આંતરરાષ્ટ્રીય નારી દિવસ નિમિત્તે 

૧૮૫૭ની ત્રીજી મહત્ત્વની ઘટના : ‘સ્ત્રીબોધ’ માસિક

૧૮૫૭ના વર્ષની ત્રણ યાદગાર ઘટનાઓ કઈ? ઘણાખરાને પહેલી ઘટના તો તરત યાદ આવશે : અંગ્રેજો જેને સિપાઈઓનો બળવો કહેતા અને આપણે જેને આપણા દેશનું પહેલું સ્વાતંત્ર્ય યુદ્ધ કહીએ છીએ તેની શરૂઆત ૧૮૫૭ના ફેબ્રુઆરીની ૨૬મી તારીખે થયેલી. જેઓ કેળવણી સાથે સંકળાયેલા હશે તેમને બીજી ઘટના પણ યાદ આવશે. ૧૮૫૭ના વર્ષમાં હિન્દુસ્તાનમાં પહેલી ત્રણ યુનિવર્સિટી – યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બે, યુનિવર્સિટી ઓફ કલકત્તા, અને યુનિવર્સિટી ઓફ મદ્રાસની સ્થાપના થયેલી. અને ત્રીજી યાદગાર અને મહત્ત્વની ઘટના? આજે ભાગ્યે જ કોઈને યાદ આવશે કારણ તવારીખમાં, ઇતિહાસની ઝીણી વિગતોમાં આપણને બહુ ઓછો રસ છે. અને એમાં ય જો એ ઘટના સ્ત્રીઓ સાથે સંકળાયેલી હોય તો? તો તો એને ધક્કેલી દો હાંસિયામાં કે નાખી દો ફૂટ નોટમાં!

ત્રીજી ઘટના તે એ કે ૧૮૫૭ના જાન્યુઆરીની પહેલી તારીખે આપણા દેશની બધી જ ભાષાઓમાં સૌથી પહેલું સ્ત્રીઓ માટેનું માસિક પ્રગટ થયું. અને એ પ્રગટ થયું હતું આપણી ગુજરાતી ભાષામાં, મુંબઈથી. એ માસિકનું નામ ‘સ્ત્રીબોધ’. બીજાં અનેક ક્ષેત્રોમાં પહેલ કરનાર પારસીઓએ આ પહેલ પણ કરેલી. સમાજ સુધારાની પ્રવૃત્તિ શરૂઆતમાં મુખ્યત્વે પુરુષો પૂરતી જ મર્યાદિત રહી હતી. પણ પારસી સમાજ સુધારકોના ધ્યાનમાં એ વાત ઝટ આવી ગઈ કે આ પ્રવૃત્તિમાં સ્ત્રીઓને ભાગીદાર નહિ બનાવીએ તો સુધારો ઊંડાં મૂળ નાખી નહિ શકે. એટલે તેમણે ખાસ સ્ત્રીઓને ધ્યાનમાં રાખીને પુસ્તકો લખ્યાં અને આ ‘સ્ત્રીબોધ’ જેવું માસિક શરૂ કર્યું. આ માસિક શરૂ કરવા માટે પહેલાં તો એક મંડળી સ્થાપી. તેના સભ્યો હતા ડોસાભાઈ ફરામજી કામાજી, ખુરશેદજી નસરવાનજી કામાજી, સોરાબજી શાપુરજી બંગાળી અને બેહરામજી ખરશેદજી ગાંધી. પહેલા સેક્રેટરી જાંગીરજી બરજોરજી વાચ્છા અને પછી જજ નાનાભાઈ હરિદાસ. હા, બધ્ધા પુરુષો. સ્ત્રી એક પણ નહિ.

પણ જરા વિચાર કરો : એ વખતે આપણા દેશમાં માંડ એક ટકો સ્ત્રીઓ વાંચી-લખી શકતી. દેશમાં નહોતી વીજળી આવી, વાહન વહેવાર અને સંદેશ વ્યવહારનાં સાધનો બહુ જ ટાંચાં. એવે વખતે સ્ત્રીઓ માટેનું માસિક? નફાનો તો સવાલ જ નહોતો, પણ ખોટ જાય એ કેમ કરી પૂરવી? ડોસાભાઈ ફરામજી કામાજીએ કહ્યું કે ખોટની ચિંતા ન કરો. આ ચોપાનિયું ચલાવવા માટે પહેલાં બે વર્ષ હું દર વર્ષે ૧,૨૦૦ રૂપિયા આપીશ. ૧૮૫૭ના બાર સો એટલે આજના નહિ નહિ તો ય બાર લાખ. અને ૧૮૫૭ના જાન્યુઆરીની પહેલી તારીખે પહેલો અંક બહાર પડ્યો. તેમાં લખાણનાં વીસ પાનાં. કેટલાંક લખાણો સચિત્ર – એ વખતે ચિત્રો લંડનમાં છપાવવાં પડતાં હતાં છતાં. તે ચિત્રો કાગળની એક જ બાજુ છાપેલાં છે અને એ પાનાંનો કુલ પાનાંની ગણતરીમાં સમાવેશ કર્યો નથી. બને તેટલી વધુ સ્ત્રીઓ સુધી પહોંચી શકે એ હેતુથી વરસના બાર અંકનું લવાજમ રાખ્યું હતું માત્ર એક રૂપિયો! પહેલા અંકની ૧,૧૦૦ નકલ છાપીને મફત મોકલેલી. સાથે જણાવેલું કે જો લવાજમ ભરવા ન ચાહતા હો તો આ નકલ પાછી મોકલવી. જે લોકો પાછી નહિ મોકલે તેમને ગ્રાહક ગણી લેવામાં આવશે અને તેમણે લવાજમનો એક રૂપિયો મોકલી આપવો. લવાજમ બીજા અંકથી શરૂ થયેલું ગણાશે.

પહેલા અંકના દિબાચામાં લખ્યું છે : “એ ચોપાંનીઊં વાંચનારીઓને લાએકનું તથા દીલપશંદ કરવા શારૂ તેમાં ગનાનનો વધારો કરનારી તથા નીરદોશ રમૂજ આપનારી બાબદો શાદી એબારતમાં અને કવેતોમાં લખવામાં આવશે અને તે બીના વધારે શારી પઠે શમજ પડવા શારૂં તેમની શાથે કેટલાએક અછા ચિતારો દર વેલા એ ચોપાંનીઆમાં દાખલ કરવામાં આવશે. અને તે શોભઈતું તથા શદગુણોનું વધારનારૂં કરવાને મેહનતની કશી ક્શુર કરવામાં આવશે નહીં.” (અવતરણ ચિહ્નોમાં બધે જોડણી મૂળ પ્રમાણે.)

આ પહેલા અંકમાં શું શું હતું? સૌથી પહેલાં બે પાનાંનો દિબાચો. પછી પાંચ પાનાંનો લેખ (સરળતા ખાતર બધે જોડણી બદલી છે) મા દીકરાની અરસપરસની ફરજો. પહેલા જ અંકથી એક લેખમાળા શરૂ થઈ હતી : લાયકીવાળી ઓરત. જેમાં જાણીતી સ્ત્રીઓનો પરિચય અપાતો. પહેલા અંકના લેખમાં રાણી વિક્ટોરિયાનો પરિચય લગભગ ત્રણ પાનાંમાં આપ્યો છે. ઉપરાંત એક પાનાનું તેમનું રેખાંકન પણ મૂક્યું છે. પછી એક કથા છાપી છે, મારા દોસ્તારની બાયડી. પછીનો લેખ છે માહોમાહેના ફિસાદથી થતી ખરાબી : પંજાબનું રાજ. તેની સાથે મહારાજા દુલિપસિંહનું એક પાનાનું રેખાંકન છાપ્યું છે. પછીનો લેખ છે રેતીનાં રણ, અને તેની સાથે પણ એક પાનાનું રેખાંકન છાપ્યું છે. પછી પરચૂરણ બીનાઓ એવા મથાળા નીચે ઉપદેશાત્મક ફકરાઓ છાપ્યા છે. કોઈ લેખ સાથે તેના લેખકનું નામ છાપ્યું નથી, પણ એ જમાનામાં ઘણાંખરાં સામયિકો તેમ કરતાં. છેલ્લે કવિ દલપતરામે ‘સ્ત્રીબોધ’ માટે ખાસ લખેલા ગરબા/ગરબી છાપ્યાં છે. તેમાંની પહેલી કૃતિમાં મુંબઈ શહેર અને તેના વિકાસમાં પારસીઓએ આપેલ ફાળાની પ્રશંસા કરી છે અને પારસીઓ માટે કહ્યું છે : “એ તો હેમ જડેલા હીરા છે.”

પહેલા વર્ષના છેલ્લા અંકમાં ‘સ્ત્રીબોધ’ની વાર્ષિક આવક-જાવકનો હિસાબ છાપ્યો છે તે પણ રસપ્રદ છે. વરસના બાર અંકના રૂપિયા એક લેખે લવાજમની આવક ૧,૧૯૭ રૂપિયા. એક જરથોસ્તી ગૃહસ્થ પાસેથી મળેલા દાનના રૂપિયા ૧,૨૦૦. સાથે નોંધ છાપી છે કે ૧૮૫૮ના વર્ષ માટેના ૧,૨૦૦ રૂપિયા પણ મળી ચૂક્યા છે. ૧,૨૦૦ના દાનમાંથી ખર્ચ કાઢતાં વધેલી રકમના અડધા ટકાના વ્યાજના દરે આવક ૬૫ રૂપિયા ૪ આના ૧૦ પાઈ. (એ વખતે દેશમાં રૂપિયા, આના, પાઈનું ચલણ અસ્તિત્વમાં હતું.) એટલી આવકની સામે ખર્ચ : ૧૨ અંકની છપામણીનો ખર્ચ ૭૧૦ રૂપિયા ૮ આના ૯ પાઈ. ૧૫૮ રૂપિયા ચિત્રો તૈયાર કરાવવાના તથા તેની છપામણીના. બાર અંક માટે કાગળ ખરીદવાના ૭૬૮ રૂપિયા ૪ પાઈ. ૬૨ રૂપિયા અખબારો, સામયિકો અને પુસ્તકોની ખરીદીના. ગરબીઓ લખવા માટેનો પુરસ્કાર (કવિ દલપતરામને) ૨૫ રૂપિયા. (બીજા કોઈ લેખકને પુરસ્કાર અપાયો નહોતો.) વહેંચણી, ઉઘરાણી વગેરે કામ કરવા માટે રાખેલા માણસનો પગાર (એક વરસનો) ૧૯૬ રૂપિયા. “માસ નવેમબર તથા ડીશેમબરના ચોપાનીઆ લખનારનો પગાર” ૬૦ રૂપિયા. જાહેર ખબર છપામણીના ૧૮ રૂપિયા. ટપાલ ખર્ચ ૧૦ રૂપિયા ૧૦ આના, અને પરચૂરણ ખર્ચ ૪ રૂપિયા ૧૦ આના. કુલ ખર્ચ ૨,૦૨૨ રૂપિયા ૧૩ આના ૧ પાઈ. વર્ષને અંતે ૪૩૯ રૂપિયા ૧૨ આના ૮ પાઈની ઉઘરાણીની રકમ બાકી નીકળતી હતી તેની વિગતો પણ આપી છે.

પહેલાં બે વરસ તો આ રીતે ગાડું ગબડ્યું. પણ ત્રીજા વરસથી ૧,૨૦૦ રૂપિયાનું દાન મળવાનું નહોતું. અને તે વગર માસિક ચાલી શકે તેમ હતું નહિ. પહેલા અંકથી જ ‘સ્ત્રીબોધ’ મુંબઈના દફતર આશકારા પ્રેસમાં છપાતું હતું. તેના માલિકો બહેરામજી ફરદુનજીની કંપનીને ‘સ્ત્રીબોધ’ સોંપી (વેચી નહિ) દેવામાં આવ્યું. આ દફતર આશકારા પ્રેસ એટલે માત્ર ગુજરાતી છાપકામ કરતા પહેલવહેલા પ્રેસની ૧૮૧૨માં મુંબઈમાં સ્થાપના કરનાર ફરદુનજી મર્ઝબાનજીના ત્રણ દીકરાઓનું ૧૮૪૧માં શરૂ થયેલું છાપખાનું. તેની શરૂઆત તો નાને પાયે થઈ હતી, પણ વખત જતાં તે મુંબઈનું એક અગ્રણી છાપખાનું બન્યું હતું.

‘સ્ત્રીબોધ’ના પહેલા તંત્રી બેહરામજી ખરશેદજી ગાંધી. પછી થોડા થોડા વખત માટે સોરાબજી શાપુરજી બંગાળી, જાંગીરજી બરજોરજી વાચ્છા, જજ નાનાભાઈ હરિદાસ, કરસનદાસ મૂળજી, નાનાભાઈ રૂસ્તમજી રાણીના તંત્રી બન્યા. પણ ‘સ્ત્રીબોધ’ને એક આગવું સામયિક બનાવ્યું તે તો કેખુશરૂ કાબરાજી(૧૮૪૨-૧૯૦૪)એ. ૧૮૬૩થી જિંદગીના અંત સુધી (વચમાં થોડાં વર્ષો બાદ કરતાં) તેઓ ‘સ્ત્રીબોધ’ના તંત્રી રહ્યા. ૧૯૦૩માં તેમણે દફતર આશકારા પાસેથી ‘સ્ત્રીબોધ’ ખરીદી લીધું. કાબરાજીના અવસાન પછી તેમનાં દીકરી શિરીન, તેમના પછી પુત્રવધૂ પૂતળીબાઈ, અને પૂતળીબાઈના અવસાન પછી તેમનાં દીકરી જરબાનુ તંત્રી બન્યાં.

કેખુશરૂ કાબરાજી એટલે એ જમાનાના એક અગ્રણી નાટ્યલેખક અને નવલકથાકાર. પારસી રંગભૂમિ પર સક્રિય, સમાજ સુધારાના ટેકેદાર, હિન્દુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના જાણકાર. અલબત્ત, તેમની ઘણીખરી કૃતિઓ મૌલિક નહિ, પણ અંગ્રેજી કૃતિઓનાં રૂપાંતર રૂપ હતી. પણ પારસી કે હિંદુ સમાજના પરિવેશમાં તેઓ એવી સિફતથી રૂપાંતર કરતા કે સામાન્ય વાચકને તો આ રૂપાંતર છે એવો ખ્યાલ પણ ન આવે. કાબરાજીનું પહેલું નાટક શેરના સવાશેર ૧૮૬૩માં ‘સ્ત્રીબોધ’માં પ્રગટ થયું અને છેલ્લું નાટક ધીરજનું ધન ૧૮૭૧માં. પણ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ તેમનાં નાટકો કરતાં પણ તેમની નવલકથાઓ વધુ મહત્ત્વ ધરાવે છે. કારણ એ નવલકથાઓ દ્વારા કાબરાજીએ ગુજરાતી સામયિકમાં ધારાવાહિક નવલકથા છાપવાની પહેલ કરી. તેમની પહેલી નવલકથા ભોલો દોલો (૧૨૦ પ્રકરણ) ઓગસ્ટ ૧૮૭૧થી ડિસેમ્બર ૧૮૭૩ દરમ્યાન ‘સ્ત્રીબોધ’માં પ્રગટ થઈ હતી. તે આપણી ભલે રૂપાંતરિત, પણ પહેલી ધારાવાહિક નવલકથા. ત્યાર બાદ પરણવું કે નહિ પરણવું, આગલા વખતની બાયડીઓ અને હાલના વખતની છોકરીઓ, પાતાલ પાણી ચલાવે, મિજાજી હોસ્નઆરા કેમ ઠેકાણે આવી, પૈસા! પૈસા! પૈસા!, દુખિયારી બચુના દુઃખનાં પહાડ, સોલીને સુધારનાર સુની, ગુમાસ્તાની ગુલી ગરીબ, વેચાયલો વર, ભીખો ભરભરિયો, હોશંગ બાગ, ખોહવાયલી ખટલી, મીઠી મીઠ્ઠી, ચાલીસ હજારનો ચાનજી, અને ખૂનનો બદલો ફાંસી, જેવી નવલકથાઓ ‘સ્ત્રીબોધ’માં હપ્તાવાર પ્રગટ થઈ. છેલ્લી નવલકથા સોલી શેઠની સુનાઈ ૧૯૦૪માં. આમ, ૧૮૬૩થી ૧૯૦૪ સુધી, સતત ૪૧ વર્ષ સુધી ‘સ્ત્રીબોધ’ ધારાવાહિક નવલકથાઓ પ્રગટ કરતું રહ્યું. આજે તો આપણાં સામયિકો અને અખબારોની સાપ્તાહિક પૂર્તિઓ માટે ધારાવાહિક નવલકથા એક અનિવાર્ય અંગ બની ગઈ છે. પણ આ દિશામાં ‘સ્ત્રીબોધ’ દ્વારા પહેલ કરી હતી કેખુશરૂ કાબરાજીએ.

કાબરાજીની જેમ તેમનાં પુત્રવધૂ પૂતળીબાઈ કાબરાજીએ પણ તંત્રી તરીકે લાંબો વખત ‘સ્ત્રીબોધ’ને સંભાળ્યું. ૧૯૧૨થી ૧૯૪૨ સુધી તેઓ તેના તંત્રી રહ્યાં, અને તેમણે પણ ‘સ્ત્રીબોધ’ માટે પુષ્કળ લખ્યું, પણ તેમાંનું ભાગ્યે જ કશું પછીથી ગ્રંથસ્થ થયું. પૂતળીબાઈનું ૧૯૪૨માં અવસાન થયું તે પછી તેમનાં દીકરી જરબાનુ તંત્રી બન્યાં. અલબત્ત, પૂતળીબાઈના વખતથી જ કેશવપ્રસાદ છોટાલાલ દેસાઈ જોડિયા તંત્રી બન્યા હતા. પાછલાં વર્ષોના અંકો જોતાં જણાય છે કે એ જમાનાના જાણીતા પ્રકાશક જીવનલાલ અમરશી મહેતા ‘સ્ત્રીબોધ’ના પ્રકાશન સાથે સંકળાયા હતા. કનૈયાલાલ મુનશીનાં શરૂઆતનાં કેટલાંક પુસ્તકો આ પ્રકાશકે પ્રગટ કરેલાં. આ લખનારને ‘સ્ત્રીબોધ’ના ૯૪મા વર્ષના, ૧૯૫૦ના, બાર અંક જોવા મળ્યા છે. તે પછીના અંકો જોવા મળ્યા નથી. જો કે ૧૯૫૦ના ડિસેમ્બર અંકમાં ૧૯૫૧ના લવાજમ વગેરે અંગે જાહેરાત છે, એટલે ૧૯૫૧માં પણ તે ચાલુ રહ્યું હશે. ‘સ્ત્રીબોધ’ ક્યારે બંધ થયું તે કોઈ જાણકાર જણાવશે તો આભાર થશે.

૧૮૫૭માં ‘સ્ત્રીબોધ’ શરૂ થયું ત્યારથી આજ સુધીમાં આપણે કેટલી પ્રગતિ કરી છે? જ્યારે ભણેલી સ્ત્રીઓનું પ્રમાણ માંડ એક ટકો હતું ત્યારે આવું સામયિક શરૂ થયું અને સારી રીતે લાંબુ જીવ્યું. આજે સ્ત્રી-સાક્ષરતાનું પ્રમાણ ૭૧ ટકા જેટલું હોવાનું કહેવાય છે. ત્યારે આપણી ભાષા પાસે સ્ત્રીલક્ષી સામયિકો કેટલાં છે? ‘સ્ત્રીબોધ’ના પહેલા જ અંકથી તેના માસ્ટ હેડ નીચે નેપોલિયન બોનાપાર્ટનું એક વાક્ય છપાતું : “દેશની હાલત સુધારવાની સરવેથી સરસ રીત એ કે માતાઓ જ્ઞાની થાએ તેમ કરવું.” ૧૬૨ વર્ષ પછી આજે પણ આપણે ઠેર ઠેર સૂત્રો લખવાં પડે છે : બેટી પઢાવ, બેટી બચાવ, મુલગી શીકલી, પ્રગતિ ઝાલી. સમાજમાં ખરેખર સ્ત્રી-બોધ થયો છે ખરો?

સંદર્ભ : 

૧. ‘સ્ત્રીબોધ’ની ઉપલબ્ધ ફાઈલો ૧૮૫૭-૧૯૫૦ (તૂટક) 

૨. કાબરાજી સ્મારક ગ્રંથ, ૧૯૦૪ 

૩. ‘સ્ત્રીબોધ’ જુબીલી ગ્રંથ : ‘સ્ત્રીબોધ’ અને સંસાર સુધારો, ૧૯૦૮     

xxx xxx xxx

Email: deepakbmehta@gmail.com

 

મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’ અને અનિલભાઈ શાહનો સંબંધ અનેક દૃષ્ટિએ વિશિષ્ટ અને વિરલ ગણાય. બંને પરમ બૌદ્ધિક, બંનેની સાહિત્યપ્રીતિ અસાધારણ, રાષ્ટ્રના પુનર્નિર્માણની તાલાવેલી નિસ્બતભરી, બંનેનું વાંચનક્ષેત્ર વિશાળ, બંનેની સંવેદનશીલતા ઉત્કટ, બંને વ્યાપકતા(વૈશ્વિકતા)ના ચાહક, બંનેને હૈયે લોકશક્તિ-જાગરણની ઝંખના સતત રહી એટલે બાર વર્ષનો ઉંમરનો તફાવત અનેક વખત ગૌણ બની ગયો છે. બંનેનાં જીવનમાં ખાડા-ટેકરા તથા વળાંકો આવ્યા અને બંનેને પરસ્પર માટે કાળજી-ચિંતા-અપેક્ષા-તૃપ્તિ રહી. સમાન રસ-રુચિને કારણે સ્વરાજની લડત વખતે ભાવનગરની જેલથી પ્રારંભાયેલો, કંઈક અંશે ગુરુ-શિષ્ય જેવો સંબંધ ક્રમશઃ મૈત્રી સુધી પહોંચ્યો. દર્શકે સ્વીકારેલું કે તેમને બહુ ઓછા (ત્રણ-ચાર) મિત્રો છે તેમાંના એક અનિલ શાહ છે. અનિલભાઈ માટે મનુભાઈને વાત્સલ્યપૂર્ણ પક્ષપાત રહ્યો, તો અનિલભાઈને મન મનુભાઈ આદરપૂર્ણ સુહૃદ રહ્યા.

૧૯૪૨માં જેલમાં બંધાયેલો એમનો સંબંધ ૨૦૦૧માં દર્શકનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી અખંડ રહ્યો. એ કાળે લેન્ડલાઇન ફોન હતા અને એ ચાલે જ એવું ન બનતું. એટલે પત્ર દ્વારા અભિપ્રાય-વિચાર-ચિંતન-પ્રતિભાવ પ્રગટ કરવાનું સહજ હતું. બંને પત્રવ્યવહાર માટે ઉત્સાહી હતા. ઉત્તરની રાહ જોનારા હતા. વળી આ પત્રવ્યવહારમાં વચ્ચે લાંબા ગાળા ખાલી ગયેલા છે. ખાસ કરીને અનિલભાઈના પત્રો દર્શક પાસે સચવાયેલા નથી એમ દેખાય છે. પરંતુ સદ્ભાગ્યે આટલા પત્રો સચવાયેલા છે તે મોટી વાત છે.

પત્રો નિખાલસ અને પારદર્શક એમ બંને રીતે પ્રગટ થયા છે. તેઓ અસંમતિમાં પણ નિસંકોચ છે. એમના અભિપ્રાયો અને પ્રતિભાવો પ્રતીતિમાંથી જન્મેલા છે. એનો એક છેડો કૌટુંબિક નિકટતાનો છે તો બીજો છેડો વિચારની નિરભ્રતાનો છે. અનિલભાઈ પોતાની સફળતા, દૃષ્ટિ, કાર્યપદ્ધતિમાં મનુભાઈનું પ્રદાન ગણે છે. તો મનુભાઈ પોતાને અદ્યતન (ખાસ કરીને અર્થશાસ્ત્રમાં) રાખવામાં અનિલભાઈનો ફાળો સ્વીકારે છે. દર્શક અનેક વિષયોના ગહન અભ્યાસી છે, તો અનિલભાઈ ઉત્તમ અભ્યાસી અને વહીવટને — વ્યવસ્થાને લોકાભિમુખ અને લોકકલ્યાણયુક્ત કરવા માટેની ઝંખનાવાળા છે. ભાવનગરની જેલમાં જે કેટલાક તરવરિયા, દેશદાઝવાળા અને જેમની સંવેદનશીલતાને બૌદ્ધિકતાને કારણે ધાર નીકળી હતી તે પૈકીના અનિલભાઈ શાહ હતા. સમાજપરિવર્તનમાં આર્થિક આયોજન અને વહીવટ કેમ કારગર બને એની ખોજમાં સરકારમાં (ડી.ડી.ઓ / સચિવ), આગાખાન રૂરલ સપૉર્ટમાં કે ડેવલોપમેન્ટ સપૉર્ટ સેન્ટર(DSC)માં વહીવટને રચનાત્મક રૂપ આપી શક્યા. વનસંરક્ષણ અને સહભાગી સિંચાઈ અંગેના નિર્ણયો કેન્દ્ર સરકાર પાસે કરાવવામાં અનિલભાઈનું મહત્ યોગદાન રહ્યું. મનુભાઈને લાગતું હતું કે દેશને ઉપયોગી એવા અભ્યાસી અનિલભાઈ છે. એટલે પત્રમાં નોંધે છે : ‘તું લાબી દૃષ્ટિથી જોનારો શીલવાન વિદ્વાન છે.’ એટલે ૨૧–૧૦–૯૮ના પત્રમાં લખે છે : ‘ગુજરાતના ડઝનેક બુદ્ધિમંતોમાં તું છે એમ મેં એકથી વધુ વાર નથી કહ્યું?’ અને (૪–૯–૧૯૯૪) શુભેચ્છા પાઠવે છે : ‘તારે હાથે ગ્રામપુર્નિર્માણનું સારું કામ થાઓ અને તને મેગ્સેસે ઍવૉર્ડ મળે.’

અનિલભાઈ સરેરાશ વહીવટદાર ન થયા, પણ આગવા, રચનાત્મક અને લોકભાગીદારીના હિમાયતી થયા તેમાં પિતા ચુનીભાઈ અને મનુભાઈનું પ્રદાન ગણાવે છે. જન્મદિવસે ૧૭–૬–૧૯૯૦ના પત્રમાં લખે છે : ‘ચુનીભાઈ પાસેથી ધૈર્ય, અભ્યાસવૃત્તિ, નિર્વ્યાજ પ્રેમ અને કર્તવ્યપરાણયતા મળ્યાં હશે. તમારી પાસેથી બૃહત જીવનરસોનો પરિચય અને અમુક અંશે લગન.’ … ‘જે કંઈ કરવાનું આવ્યું તે પૂરા દિલ, ખંત અને ખાસ તો રચનાત્મક સર્જનાત્મક ઉત્સાહથી કર્યે ગયો. અને મારું કામ એકંદરે ઉત્કૃષ્ટ ગણાયું એમાં ચુનીભાઈએ મૂકેલાં બીજ અને તમારી માવજતની અસર વર્તાય.’ અનિલભાઈનું આગવાપણું તેમના આ નિવેદનમાં છે : ‘કંઈ કેટલો ય વહીવટ કર્યો, વિકાસના સુધારણાના વહીવટકર્તા તરીકે નામ પણ કમાયો, પરંતુ એ બધા સાથે તમારી પાસેથી મળેલા રસ — માણસમાં, વિચારમાં, શબ્દમાં — કદી મોળા ન પડ્યા. હજુયે કોઈ નવીન વ્યક્તિની છટા જોઉં તો વારી જાઉં. વહીવટ વિસારી જાઉં. એવું જ નવીન વિચાર કે રૂઢ શબ્દપ્રયોગનું. આ ત્રણે મારા રચના વિષય બની ગયા.’

છેક ૧૯૬૨માં મનુભાઈ લખે છે : ‘તારી જોડેનો સ્નેહસંબંધ નિર્વ્યાજ મૂડી સમો માન્યો છે. ને મને એમાંથી આનંદ અને પ્રકાશ બંને મળ્યા છે … કેટલાક પ્રશ્નો મને આપણી વાતોમાંથી વધારે સમજાયા છે એમ કહું તો એ અતિશયોક્તિ નથી. આપણે સહપ્રવાસી છીએ તેમ મેં માન્યું છે.’

અંગત પત્રો નિર્ભાર અને પારદર્શક હોઈ શકે છે. એમાંથી લખનારની આત્મશ્રી અને વિચારક્ષિતિજો પ્રગટતી હોય છે. દર્શકમાં પ્રબળ સિસૃક્ષા હતી, સાથે જ અનેક વિષયોમાં તેમની પ્રજ્ઞાનો પ્રસન્ન વિહાર હતો. તેઓ પારખતા હતા કે જીવનની સમગ્રતાને પામવામાં બંનેને ઉત્કટ રસ હતો. બંનેની સંવેદનશીલતા અને નિસ્બત એવી અસાધારણ હતી કે જાહેર ઘટના, વિચાર કે વિવાદ વખતે તેઓ પ્રતિભાવ પ્રગટ કરે જ. અને પ્રતિભાવ નિર્ભીક રીતે પ્રગટ કરે એવી બંનેની મનોરચના હતી. એટલે વિચારો લેખરૂપે મૂક્યા તેમ પત્રરૂપે પણ મુકાયા છે. પ્રત્યક્ષ મળ્યા વિના, વિચારવિનિમય કર્યા વિના જેમને ચેન ન પડે એવા આ બંને સ્નેહીજનો હતા. વિચારયાત્રામાં બંને મુક્ત અને નિજગતિ હતા. દર્શકનો સ્નેહ અનિલભાઈની ચિંતનગતિથી પ્રસન્ન થતો અને અનિલભાઈનો આદર દર્શકના સ્નેહાભિષેકથી બળવત્તર બનતો.

દર્શક અને અનિલભાઈના સંબંધનું ઊંડાણ અને નિકટતા એવાં કે ચિંતનના ક્ષેત્રમાં એકસાથે ઊડતા બે હંસ જેવા લાગે. બંને સ્વતંત્ર બુદ્ધિના હિમાયતી, પ્રત્યક્ષ ક્ષેત્રમાં રમમાણ રહેવાની નિષ્ઠાવાળા અને જીવનના સંદર્ભોને મૌલિક રીતે સમજવા-પામવા માટે નિરંતર સ્વાધ્યાયરત. બંને સ્વરાજના સૈનિકો અને પછીથી સ્વરાજને સાચા અર્થમાં સુરાજ્યમાં પલટવાની ઝંખનાવાળા. એ માટે અંતઘડી સુધી વણથાક પુરુષાર્થ કરનારા. બંનેનાં ચિંતન, સ્વભાવ, જીવનકાર્ય અને મિશનને દર્શકે જ એક પત્ર(૧૫–૮–૬૨)માં પ્રગટ કર્યાં છે.

‘તારું અને મારું એક સત્ય સમાન છે. આપણે પશ્ચિમના ઉત્તમ અંશોના એટલા બધા પ્રેમી છીએ કે કોઈ વાર મને એમ થાય છે કે હું પૌર્વાત્ય ઓછો છું. વસ્તુતઃ આપણે નથી પૌર્વાત્ય કે નથી પાશ્ચાત્ય. બૌદ્ધિક સ્તરે આપણે સ્વાધીન જીવો છીએ.’

આ પત્રવ્યવહારમાં સાહિત્યસ્વરૂપ અને કૃતિઓ, અર્થશાસ્ત્ર, સમાજકારણ, તંત્ર, રાજકીય બનાવો, દેશની ગતિવિધિ, સંસ્થા-સંચાલન, કર્મ અને વિચારનો સંબંધ, વ્યક્તિસંદર્ભો, વ્યક્તિગત ઘટનાઓ, દાંપત્યજીવન વગેરે વિશે નિસંકોચ રીતે વિચારો વ્યક્ત થયા છે. બંને વિચારની ભૂમિકાએ ઉદાર અને ખુલ્લા છે. પરસ્પરની કદર છે એમ જ આડપડદો રાખ્યા વિના અસંમત થઈ શકે છે. પત્રાચારની એક મહત્ત્વની ખૂબી તે અંગતતા. જાણે બે નિકટજનો પરસ્પર નિરાંતજીવે બનાવો, વિગતો, વ્યક્તિસંબંધો અંગે સલાહ, અભિપ્રાય, શુભેચ્છા અને અપેક્ષાઓ વ્યક્ત કરે છે. પતિ-પત્ની વચ્ચે પણ ઘણી વાર દુર્લભ એવી આ સ્નેહાદરની સંબંધભાત છે. એમાં ઉચ્ચ અને સાચા જીવનની અભિલાષા છે અને એની ગુણાત્મકતા પરસ્પર પોષક છે.

બંને સાહિત્ય અને અન્ય વિષયોને કઈ દૃષ્ટિથી જુએ છે તે આ પત્રોમાં વારંવાર પ્રગટ થયું છે. બંનેનો રસ સમાન છે : લોકો વિચારતા, સમજતા અને નિર્ણાયક બનતા કેમ થાય એમાં. બંને મિજાજથી સ્વતંત્ર, કાર્યગતિમાં પણ ઘણો ફરક છે અને બંનેની જીવનગતિ વિશિષ્ટ છે છતાં તેઓ ખૂબ નિકટ રહ્યા છે. તેમાં સાહિત્યે મોટો ભાગ ભજવ્યો છે એમ દેખાય છે. દર્શકની ‘દીપનિર્વાણ’ નવલકથાના લેખનનો ગાળો એ તેમના પરિચયનો પ્રારંભ છે. દર્શકના સહવાસે સહજપણે ટાગોર અને શરદબાબુ અનિલભાઈનાં રસકેન્દ્રો બન્યાં. એની કેવી પ્રગાઢ અસર પડી તે તેમણે નોંધ્યું છે : ‘મારી પ્રકૃતિ, કાર્યપદ્ધતિ ઘડવામાં અનેક પરિબળોએ ભાગ ભજવ્યો છે. તેમાંનું એક ‘ઘરે બાહિરે’ છે. સંભવ છે કે એ પહેલાં પણ મારા મનનું બંધારણ ઘડાતું આવતું હતું. તેની સાથે એ સુસંગત હતું. (૧૧–૨–૯૩). ઘડતર અને કાર્યના મેળમાં, સામૂહિક વિકાસની જે પદ્ધતિ નિપજાવી તેમાં ‘ઘરે બાહિરે’, ‘ચતુરંગ’નો ફાળો છે. નિખિલ-શ્રીવિલાસ અનિલભાઈના મૉડલ બન્યા છે. સાથે જ ઝેર તો પીધાં, સૉક્રેટિસ, કુરુક્ષેત્ર, વસ્ત્રાવરણ, ગીતા, રામાયણ, મહાભારત, રાજ્યરંગ વગેરે એમના આસ્વાદ અને પ્રતિભાવનાં નિમિત્તો બન્યાં છે. ૨૭–૧૦–૯૮ના પત્રમાં અનિલભાઈ નોંધે છે : ‘શહેરમાં ઊછરેલા છતાં ગ્રામવિકાસના કામમાં જે કાંઈ સફળતા મળી તેમાં સાહિત્યવાંચન, ખાસ કરીને શરદચંદ્ર, રવીન્દ્રનાથ અને મેઘાણીના સાહિત્યની અસરે સારો ભાગ ભજવ્યો હશે તેવો મારો ખ્યાલ રહ્યો છે.’ મનુભાઈ માટે ૨–૨–૨૦૦૦ના પત્રમાં લખે છે : ‘આવા મોટા સર્જક-ચિંતકનો મને આટલો સ્નેહ આટલા લાંબા વખત સુધી મળ્યા કર્યો તે કેવું સદ્ભાગ્ય!’ એટલે જ મનુભાઈ નવા વર્ષે તેમના સંબંધને આ રીતે વ્યક્ત કરે છે (૨૧–૧૦–૯૮) : ‘આપણો સંબંધ ઇતિહાસ, રાજકારણ, શિક્ષણ, સમાજસેવા, કેટલા ય વિશાળ વિસ્તારે પથરાયેલો છે કે એવો સંબંધ ભાગ્યે જ હોય — ને તે પણ માત્ર બૌદ્ધિક નહીં, ભાવસભર. એટલે આ નવા વર્ષે ઘણી વાતો યાદ આવે જ. તને હંમેશાં યશ મળશે તેમ મારા આશીર્વાદ છે.’

આવા પત્રોની ઉપયુક્તતા અને આવકાર્યતા તેના લખનારની વિશાલ દૃષ્ટિ અને લોકકલ્યાણના ચિંતનમાં હોય છે. મનુભાઈ અને અનિલભાઈ બેચાર લીટીનો પત્ર લખે, જન્મદિવસ કે નૂતનવર્ષની શુભેચ્છા લખે કે વિગતભર્યો પત્ર (વિચાર, ઘટના, કૃતિ કે લોકકલ્યાણની વાત વિશે) લખે પણ તેમાંનો વિચાર-સ્ફુલ્લિંગ વાચકને સ્પર્શી જાય છે. એ પત્ર લખાયો હોય ત્યારે ભલે અંગત ભાવ-પ્રતિભાવરૂપે હોય, પરંતુ એનું ચિંતન વાચકને વિચારણીય લાગે છે. પત્રલેખકના સંવિતને સમજવામાં આ પત્રો આધારરૂપ બને છે.

આ પત્રોની લાક્ષણિકતા એ છે કે એના લખનારા બંને પ્રાજ્ઞ છે. આર્થિક સફળતા અંગે (ભ્રષ્ટ રાજકારણીઓ અને અમલદારોનાં વધુ પડતાં નિયંત્રણો છતાં) અનિલભાઈ આવા ઉપાયો સૂચવે છે :

(ક) લોકોની નિજની શક્તિ, સમજ અને આવડતનો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ, (ખ) તેને તકનીકી ટેકો, (ગ) પ્રયોગો કરવામાં સહાય, (ઘ) વ્યાપ માટે કેવળ લોનની સગવડ, (ચ) સરકારી સહાય-સબસિડી નિશ્ચિત ગાળામાં બંધ થાય એવું જ સહાયની યોજનાનું સ્વરૂપ, (છ) પ્રયોગો માત્ર ઉત્પાદનને લગતા નહીં, તંત્રના સ્વરૂપ વિશે, બજારને ધ્યાનમાં રાખી Scale વિશે વગેરે. કસોટી સરકારી સહાયથી મુક્તિ — એટલે યોજનાની સફળતા. આ વિશે આપણે મળીએ ત્યારે વિચારીએ. આ વિશે એક રાષ્ટ્રીય કક્ષાનું સંમેલન યોજવાની જરૂર છે. (ચીનના પ્રવાસ દરમિયાન, તા. ૨–૧૦–૧૯૯૪).

પ્રમાણી શકાશે કે બંને કઈ વ્યાપક કક્ષાએથી અને મૂલગામી રીતે રાષ્ટ્રીય પ્રશ્નોના ઉકેલો વિચારે છે. અનિલભાઈના સમાજવાદ પ્રત્યેના આકર્ષણનો ભંગ કેમ થયો, એમાં સાહિત્યકૃતિઓએ કેવો ફાળો આપ્યો એ તેઓ કેવા જાગ્રત ચિંતક હતા તે દર્શાવે છે. તો દર્શક કેટલી મુક્ત રીતે દેશ-દુનિયાના પ્રશ્નોને તપાસતા-મૂલવતા હતા, તેનાં બે ઉદાહરણો પૂરતાં થશે :

‘મારે મન લોહીભીના વર્ગવિગ્રહ દ્વારા સામ્યવાદ લાવવાને બદલે મત-પદ્ધતિ દ્વારા સમાજવાદ લાવવાનો મજૂરપક્ષનો ધીમો પ્રયોગ અહિંસાનો જ પ્રયોગ છે.’ (તા. ૧૮–૬–૧૯૪૬).

‘તું મને ગાંધીવાદી કહે છે — પણ અત્યારે હું તેવો નથી. ને વિચારણામાં હું એમાંનું બધું ગળે ઉતારી શકતો નથી. દરેક વાદનાં ત્રણ અંગો હોય છે. એક એનું તત્ત્વજ્ઞાન, બીજું એની કાર્યપદ્ધતિ (Method) ને ત્રીજું એનો તાત્કાલિક ને ભાવિ કાર્યક્રમ. હું ગાંધીવિચારણાના પહેલાં બે અંગો સ્વીકારું છું. ને ત્રીજા વિશે હું Critical રહેવા માગું છું. કારણ કે એ સ્થળ-કાળ પ્રમાણે થોડું જુદું રૂપ ધરી શકે છે; ધરવું જોઈએ’. … ‘વિકેન્દ્રીકરણને નામે હું મધ્યયુગી સંકુચિતતા લાવવા માગતો નથી. એ પ્રત્યાઘાતી છે. ઘણા ગાંધીયનો અજ્ઞાતપણે એ તરફ જઈ રહ્યા છે.’ દર્શકનો દર્શનવ્યાપ કેટલો વિશાળ છે, જીવન વિશેની શ્રદ્ધા કેવી અમીટ છે, જીવન વિશેની સમજ કેટલી સ્પષ્ટ છે તેના પરિચાયક આ પત્રો છે.

મનુભાઈ અને અનિલભાઈ બુદ્ધિથી અર્થશાસ્ત્ર અને સમાજકારણના અભ્યાસી છે અને હૃદયથી સાહિત્યના રસપિપાસુ છે. એથી બંને વારંવાર સાહિત્યની વાત કરે છે અને તેનું મંથન કરે છે. બંનેના સંબંધની આંતરિક ઉત્કટતા અને નિરામયતા અનેક વખત ગેરસમજ થતી અટકાવે છે.

શું નથી લખી શકાયું, શું નથી થઈ શક્યું, દર્શક લેખન માટે કેવી ગંભીર તૈયારી કરતા હતા, પ્રવૃત્તિની અસરો (પ્રવૃત્તિની વિશ્વમન પર શી અસર પડશે તે વિશે બેદરકાર રહી શકાય નહીં. — દર્શક), અનિલભાઈની અભ્યાસનિષ્ઠા, સાથીઓને તૈયાર કરવાની તેમની વ્યાપક દૃષ્ટિ, બંનેએ લખેલાં કાવ્યો વગેરે પણ ખૂબ રસપ્રદ છે.

નોંધપાત્ર વિચારકો, સર્જકો અને નવરચનાના વાહકોના પત્રચિંતનમાં એમના કાળનો સમાજ અને ઇતિહાસ સચવાયેલા હોય છે. રાષ્ટ્રની ગતિવિધિના ઇશારા તેમાંથી મળતા હોય છે. તેમનાં પુરુષાર્થ અને પરિણામો સૂચિત થતાં હોય છે. દેશકાળની સીમાથી ઉપર ઊઠીને થયેલું તેમનું ચિંતન નવી દિશા ઉઘાડવામાં ખપ લાગી શકે છે. માટે આવો પત્રવ્યવહાર સંગ્રહાવો જોઈએ, પછીની પેઢી સુધી પહોંચવો જોઈએ. ‘બે પ્રાજ્ઞનો સંવાદ’ એમાં નોંધપાત્ર ઉમેરણ બની રહેશે એવો વિશ્વાસ છે.

°

નોંધ :

અનિલભાઈનાં પુત્રી પલ્લવીબહેને પિતૃઋણ અદા કરવાના ભાવથી આ પત્રો પ્રગટ કરવાનું વિચાર્યું અને આ પત્રોના સંપાદનનું કાર્ય મને સોંપ્યું તેથી આ બંને મહાનુભાવોનો પૂરતો પરિચય હતો, છતાં ઘણી બાબતો નવેસર સમજવા મળી. તેમના સંબંધની નિકટતા અને જીવનભાવોની ઉદાત્તતા સમજવા મળી. દર્શકનો વ્યાપક પત્રવ્યવહાર થયેલો છે તે શા માટે વહેલી તકે પ્રગટ થવો જોઈએ તેની પ્રતીતિ થઈ. — આ સઘળાંનો આનંદ છે. બહેન પલ્લવીબહેને આ પત્રવ્યવહાર પ્રગટ કરવા દ્વારા એક આવશ્યક અને આવકાર્ય બાબતમાં રસ લીધો એ અભિનંદનીય છે.

[1]. ‘બે પ્રાજ્ઞનો સંવાદ’ : મનુભાઈ પંચોળી અને અનિલભાઈ શાહનો છ દાયકાનો પત્ર–સંવાદ :  સંપાદક – મનસુખ સલ્લા : પ્રકાશક – નવજીવન મુદ્રણાલય : પૃ. ૨૧૫ :  કિં. ૩૦૦/- : ૨૦૨૪

સ્પેનના આંતરવિગ્રહમાં લોર્કાની શહાદત સાથે નેરૂદાની કવિતા એક નવી જ પ્રતિબદ્ધ પ્રતીતિમાં ઠરી કે આ કોઈ ‘ધીમંત ક્રીડા‘ નથી, પ્રેમનું અફીણડોડું નથી; પણ માનવીય બિરાદરીમાં ન્યાય અને સમતા માટેનું બુલંદ જાહેરનામું છે

તાજેતરમાં બે વાત, લગરીક આગળપાછળ પણ લગભગ એક સાથે બની. સિતાંશુ યશશ્ચંદ્રે આજના જગતની કવિતામાં સહુની સહિયારી તોયે એકેએકની પોતાની સફર લઈને આવતો કાવ્યસંચય ‘संगच्छध्वम्’ હાથમાં મૂક્યો. એમ જ પાનાં ફેરવતાં હું પ્યોર્તોરિકન કવિ માર્તિન એસ્પાદાની રચના ‘બગીચામાં બંદૂકધારીઓ’ આગળ અટકી પડ્યો. ચીલે(ચીલી)ના વિશ્વવિશ્રુત ને નોબેલ પુરસ્કૃત કવિ-રાજપુરુષ પાબ્લો નેરૂદાના અંતિમ પર્વને સ્પર્શતી એ કૃતિના થોડા અંશો :

તખ્તાપલટ પછી

નેરૂદાના બગીચામાં, એક રાતે

સોલ્જરો તૈનાત કરવામાં આવ્યા

* * *

કવિ મરતા જતા હતા

કેન્સરે એમના બદનમાં આગ લગાડી દીધી હતી

* * *

તો પણ જ્યારે લેફ્ટેનન્ટ ઉપલે માળે ધસી આવ્યા 

ત્યારે નેરૂદાએ એમની બરાબર સામે જોઈને કહ્યું :

તમારે અહીં ફક્ત એક ચીજનું જોખમ છે : કવિતા

લેફ્ટેનન્ટે અદબથી પોતાને માથેથી ટોપો ઉતાર્યો

સેનોર નેરૂદાની માફી માગી

ને દાદરા ઊતરી ગયો.

* * *

આજકાલ કરતાં ત્રીસ વરસથી

અમે ગોત કરીએ છીએ

એવા બીજા એક મંત્રની

જેને બોલતાં

બગીચામાંથી બંદૂકધારીઓ છૂ થઈ જાય.

કવિ પાબ્લો નેરૂદા મૂડીવાદ ને સરમુખત્યારી શાસનના ઘોર વિરોધી હતા. ચીલેમાં ક્યારેક સેનેટર રહ્યા હતા, તો પરદેશમાં વખતોવખત રાજનયિક (ડિપ્લોમેટિક) કામગીરી પણ બજાવી હતી. વચ્ચે કેટલાંક વરસ દેશનિકાલ પણ વેઠ્યો હતો. 1970માં જ્યારે સમાજવાદી-માર્ક્સવાદી ઝુકાવ સાથે ઉદાર લોકશાહી વલણોવાળી સાલ્વાદોર આયંદેની સરકાર બની ત્યારે નેરૂદા પેરિસ ખાતે ચીલેના રાજદૂત પણ હતા. 

1971માં એમને નોબેલ પારિતોષિક મળ્યું. એ સ્વીકારીને તે જ્યારે પરત ફર્યા ત્યારે એમના અભિવાદન સારુ સ્ટેડિયમ સિત્તેર હજાર લોકોથી ઉભરાઈ ઊઠ્યું હતું. 1973માં મિલિટરી કૂ(પ)થી આયંદે સરકાર ગઈ ને જમણેરી સરમુખત્યારી શાસન સ્થપાયું ત્યારે નેરૂદા કેન્સરની સારવાર હેઠળ હતા. સરમુખત્યાર પિનોશેના ઈશારે ભળતા ઈન્જેક્શન થકી એમનું મોત નીપજ્યાની ત્યારે લાગણી હતી. 

હમણાં, એસ્પાદાની ઉપર ઉતારી તે પંક્તિઓ વાંચતો હોઈશ એવામાં એક સમાચાર તરફ ધ્યાન ગયું કે ચીલેની અદાલતમાં નેરૂદાના મૃત્યુને લગતો કેસ ખૂલ્યો છે અને એના શંકાસ્પદ સંજોગોનો ભેદ ખૂલે એવી શક્યતા છે.

કિશોરાવસ્થા અને તારુણ્યના સંક્રાન્તિકાળે ઉત્કટ પ્રણયકાવ્યોથી ઊંચકાયેલા કવિની દલિત-દમિત માનવતા માટેની લાગણી 1936ના સ્પેનિશ આંતરવિગ્રહ સાથે જાણે કે એક નવું જ બેપ્ટિઝમ પામી એમ અભ્યાસીઓ કહે છે.

પોતે ત્યારે સ્પેનમાં ચીલેના કોન્સલ હતા, અને ફેડરિક ગાર્સિયા લોર્કા સાથે એમના મૈત્રીબંધનને નવો પુટ ચડ્યો હતો. આ લોર્કા સ્પેનની લોકશાહી રુઝાનવાળી સરકાર સામે જમણેરી લશ્કરી બળોની સામે અવાજ ઉઠાવવામાં સક્રિય હતા. આ બળોનું નેતૃત્વ ફાસીવાદી જનરલ ફ્રાન્કો કરતા હતા. લોર્કાને આ લશ્કરી બળોએ ઝબ્બે કર્યો ત્યારે જવાબદાર અધિકારીએ કહ્યું હતું કે એણે પોતાની પેનથી એવો દેકારો બોલાવ્યો હતો જે પિસ્તોલથીયે ન મચ્યો હોત.

સ્પેનિશ આંતરવિગ્રહના અનુભવ અને લોર્કાની શહાદત સાથે નેરૂદાની કવિતા એક નવી જ પ્રતિબદ્ધ પ્રતીતિમાં ઠરી કે આ કોઈ ‘ધીમંત ક્રીડા’ નથી પણ માનવીય બિરાદરીમાં ન્યાય ને સમતા માટેનું બુલંદ જાહેરનામું છે. એ કંઈ પ્રેમનું અફીણડોડું નથી. સાંભરે છે, લોર્કા વિશે પેલા સ્પેનિશ લશ્કરખોરની ટિપ્પણી કે કલમ ને કવિતા, પિસ્તોલથી ક્યાં ય ચડિયાતી હાણ પહોંચાડે છે!

કદાચ, કોઈ એક રચનાંશ વાસ્તે નેરૂદા સતત સંભારાશે તો તે ‘હાઈટ્સ ઓફ મચ્છુપિચ્છુ’ હશે. પેરુમાં મચ્છુપિચ્છુ ખાતે 7,970 ફૂટની ઊંચાઈએ તેરમી-ચૌદમી સદીમાં રચાયેલી વસાહત બે’ક સૈકામાં લુપ્ત પામ્યા પછી પણ લાંબા સમય લગી વિદેશી આક્રાન્તાઓથી અસ્પૃષ્ટ, એ રીતે અજેય જેવી રહી, એમાંથી અનુભવાતા એક અવિનાશી જીવનની આ દાસ્તાં છે. દેવહુમાની પેઠે, ‘રાઈઝ અપ ઍન્ડ બી બોર્ન’ એ જાણે કે સ્થાનિક જન જનને, લેટિન અમેરિકા માત્રને જગવતો યુગમંત્ર છે.

લેખિકા સુવર્ણાએ 2005માં પ્રકાશિત વાર્તાસંગ્રહ ‘પોતાનું નામ’ની પ્રસ્તાવનામાં નેરૂદા અને લોર્કાને અનાયાસ જ એક સાથે સરસ સંભાર્યા છે. ‘લલિત’ પણ લખતાં પોતે દલિતોને સમર્પિત છે એમ કહેતાં એમણે આ મથામણ ક્યાં સુધી એવા પ્રશ્નનો ઉત્તર નેરૂદાના સપનામાં જોયો છે : ‘ચાલો, આપણે ચાંદા જેવડી મોટી પોળી બનાવીએ, જેમાંથી જાતિ-ધર્મ-દેશ-વેશના ભેદથી પર થઈ, એકબીજામાં ભળી જઈ, બધાં એક જ થાળીમાં જમીએ.’ અને પછી જાણે આ પ્રક્રિયાનું વાર્તિક કરતાં હોય તેમ લોર્કાને સંભાર્યો છે : ‘જ્યારે શોષિત મુક્ત થશે ત્યારે ખરેખર તો શોષક મુક્ત થયો હશે. શોષણે શોષિતને જ નહીં શોષકને પણ અમાનવીય બનાવી દીધો છે. અત્યારે ગુલામ અને ગુલામધારક બંને બેડીમાં છે. ગુલામની બેડી તૂટે તો જ માલિકનીયે તૂટે.’

નેરૂદા સામ્યવાદી પક્ષને આજીવન વફાદાર રહ્યા પણ પ્રસંગે ઢાંચાઢાળ વફાદારીથી ઊંચે પણ ઊઠી શકતા. કોઈક સંદર્ભે એમને સોવિયેત યુનિયન માટે પ્રીતિવશ પક્ષપાત કઠ્યો ને ખૂંચ્યો પણ હશે. ક્રાંતિકારી ચે ગુવેરાના અતોનાત ચાહક છતાં શાંતિમય પરિવર્તનની શક્યતાઓ માટે કંઈક કૂણા પણ હશે.

ચીનની મુલાકાત પછી ભરીબંદૂક કહ્યું હતું એમણે કે મને માઓ ગમે તેથી માઓવાદ પણ ગમે એવું ચોક્કસ નહીં. એમના મિત્ર મેક્સિકન કવિ ઓક્ટેવિયો પાઝે (જેઓ ભારતમાં મેક્સિકી રાજદૂત હતા, એમણે) ક્યારેક સ્તાલિન ભણી અઢળક ઢળિયા નેરૂદાને ટપાર્યા પણ હશે. નેરૂદાની અપીલ હમણેના દાયકાઓમાં એવી જ બરકરાર છે.

એકાદ દાયકા પર ‘અરબ વસંત’ના દિવસોમાં કેરોની સડકો ને દીવાલો પર નેરૂદાની એ પંક્તિ ચીતરાયેલી હતી કે તમે સઘળાં પુષ્પોને સંહાર્યા પછી પણ વસંતને ખાળી શકતા નથી.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 06 માર્ચ 2024