. ધોરણ 10-12માં બોર્ડની પરીક્ષામાં A1 ગ્રેડ સાથે મોખરે રહેલું સુરત શાળાકીય સ્તર બાબતે (600 માંથી) 444 પરથી 382 પર ઊતરી આવ્યું છે. વર્ષ 2021-’22 માટે દેશના વિવિધ રાજ્યોનાં 748 જિલ્લાઓનું મૂલ્યાંકન કરીને સ્કોર અપાયો તેમાં ગુજરાતના 32 જિલ્લાઓનું મૂલ્યાંકન કરાયું, જેમાં જૂનાગઢનો સ્કોર 425, વડોદરાનો 418 અને અમદાવાદનો 388 હતો. સુરત માટે એમ કહેવાય છે કે તેને કોરોના નડી ગયો. આ દલીલ ગળે ઊતરે એમ નથી, તે એટલે કે કોરોના ગુજરાત આખામાં હતો, તે માત્ર સુરતમાં જ ન હતો. કોરોનામાં પણ જૂનાગઢનો સ્કોર 425 થઈ શકતો હોય તો સુરત 444 પર તો રહી જ શકતું હતું, પણ તેવું થયું નથી. આખા ગુજરાતની આ સ્થિતિ છે ને તેને માટે સરકાર જવાબદાર છે.

સાચું તો એ છે કે વિદ્યાર્થીઓનું ભણતર કોઈને માટે મુદ્દો જ નથી. ભણવું-ભણાવવું એ જાણે કોઇની ફરજ રહી જ નથી. એક બાજુ શિક્ષણનું સૌથી વધુ બજેટ ફાળવાય છે ને બીજી બાજુ કામચલાઉ શિક્ષકો રાખીને સરકાર પૈસા બચાવે છે. બચત ભલે કરે સરકાર, પણ ખર્ચવા જરૂરી છે, ત્યાં તો ખર્ચેને ! સરકાર શિક્ષણ જ ન આપે તો આખું બજેટ જ બચી જાય. પછી તો શિક્ષણ વિભાગની કે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની જ જરૂર ન રહે. ચોતરફ બચત જ બચત ! એવું થવા દેવાનું છે?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 06 ઑક્ટોબર 2023

અચ્યુત યાજ્ઞિક

અગ્રણી બૌદ્ધિક, સમાજવિજ્ઞાની, રાજકીય વિશ્લેષક, ઇતિહાસ લેખક, પત્રકાર અને કર્મશીલ અચ્યુતભાઈ યાજ્ઞિકનું ૪ ઑગસ્ટ ૨૦૨૩ના રોજ ૭૭ વર્ષની ઉંમરે હૃદયરોગના હુમલાથી અવસાન થયું.

તેમણે સુચિત્રા શેઠ સાથે બે મહત્ત્વનાં પુસ્તકો લખ્યાં છે. The Shaping of Modern Gujarat : Plurality, Hindutva and Beyond ((૨૦૦૫) અને Ahmedabad : From Royal City to Mega City (૨૦૧૧).

અચ્યુતભાઈએ કિરીટ ભાવસાર સાથે તૈયાર કરેલી ગુજરાતી આદિમુદ્રિત ગ્રંથોની સૂચિ (૨૦૦૪) પણ ખૂબ રસપ્રદ છે.

અચ્યુતભાઈને અંજલિ તરીકે વરિષ્ઠ પત્રકાર હરીશ ખરેએ ‘ધ વાયર’ પોર્ટલ પર લખેલો અંગ્રેજી લેખ અહીં ગુજરાતીમાં મૂક્યો છે.

− સંજય સ્વાતિ ભાવે

•••

છેક ૧૯૭૫ની સાલની આસપાસનાં વર્ષોથી લઈને હમણાં સુધી ગુજરાતને લગતા સમાચાર બહારનાં અખબારોને આપનાર પત્રકાર કે ગુજરાત પર અભ્યાસ કરનાર સંશોધક માટે અચ્યુત યાજ્ઞિકને અચૂક મળવું એ લગભગ ફરજિયાત જેવું બની ગયું હતું.

કારણ કે અચ્યુતભાઈ ગુજરાતના રાજકારણ અને ગુજરાતી સમાજના મિજાજ વિશેની માહિતી, વિગતો, આંકડા, આખ્યાયિકાઓ અને સૂક્ષ્મદૃષ્ટિના જ્ઞાનનો ભંડાર હતા. ગુજરાત વિશે લખનાર સમાજ વિજ્ઞાનીઓને અચ્યુતભાઈની ખોટ પડવાની. એ હંમેશાં માત્ર ‘અચ્યુતભાઈ’ જ હતા. અને અચ્યુતભાઈને તમે ગમે ત્યારે મળી શકો – વાતચીત માટે, તમને લાગે તો ચર્ચા માટે, અને જો તમે ધીરજનો ગુણ કેળવ્યો હોય તો એમનું ભાષણ સાંભળવા માટે. આમાંથી કંઈ પણ હોય, તેમને મળવામાં હંમેશાં લાભ જ હતો. પશ્ચિમ અમદાવાદના કોમર્સ કૉલેજ ચાર રસ્તા પાસે આવેલી તેમની ઑફિસ ‘સેતુ’ (Centre for Social Knowledge and Action) તેની અંદરની સાદગીને કારણે ભલે કોઈ આશ્રમ જેવી ભાસે, પણ તેનો માહોલ હતો કોફી-હાઉસ જેવો.

અચ્યુતભાઈને મળવા જનારને ‘સેતુ’ પર ભરપૂર ખાંડવાળી ચાની ચુસકીઓ અને અચ્યુતભાઈની ક્યારે ય ન ઓલવાતી સિગરેટોના ધુમાડાની વચ્ચે સાંપ્રત બનાવો અંગે બિલકુલ નવી વિગતો અને ખાસિયતોના પાઠ ભણવા મળતા. વિષય ગમે તે હોઈ શકે – નવનિર્માણ આંદોલન, ૧૯૮૧નાં અનામત-વિરોધી હુલ્લડો, ૧૯૮૫-૮૬નાં કોમી રમખાણો, નર્મદા યોજના વિરોધી આંદોલન, ૧૯૯૦-૯૨નાં આયોધ્યા-તોફાનો કે પછી ૨૦૦૨નો અતિભીષણ સંહાર.

અચ્યુતભાઈ સાથે થોડાક કલાક વીતાવ્યા બાદ — રિપોર્ટરની સ્ટોરીમાં સુધારો થાય, કોલમિસ્ટનો નજરિયો વધુ માતબર બને અને સંશોધકને એમ લાગે કે ગાઇડને થિસિસ સુપરત કરતા પહેલાં હજુ ઘણું ઘરકામ કરવાની જરૂર છે.

જૂના જમાનામાં પંડિત કે પુરોહિત જ્ઞાતિની કુળકથા અને કુંડળી જાણતા. અચ્યુતભાઈનું પણ એવું જ હતું. અચ્યુતભાઈ ૧૯૮૦ અને ૧૯૯૦ના ગાળાના રાજકારણી સમૂહ માટે અસલના જમાનાનું ‘ગૂગલ’ હતા.

સનત મહેતા, ઝીણાભાઈ દરજી, માધવસિંહ સોલંકી, ચીમનભાઈ પટેલ, અશોક ભટ્ટ, કેશુભાઈ પટેલ, શંકરસિંહ વાઘેલા વગેરે બધા અચ્યુતભાઈને માન આપતા અને તેમના અભિપ્રાયને મૂલ્યવાન ગણતા. એ વર્ષો દરમિયાન ગુજરાતમાં હજુ સહિષ્ણુતા હતી, અને ઘણાં છાપાંને અચ્યુતભાઈની કોલમ છાપવામાં રસ હતો.

‘સેતુ’ પર જાણે હરોળ લાગતી. તેમાં મેધા પાટકર, બેલા ભાટિયા, મધુસૂદન મિસ્ત્રી કે ઇન્દુકુમાર જાની જેવાં કર્મશીલો હોય. ધીરુભાઈ શેઠ, આશિષ નાંદી, હર્ષ સેઠી, ઘનશ્યામ શાહ કે અનિલ ભટ્ટ જેવા વિદ્યાજનો કે શાલિની રાંદેરિયા જેવાં સંશોધક તમને ‘સેતુ’ પર મળે. અહીં તમને સામ પિત્રોડા, ભીખુ પારેખ કે મેઘનાદ દેસાઈ જેવા અગ્રણીઓ પણ મળી આવે.

લોકોને તેમના બેન્ક બેલન્સથી ચાહનાર કે તિરસ્કારનાર અને મૂલવનાર અમદાવાદી સમાજમાં અચ્યુતભાઈ નાત બહારના હતા. સાંસ્કૃતિક રીતે જ જ્ઞાનને બદલે સંપત્તિને પહેલી પસંદગી આપનાર સમાજમાં અચ્યુતભાઈ એમની શરતે જીવ્યા. અતિશય ધનવાન અમદાવાદીઓના આડંબર અને આચારની જાળ તેમ જ તેમના પરિવેશમાં એ ક્યારે ય અટવાયા નહીં; એ વર્ગના દંભની આરપાર એ જોઈ શકતા હતા. સ્થાપિત વર્ગોને, સત્તા સમેત મળનારા ઘમંડની સામે અચ્યુતભાઈ નક્કર સંવિદ દ્વારા લડ્યા. તેમના જ્ઞાનનો આધાર બૌદ્ધિક પ્રામાણિકતા અને વ્યક્તિગત આચારશુદ્ધિમાં હતો.

અચ્યુતભાઈ અંતકાળે અકિંચન હતા, પણ તેનો એમને અફસોસ ન હોય, કેમ કે તેઓ ગુજરાતના માનવંતાઓમાં સૌથી આદરપાત્ર તરીકે જીવ્યા. અચ્યુતભાઈ તંદુરસ્ત નાગરિક સમાજનું પ્રતીક હતા. તેમણે ગાંધીનગરના સત્તાધારીઓ સાથે બરાબર અંતર જાળવ્યું હતું, પણ જરૂર પડે તો ગરીબો અને વંચિતો વતી રાજ્યસત્તાની સાથે રહેવા (to engage with authority) માટે પણ તેઓ તૈયાર રહેતા. ગુજરાતમાં આર્થિક અન્યાયની સામે લડનાર કોઈ પણ એન.જી.ઓ., ચળવળ કે જૂથ તેમનું ગમે ત્યારે માર્ગદર્શન મેળવી શકતાં.

પીડિતોને અચ્યુતભાઈ ઘણી વાર નીડર ધારાશાસ્ત્રી ગિરીશભાઈ પટેલ પાસે મોકલતા. ગિરીશભાઈ ગુજરાતમાં ચાલતા અનંત અન્યાયોની સામે કોઈ પણ ફી લીધા વિના લડતા જ રહેતા. અને પછી આવ્યું ૨૦૦૦નું વર્ષ. ગુજરાત બદલાયું. નવાં આર્થિક બળો અને તેમના પ્રતિનિધિઓ / દલાલોએ ગુજરાતના રાજકારણ, સમાજ અને સમૂહ માધ્યમોને પોતાના તાબામાં લીધાં.

આ નવા ગુજરાતને અચ્યુતભાઈનાં મંતવ્યો કે વિચારોનો કોઈ ખપ ન હતો. પરિવર્તન ગુજરાતનાં તમામ સારાં સ્ત્રી-પુરુષોને હતપ્રભ બનાવી રહ્યું હતું. તે સંશોધનનો વિષય પણ હતું. તેના અભ્યાસીઓ માટે અચ્યુતભાઈ આખર સુધી અનિવાર્ય પૂછવાઠેકાણું રહ્યા. નવા ગુજરાતમાંથી નીકળીને આગળ વધવા માટે સમય પાકી ચૂક્યો હતો, અને એ આગળ વધ્યા પણ ખરા, હંમેશ મુજબ એમની શરતે. અસ્તુ.

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”, 01 સપ્ટેમ્બર 2023; પૃ. 15 તેમ જ 22