ગ્લૉબલ કવિતા : 

ત્રીસ હજાર વર્ષ જૂના ચિત્રો? મધ્ય પ્રદેશમાં ભીમબેટકાની ગુફાઓમાં જઈને ટાઢ-તાપ-તડકા-પવનના તમાચાઓ ત્રીસ-ત્રીસ હજાર વર્ષોથી એકધારા સહન કર્યા બાદ પણ અડીખમ રહેલા ખુલ્લી ગુફાઓમાંના ભીંતચિત્રોને જોઈને આંખ ચાર થઈ જાય. કોઈ પણ જાતની સંસ્કૃતિનું કે સભ્યતાનું નામોનિશાન પણ નહોતું એ સમયે પણ જંગલી માનવી ગુફાઓમાં એવા રંગો વડે ચિત્રો દોરતો હતો જે હજારો વર્ષોથી એવાં ને એવાં છે. વિશ્વ આખામાં ઠેકઠેકાણે આવાં ગુફાચિત્રો મળી આવે છે જે સૂચવે છે કે આજનો હોય કે ગઈકાલનો – માનવમાત્રને કળા અને આંતરિક અભિવ્યક્તિ વિના ચાલ્યું નથી. વિશ્વભરની ભાષાઓમાં હજારો વર્ષો જૂનું સાહિત્ય જડી આવે છે એ પણ એ જ કારણે કે साहित्यसंगीतकलाविहीन: साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः।

ભાષા જ આપણને પ્રાણીઓથી અલગ તારવી આપે છે. અને ભાષા સતત પરિવર્તનશીલ છે. ભાષા નદી સમાન છે. એ સતત વહેતી અને બદલાતી રહે છે. આજે આપણે ઑનેસ્ટનો અર્થ પ્રામાણિક કરીએ છીએ પણ ચારસો વર્ષ પહેલાં શેક્સપિઅરના સમયમાં એનો અર્થ સારો માણસ થતો હતો. ચૌસરની અંગ્રેજી, શેક્સપિઅરની અંગ્રેજી અને આજની અંગ્રેજી ભાષા સામસામે મૂકીએ તો ત્રણેય અલગ ભાષા જ હોય એવું અનુભવાય. છસો વર્ષ પહેલાં ગુજરાતી ભાષાના આદિકવિ નરસિંહ મહેતાના સમયથી ગુજરાતી ભાષાની નદીનો પ્રવાહ આજ તરફ વળવો શરૂ થયો પણ હજાર વર્ષ પહેલાંની ગુજરાતી વાંચીએ તો હરદ્વાર ગોસ્વામી જેવો જ પ્રશ્ન આપણને થાય :       

એના કરતાં હે ઈશ્વર, દે મરવાનું, 

ગુજરાતીનું પણ ગુજરાતી કરવાનું? 

લગભગ હજાર વર્ષ પહેલાંના આ દુહા જે-તે સમયની ગુજરાતી ભાષામાં જ લખાયેલા છે પણ પહેલી નજરે આ ગુજરાતી ગુજરાતી લાગતી જ નથી. આ દુહાઓ ‘હેમચંદ્ર’ના દુહા તરીકે ઓળખાય છે.

કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિની વાત કરીએ તો ૧૦૮૯ની સાલમાં કાર્તક સુદ પૂનમના દિવસે ધંધુકા ખાતે જન્મ. બાળપણનું નામ ચાંગદેવ. નવ જ વર્ષની વયે દેવચંદ્રસૂરિ પાસે દીક્ષા લીધી. હેમચંદ્ર બન્યા. જૈન ઉપાશ્રયમાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કર્યો. આચાર્યપદ મેળવ્યું. સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને કુમારપાળના સમયમાં એમણે સાહિત્ય અને ભાષાવિષયક જે ઊંડુ ખેડાણ કર્યું એ न भूतो, न भविष्यति છે. પ્રવર્તમાન ગુજરાતી ભાષાને નિશ્ચિત દિશા મળી. જૈન રાજધર્મ બન્યો અને અહિંસા પરમોધર્મ. સાહિત્ય, દર્શન, યોગ, વ્યાકરણ, કાવ્યશાસ્ત્ર અને વાઙમયનાં દરેક અંગ પર એમણે કામ કર્યું. ગુજરાતી ભાષાનું વ્યાકરણ રચવાનું અને ‘શબ્દાનુશાસન’માં ગ્રંથસ્થ કરવાનું મહાન કાર્ય એમણે કર્યું. કહે છે કે જયસિંહે સિદ્ધપુરમાં એમના ‘સિદ્ધહેમ’ની હાથી ઉપર શોભાયાત્રા કઢાવી હતી.

પ્રસ્તુત દુહાઓ ભલે હેમચંદ્રના માધ્યમથી આપણા સુધી પહોંચ્યા છે, પણ એના કર્તા હેમચંદ્ર પોતે નથી. ‘સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન’માં પ્રાકૃત વ્યાકરણના આઠમા અધ્યાયના ચતુર્થ ખંડમાં એમણે ‘અપભ્રંશ વ્યાકરણ’ના નિયમો ઉદાહરણ સહિત સમજાવ્યા છે. આ ઉદાહરણો એટલે આ દુહાઓ. આમ તો આ દુહાઓની સંખ્યા ઘણી મોટી છે પણ અહીં માત્ર દસ દુહાઓ સમાવ્યા છે. જૂની ગુજરાતીમાં લખાયેલા આ દુહાઓને આજની ગુજરાતીના દુહાઓમાં ઢાળવા માટે  રમેશ જાનીએ આપેલા શબ્દાર્થ-સમજૂતિની સહાય લીધી છે.

રમેશ જાની ‘કવિતા અમૃતસરિતા’ પુસ્તકના પ્રથમ પ્રકરણમાં પ્રાકૃત અને આજની ગુજરાતી ભાષાની સમાનતા વિશે કહે છે, ‘કોઈ કોઈ શબ્દનો પડઘો આપણી ભાષામાં પડતો હોય એમ નથી લાગતું? ‘સામલા’ અને ‘શામળા’ વચ્ચે, ‘ચંપાવણ્ણી’માંના ‘વણ્ણી’ અને ‘વર્ણી’ કે ‘વરણી’ વચ્ચે, ‘નિદ્ડી’ અને ‘નીંદરડી’, ‘સલોણી’ અને ‘સલૂણી’ વચ્ચે, ‘ગોરડી’ અને ‘ગોરી’ વચ્ચે, ‘ભડુ’ અને ‘ભડ’ વચ્ચે, ‘હેલ્લિ’ અને ‘હે અલી’, ‘ખુડુક્કઈ’ અને ‘ખડકે’ કે ‘ખટકે’, ધુડુક્કઈ’ અને ‘ધડકે’, ‘વારિસ’ અને ‘રસ’ વચ્ચે માત્ર નામનો જ ભેદ નથી?’  

એક પછી એક આ દુહા જોઈએ : 

(૧)

ઢોલ્લા સામલા ધણ ચંપાવણ્ણી,

નાઈ સુવણ્ણ-લેહ કસવટ્ટઈ દિણ્ણી

ઢોલો કેવો શામળો, ધણ છે ચંપાવર્ણ 

કસોટી ખાતર પડી ન હો જાણે રેખા સ્વર્ણ 

ઢોલો [ધવ(ધણી)+લો] યાને ધણી એકદમ શામળા વર્ણનો ને ધણિયાણી ચંપાના ફૂલ જેવી ગૌરવર્ણી. બંને સંભોગમાં રત હોય ત્યારે કાળા ધણીની ઉપર પત્નીની ધવલ કાયા જાણે સોનાની રેખા કસોટી પર પડી ન હોય એમ લાગે છે. કસોટી એટલે સોના-રૂપાનો કસ જોવા માટેનો પથ્થર જેના પર સોના-ચાંદીને ઘસીને પારખવામાં આવે છે. ‘નળાખ્યાન’ના પંદરમા કડવામાં પ્રેમાનંદ પણ આ ઉપમા પ્રયોજે છે : 

ગલસ્થળ નારંગફળ શા, આદિત્ય ઇંદુ અકોટી;

અધર પ્રવાળી, દંત કનકરેખા, જિહ્વા જાણે કસોટી

(ગાલ નારંગીના ફળ જેવા, સૂર્ય-ચંદ્ર કાનની કડી જેવા, હોઠ લાલ, દાંત જાણે કે સુવર્ણરેખા અને જીભ જાણે કસોટી.) 

(૨) 

હિઅઈ ખુડુક્કઈ ગોરડી ગયણિ ધુડુક્કઈ મેહુ,

વાસારત્તિ પવાસુઅહં વિસમા સકડુ એહુ.

હૈયે ખટકે ગોરડી, ગગને ધડૂકે મેહ, 

મેઘલરાતે યાત્રીને વસમું સંકટ એહ. 

મેઘલરાત એટલે અંધારી તારા વગરની રાત. આવામાં પાછો પ્રવાસ. એક તરફ હૈયામાં ગોરીની યાદ ખટકતી હોય તો બીજી તરફ આકાશમાં મેઘ ગરજતો હોય. બંને બાજુ સંકટ. બંને તરફ વરસાદ. બંને રીતે ભીનાં જ થવાનું ને વળી આગળ પણ વધવાનું. 

(૩) 

અગલિઅ-નેહ-નિવટ્ટાંહં જોઅણ-લખ્ખુ જાઉ, 

વસિર-સોએણ વિ જો મિલૈ સહિ, સોકખહં સો ઠાઉ

અગણિત સ્નેહ કરંત કો લાખો જોજન જાય, 

સો વર્ષેય મળે, સખી! સુખનું ઠામ જ થાય.  

પરસ્પર અસીમ-અપાર પ્રેમ કરનારમાંથી કોઈ એકને કો’ક કારણોસર કદાચ લાખ જોજન દૂર જવાનું થાય અને બે જણ કદાચ સો-સો વર્ષ સુધી પાછાં મળી જ ન શકે; બસ, વિયોગના તાપમાં તવાયા કરે પણ જે ઘડીએ આ બે અતૃપ્ત આત્માઓ ભેગાં થશે એ ઘડી, એ મિલનની ઘડી નિતાંત સુખની ઘડી જ બની રહેશે … સાચો પ્રેમ કદી પણ ઉપસ્થિતિ કે સમયનો મહોતાજ નથી હોતો. એ તો એમ જ કહે, 

હું સમયની પાર વિસ્તરતો રહું, 

તું અનાગત થઈ મને મળતી રહે.   

(૪) 

પિય-સંગમિ કઉ નિદ્દડી, પિઅહા પરોકખહા કેમ્વ, 

મઈ વિન્નિ-વિ વિન્નાસિઆ નિદ્દ ન એમ્વ ન તેમ્વ. 

પિયુસંગમાં ઊંઘ ક્યાં, પરોક્ષ હો તો કેમ?

બંને રીતે ખોઈ મેં, ઊંઘ ન આમ ન તેમ.  

મિલન અને વિરહ – બંનેમાં મીઠી પીડા છે. પ્રિયતમ સાથે હોય તો ઊંઘવાનો પ્રશ્ન જ નથી આવતો. રાત આખી કામકેલિમાં ક્યાં વીતી જાય એ ય ખબર ન પડે. એથી વિપરિત પ્રિયજન પરોક્ષ-આંખથી અળગો હોય, દૂર ગયો હોય તો એની યાદમાં રાત આખી પડખાં ઘસી-ઘસીને જ વિતાવવી પડે છે. ઊંઘ ન તો મિલનમાં આવે છે, ન જુદાઈમાં. પ્રેમ બંને જ સ્વરૂપે ઊંઘનો દુશ્મન છે. 

(૫) 

સાવ-સલોણી ગોરડી નવખી ક-વિ વિસ-ગંઠિ 

ભડુ પચ્ચલ્લિઉ સો મરઈ જાસુ ન લગ્ગઈ કંઠિ 

સાવ સલૂણી ગોરી આ નવલો કો વિષડંખ   

ઊલટું મરે છે વીર એ, ન લાગી જેને કંઠ 

નખશિખ લાવણ્યમયી આ સુંદરી કંઈ અલગ જ પ્રકારનો વિષડંખ ધરાવતી નાગણ છે. નાગ તો જેને ગળે લાગે એ મરણ પામે છે પણ એથી ઊલટું, આ સુંદરી તો જે વીરપુરુષને ગળે નથી લાગતી એ બિચારો દુઃખી થઈને, તિરસ્કૃત થઈને મરી જાય છે. સૌંદર્યની કેવી ઉત્તમ પરિભાષા! 

(૬) 

વાયસુ ઉડ્ડાવંતિઅએ પિયુ દિઠ્ઠઉ સહસત્તિ,

અદ્ધા વલયા મહિહિ ગય અદ્ધા ફુટ્ટ તડત્તિ !

વાયસ ઉડાવનારીએ પિયુ દીઠો સહસા જ, 

અડધા કંકણ ભૂમિમાં, અડધા તૂટ્યાં ત્યાં જ !

જેની આપણે કાગડોળે રાહ જોતાં હોઈએ એની આવવાની વકી હોય ત્યારે કાગડો ફળિયે આવી બેસે તો ઘરનું કોઈક કહે કે ફલાણો માણસ આવતો હોય તો ઊડી જજે. કાગડો ઊડી જાય તો એ માણસ તરત આવશે અન્યથા વિલંબ થાય એવી આપણે ત્યાં માન્યતા છે. કાગડો કા-કા કરી રહ્યો છે પણ ઊડતો નથી અને એ ઊડે તો જ પરદેશ ગયેલો પિયુ પાછો ફરે એમ માનતી પ્રોષિતભર્તૃકા કાગડાને ઊડાડવા પથરાં વીણવા વાંકી વળે છે પણ પ્રિયતમના વિરહમાં એ સૂકાઈને એવી તો કાંટા જેવી થઈ ગઈ છે કે એના કૃષ હાથમાંથી અડધાં કંકણ નીકળી જઈને જમીનમાં પડે છે. પણ રહે! અચાનક જ પિયુ પધારતો નજરે ચડે છે અને હરખઘેલી ભાન ભૂલીને દોડે એમાં બે હાથ અથડાય છે કે હર્ષનું માર્યું શરીર ફૂલવા માંડે છે પણ બાકીના કંગન તડાક્ કરતાંકને ત્યાં જ તૂટી જાય છે … કાગડો, વિરહ અને પિયામિલનની આ વાત પર બાબા ફરીદની અમર પંક્તિઓ જરૂર યાદ આવે : 

कागा सब तन खाइयो, चुन-चुन खइयो मांस

दो नैना मत खाइयो, पिया मिलन की आस

(૭) 

સિરિ જરખંડી લોઅડી ગલિ મણિઅડા ન વીસ

તો-વિ ગોટ્ઠડા કરાવિઆ મુદ્દાએ ઉઠ્ઠ-બઈસ!  

માથે જર્જર ઓઢણી, ન કંઠ મણકા વીસ, 

તોય કરાવી ગોરીએ ગોઠિયાવને ઉઠબેસ. 

સૌંદર્યની જ બોલબાલા છે. મુગ્ધ ગોરીના માથા પરની ઓઢણી પણ સાવ જીર્ણ થઈ ગયેલી હતી ને ગળાની માળામાં પૂરા વીસ મણકાં પણ નહોતા પણ એ છતાં સુંદરતાનો પ્રકોપ તો જુઓ! ગોરીએ બધા જ ગોઠિયાઓને ઊઠબેસ કરાવી.    

(૮) 

એ હુ જમ્મુ નગ્ગહ ગિઅઉ ભ્રડસિરિ ખગ્ગુ ન ભગ્ગુ,

તિકખા તુરિય ન વાહિયા ગોરિ ગલિ ન લગ્ગુ !

વ્યર્થ ગયો એ જન્મ, ભડ! શિર તલવાર ન ભાંગી

તીખા હય ન પલાણિયા, ગોરી ગળે ન લાગી!  

ભારતીય રાજવી પરંપરામાં વીરપુરુષનું એક ચિત્ર દોરવામાં આવ્યું છે જેમાંના એક પણ રંગ ઉપટેલા હોય તો તમને પુરુષ હોવાનું ઓળખપત્ર જ ન મળે. જે ભડવીરે યુદ્ધમાં માથે તલવાર ઝીલી નથી, તોફાની ઘોડાઓને પલાણ્યા નથી ને સુંદરીને ગળે નથી લગાડી એનો તો જન્મારો જ એળે ગયો.   

(૯) 

મહુ કંતહા બે દોસડા હેલ્લિ, મ ઝંખઈ, આલુ 

દેં તહા હઉં પર ઉવ્વરિઅ જુજઝંતહા કરવાલુ 

મુજ કંથમાં છે દોષ બે, ન ખોટું બોલ લગાર,  

દેતા હું ઊગરી, સખી, ઝઝૂમતાં તલવાર 

વીરપુરુષોનું આપણે ત્યાંનું સંસ્કૃતિચિત્ર આ દુહામાં વધુ બળવત્તર થયું છે. નાયિકાની સખી એના કંથના વખાણ કરતાં થાકતી નથી એને વારતા નાયિકા કહે છે, હે સખી! તું મારા કંથના ખોટેખોટા વખાણ ન કર, કેમ કે એનામાં બે દોષ તો છે જ. માન્યું કે એ મોટો દાની છે ને એણે ભલે દાનમાં બધું જ દઈ દીધું પણ હું તો બાકી જ રહી ગઈ ને? મતલબ એ પૂરો દાનવીર નથી. અને એ એવો મોટો શૂરવીર પણ નથી. યુદ્ધ કરતાં કરતાં એની તલવાર પણ રહી ગઈ મતલબ પૂરી શૂરવીરતાથી યુદ્ધમાં ઝંપલાવવામાં એ કાચો પડ્યો છે. 

(૧૦) 

ભલ્લા હુઆ યુ મારિયા બહિણે, મહારા કંતુ,

લજ્જેજ્જ તુ વયંસિઅહુ જઈ ભગ્ગા ઘરુ એંતુ !

ભલું થયું કે મારિયો, બહેના, મારો કંથ, 

સહિયરમાં લાજી મરત, જો ભાગી ઘર ફરંત. 

અને આ આખરી દુહો તો પુરુષાતનની પરાકાષ્ઠા છે. યુદ્ધમાં કેસરિયા કરવા એ આપણી જૂની પરંપરા રહી છે. એ જ વાત આ દુહામાં પણ કહેવાઈ છે. સખી સાથે વાત કરતાં-કરતાં નાયિકા કહે છે કે, બહેન! સારું થયું કે મારો પતિ યુદ્ધમાં જ મરાયો. જો એ જીવતો ઘરે પરત ફરત તો હું લાજથી મરી જાત. માણસની જિંદગી કરતાં એની શૂરવીર તરીકેની પ્રતિષ્ઠાની વધુ કિંમત છે. યુદ્ધમાં સૌભાગ્ય છીનવાઈ જાય એમાં સૌભાગ્ય નજરે ચડે છે. પોતે વિધવા બને એ ચાલે, પણ ખંડિત મર્દાનગીવાળા ભાગેડુ પતિની સધવા બનવું ભારતીય આર્ય નારીને મંજૂર નથી.  

ગૌરવાન્વિત શૌર્યછલકંતી ગરવી ગુજરાતનું ખરું સૌંદર્ય અને પ્રજાનું ખમીર હજાર-બારસો વર્ષ પૂર્વે પ્રવર્તમાન આ દુહાઓમાંથી છલકાય છે. આપણા વડવાઓની આ ભાષા પરથી ગુજરાતી ભાષાની નદી કેવાં કેવાં વળાંકો ને વહેણમાં વહીને આપણી આજ સુધી પહોંચી હશે એનો હૃદયંગમ ચિતાર પ્રાપ્ત થાય છે.

પ્રગટ : “ગુજરાત ગાર્ડિયન”; 21 ફેબ્રુઆરી 2023; પૃ. 07

સૌજન્ય : વિવેકભાઈ ટેલરની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આંતરરાષ્ટૃી ખ્યાતિપ્રાપ્ત ગુજરાતી ભાષાશાસ્ત્રી પ્રબોધ પંડિત(25 જૂન 1923 − 28 નવેમ્બર 1975)નું આ જન્મશતાબ્દી વર્ષ છે. એ નિમિત્તે સ્મરણાંજલિરૂપે “એતદ્દ”એ ખાસ નિમંત્રણ આપીને મેળવેલા બે લેખો આ અંકમાં (ઑક્ટોબર – ડિસેમ્બર 2022) પ્રસ્તુત છે. બન્ને લેખકમિત્રોનો પણ ખાસ આભાર. 

— “એતદ્દ” સંપાદક

ડૉ. પ્રબોધ બેચરદાસ પંડિત (૨૩ જૂન, ૧૯૨૩ – ૨૮ નવેમ્બર, ૧૯૭૫) ભારતના આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાના એક અગ્રણી ભાષાવિજ્ઞાની હતા. ગુજરાતી ભાષામાં તેમણે આધુનિક ભાષાવિચારણાનો પાયો નાખ્યો, રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ તેઓ ભારતમાં સમાજભાષાવિજ્ઞાનના એ સમયના અગ્રદૂત બન્યા અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એમના મર્મર ધ્વનિઓ વિષયક કામ માટે પોંખાયા … ડૉ. પ્રબોધ પંડિતનો જન્મ ભાવનગરના વલભીપુરમાં થયો હતો. તેમણે શાળાકીય શિક્ષણ અમરેલી અને અમદાવાદમાં મેળવ્યું હતું. ૧૯૪૨માં તેમણે શાળા પૂરી કરીને સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ભાગ લીધો અને જેલવાસ ભોગવ્યો હતો. જેલમાંથી મુક્ત થઈને તેમણે ૧૯૪૪માં અમદાવાદમાં સંસ્કૃતમાં બી.એ. કર્યું અને મુંબઈના ભારતીય વિદ્યા ભવનમાંથી તેમણે ૧૯૪૬માં સંસ્કૃત અને તુલનાત્મક ભાષાશાસ્ત્રમાં એમ.એ.ની ઉપાધિ મેળવી. તેમના પિતા પંડિત બેચરદાસ દોશી પ્રાકૃત ભાષાના પ્રકાંડ પંડિત હતા. પાલિ-પ્રાકૃતનો અભ્યાસ પ્રબોધભાઈએ તેમની પાસે કરી લીધો હતો. અનુસ્નાતક અભ્યાસ પૂરો કર્યા બાદ ૧૯૪૭માં તેઓ લંડન ગયા અને ત્યાં વિખ્યાત ભાષાવિજ્ઞાની રાલ્ફ ટર્નર પાસે ચૌદમી સદીના જૈન આચાર્ય તરુણપ્રભસૂરિની કૃતિ ‘ષડાવશ્યક બાલાવબોધવૃત્તિ’ પર કરેલા કામ માટે એમણે ૧૯૪૯માં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. લંડનમાં જ તેમણે જે.આર. ફર્થ અને ડબ્લ્યુ.એસ. એલન જેવા વિખ્યાત ભાષાવિજ્ઞાન અને ધ્વનિવિજ્ઞાનના નિષ્ણાત પાસે એ વિષયોનો અભ્યાસ કર્યો. આ ગાળામાં તેમણે વિખ્યાત ફ્રૅન્ચ ભાષાવિજ્ઞાની જ્યૂલ બ્લોક (Jules Bloch) સાથે પેરિસમાં થોડો વખત પસાર કર્યો. બ્લોક મરાઠી ભાષા પરના તેમના કામ માટે જાણીતા છે. બ્લોક સાથેના સંપર્કના કારણે તેમનું ધ્યાન બોલીવિજ્ઞાન તરફ પણ આકર્ષાયું હતું. આમ તેમનો પરદેશનિવાસ ઘણો ફળદ્રુપ નીવડ્યો. પૅરિસમાં જ્યૂલ બ્લોક પાસે અભ્યાસ કરવા માટે પંડિત ફ્રૅન્ચ ભાષા પણ શીખ્યા હતા. માનવશાસ્ત્રી મેલિનોવ્સ્કીના પરિચયમાં પણ તેઓ આવ્યા હતા.

૧૯૫૦માં પંડિત ભારત પાછા ફર્યા અને અમદાવાદની એલ.ડી. આટ્‌ર્સ કૉલેજમાં સંસ્કૃતના અધ્યાપક તરીકે અને ૧૯૫૫માં ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં ભાષાવિજ્ઞાનના અધ્યાપક તરીકે જોડાયા. ત્યાં તેમણે ૧૯૬૪ સુધી કામ કર્યું હતું. વચ્ચે ૧૯૫૫-૫૭માં પૂણેની ડેક્કન કૉલેજના લૅંગ્વેજ પ્રૉજેક્ટમાં મુલાકાતી અધ્યાપક તરીકે કાર્ય કર્યું. ત્યાર બાદ એ જ સંસ્થામાં ૧૯૬૪-૬૫માં તેમણે અધ્યાપન કર્યું. ૧૯૬૬માં તેઓ દિલ્હી યુનિવર્સિટીના ભાષાવિજ્ઞાન વિભાગમાં જોડાયા અને વિભાગના વડા તરીકે જીવનના અંત સુધી એટલે કે ૧૯૭૫ સુધી કામ કર્યું. આ દરમિયાન તેઓ પરદેશની કેટલીક યુનિવર્સિટીઓમાં મુલાકાતી અધ્યાપક તરીકે જઈ આવ્યા હતા. ૧૯૫૫-૫૬માં યેલ યુનિવર્સિટીમાં તેમને પોસ્ટ-ડૉક્ટરલ ફેલોશિપ મળી હતી. આ ઉપરાંત, તેમણે મિશિગન અને કોર્નેલ યુનિવર્સિટીમાં મુલાકાતી અધ્યાપક તરીકે કામગીરી બજાવી હતી.

ડૉ. પંડિતે તેમના જીવનકાળમાં ભારત અને ભારત બહાર વ્યાપક પ્રવાસો કર્યા હતા, ભાષાવિજ્ઞાનની પરિષદો, પરિસંવાદોમાં તેમણે ભાગ લીધો હતો. એ સમયના ટોચના ભાષાવિજ્ઞાનીઓ સાથે તેઓ સંપર્કમાં રહેતા હતા. પીટર લાડેફોગેડ કે એલી ફિશર યોર્ગેન્સન જેવા ટોચના પ્રાયોગિક ધ્વનિવિજ્ઞાનીઓ પંડિતના વિચારોને ગંભીરતાથી લેતા અને તેમની થિયરીઓને પ્રાયોગિક ધોરણે ચકાસવાનું કામ પણ કરતા હતા. આ ગાળામાં પંડિત પરદેશમાં, ખાસ કરીને અમેરિકામાં, ભારતીય ભાષાવિજ્ઞાનના પ્રતિનિધિ કે એક પ્રકારના roving ambassador બની ગયા હતા.

તેમનો જીવ અધ્યયન–સંશોધનમાં જ વ્યાપ્ત રહ્યો હતો. પંડિત અનેક ભાષાઓના જાણકાર હતા. પ્રૉ. અશોક કેળકરની નોંધ પ્રમાણે ડૉ. પંડિત ગુજરાતી, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, પાલિ અને અંગ્રેજી ઉપરાંત ફ્રૅન્ચ, ઉર્દૂ, મરાઠી અને રાજસ્થાની ભાષાઓ જાણતા હતા. ભારતમાં ભાષાવિજ્ઞાનીઓની એક આખી પેઢી તેમની પાસે તૈયાર થઈ હતી.

૧૯૭૫ની ૨૦મી નવેમ્બરે દિલ્હીમાં સેરેબ્રલ હેમરેજના કારણે ૫૨ વર્ષની નાની વયે તેમનું અવસાન થયું હતું. (યોગાનુયોગ એવો છે કે ડૉ. પંડિતના અનુગામી પ્રૉ. રવીન્દ્રનાથ શ્રીવાસ્તવ પણ લગભગ એટલી જ ઉંમરે અવસાન પામ્યા હતા!)

તેમના યશસ્વી જીવનકાળમાં તેમને અનેક માન-સન્માન મળ્યાં. ૧૯૬૪માં ઑલ ઇન્ડિયા ઑરિયેન્ટલ કૉન્ફરન્સના તેઓ વિભાગીય પ્રમુખ બન્યા હતા. ‘ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિવર્તન’ પુસ્તક માટે તેમને ૧૯૬૭માં સાહિત્ય અકાદમી પારિતોષિક મળ્યું હતું. આ ઉપરાંત ગુજરાતી સાહિત્યનો શિરમોર ગણાતો રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક તેમને ૧૯૭૪માં મળ્યો હતો.

ભારતીય ભાષાવિજ્ઞાનની ટોચની સંસ્થા લિંગ્વિસ્ટિક સોસાયટી ઑફ ઇન્ડિયા સાથે તેઓ સંકળાયેલા હતા અને ૧૯૬૮માં તેના પ્રમુખ બન્યા હતા.

પંડિતના વિદ્યાકીય જીવનને બે તબક્કામાં વહેંચી શકાય. ગુજરાતમાંનો તેમનો કાર્યકાળ અને ગુજરાત બહારનો, એમાં ય ખાસ કરીને દિલ્હી ખાતેના કાર્યકાળ દરમ્યાન તેઓ ભાષાવિજ્ઞાનના નવા નવા પ્રવાહોના સતત સંપર્કમાં રહ્યા. તેમની વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિઓ સતત વિકાસ પામતી રહી. તેમની કારકિર્દીમાં પ્રારંભ ઐતિહાસિક–તુલનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાન અને આપણે જેને ભાષાવિદ્યા (Philology) કહીએ તેનાથી થયો. લંડનમાં પીએચ.ડી.ની પદવી માટે ‘ષડાવશ્યક બાલાવબોધ’નું પાઠાલોચન–પાઠસંપાદન કર્યું. એ સાથે તેઓ ઐતિહાસિક ધ્વનિસ્વરૂપવિચાર (historical phonology) તરફ વળ્યા. ત્યાર બાદ તેમણે ધ્વનિવિજ્ઞાન (phonetics) અને વર્ણનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો. તેમના વિદ્યાકીય જીવનના બીજા તબક્કામાં તેઓ વિનિયુક્ત (applied) અને સામાજિક ભાષાવિજ્ઞાન (sociolinguistics) તરફ વળ્યા. આમ ભાષાના ઇતિહાસ અને સંરચનાથી માંડીને ભાષાના સામાજિક સંદર્ભ સુધી તેમનો વિદ્યાવ્યાપ જોવા મળે છે. ભારતમાં સમાજભાષાવિજ્ઞાનના મુખ્ય પુરસ્કર્તા તરીકે તેમને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પ્રસિદ્ધિ મળી. તેમાં તેમના ધ્વનિસ્વરૂપ અંગેના વિચારોની સાથે સમાજભાષાવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે તેમણે કરેલાં પ્રદાનની મોટી ભૂમિકા રહી છે.

પંડિતનો ભાષાવિજ્ઞાનક્ષેત્રે પ્રવેશ થયો ત્યારે ગુજરાતીમાં પરંપરાગત ભાષાચિંતન, પાઠસંપાદન, ઐતિહાસિક–તુલનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાનક્ષેત્રે કામ થતું હતું. પંડિતે પરદેશમાં ભાષાવિજ્ઞાનની તાલીમ લીધી અને ગુજરાતમાં આધુનિક ભાષાવિચારનો સૂત્રપાત કર્યો. ગુજરાતીમાં અનેક પુસ્તકો–લેખોમાં તેમણે ગુજરાતી ભાષાનાં વિવિધ પાસાંઓની એ સમયના આધુનિક અભિગમોથી વિચારણા કરી અને ભાષાચિંતનને નવી દિશા આપી. ‘ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિ પરિવર્તન’, ‘ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમો’ તથા ‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’ એ તેમના ગુજરાતીમાં મહત્ત્વનાં પુસ્તકો છે. ‘ગુજરાતી ભાષાનાં વિધાયક પરિબળો’ એ તેમનો એક મહત્ત્વનો લેખ છે. ‘પચરંગી સમાજમાં ભાષા’ એ તેમના અંગ્રેજી પુસ્તકનો ગુજરાતી અનુવાદ છે.

‘ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિવર્તન’ એ તેમનો મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે. આ પુસ્તકમાં ગુજરાતી ભાષાના ધ્વનિસ્વરૂપ વિશે પ્રથમ વાર જ આધુનિક અને વૈજ્ઞાનિક ચર્ચા કરવામાં આવી છે. મર્મર સ્વરો વિશેની તેમની અત્યંત મહત્ત્વની વિચારણા પણ અહીં રજૂ થઈ છે. ઉચ્ચારણપ્રક્રિયાની પણ વૈજ્ઞાનિક અને વિશદ રજૂઆત અહીં પહેલી જ વાર થઈ છે. આ પુસ્તકમાં મર્મર, સ્વરો, મહાપ્રાણ અને નાસિક્ય વ્યંજનો, અક્ષર, કાલમાન, જંક્ચર, વગેરે અંગેની મૌલિક વિચારણા પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં તેમણે ધ્વનિપરિવર્તન અને વ્યાકરણ પરિવર્તનની ચર્ચા કરી છે. તેમાં તેમણે ૧૩મી સદી અને ૨૦મી સદીની ગુજરાતી ભાષાની તુલના કરી છે. પ્રથમ પ્રકરણ ભાષાના સંકેતોમાં ભાષાવિજ્ઞાનના સંરચનાત્મક અભિગમની ઝાંખી થાય છે. પછી ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને છેલ્લે બોલી વિશેની તેમની વિચારણા આંશિક રીતે રજૂ થઈ છે.

પંડિતે પોતે સ્પષ્ટ કહ્યું છે તેમ તેમની વિચારણા પર અમેરિકન સંરચનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાન અને નિકોલસ ટ્રુબેત્ઝકોય તથા ઑન્ટ્રે માર્તિને જેવા યુરોપિયન ભાષાવિજ્ઞાનીઓની ધ્વનિસ્વરૂપવિષયક વિચારણાનો પ્રભાવ છે. પંડિતના મર્મર અને મહાપ્રાણ અંગેનાં સંશોધનોને પીટર લાડેફોગેડ તથા એલી ફિશર યોર્ગેન્સન જેવાં આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાના પ્રાયોગિક ધ્વનિવિજ્ઞાનીઓનું સમર્થન સાંપડ્યું છે. આ વિદ્વાનોએ પંડિતનાં સંશોધનોનો વિસ્તાર કર્યો હતો.

‘ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિવર્તન’ ગ્રંથ પછી પંડિતનાં બે પુસ્તકો ગુજરાતી ભાષામાં બહાર પડ્યા. એક તો ‘ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમો’ (૧૯૭૩) તથા ‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’ (૧૯૭૮). આ બંને પુસ્તકો પંડિતની ગતિશીલ વિદ્યાપિપાસાના પરિપાકરૂપ છે. અગાઉ કહ્યું તેમ પંડિત ભાષાવિજ્ઞાનના રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રવાહોના સીધા અને જીવંત સંપર્કમાં રહેતા હતા. અનેક આંતરરાષ્ટ્રીય ભાષાવિજ્ઞાનીઓ સાથે તેમને ઘરોબો હતો. તેમની સાથે વિચારોની આપ-લે કરતા હતા. ભાષાવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રનાં નવાં વિચારો–સંશોધનો અંગ્રેજી ભાષામાં પ્રકાશિત થતાં હતાં અને આજે પણ થતાં રહે છે. પંડિત પોતાના વિદ્યાર્થીઓને તો અંગ્રેજી–હિન્દી ભાષાના માધ્યમથી આ નવા પ્રવાહોનો પરિચય કરાવતા હતા પણ પોતાની માતૃભાષા ગુજરાતીમાં પણ અત્યંત ટેક્‌નિકલ કહી શકાય એવા વિચારો તેમણે સરળ શૈલીમાં પ્રસ્તુત કર્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે તેમનાં બે ગુજરાતી પુસ્તકોનો ઉલ્લેખ કરી શકાય. ‘ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમો’ એ સુરતમાં દક્ષિણ ગુજરાત યુનિવર્સિટીની ‘કવિ નર્મદ વ્યાખ્યાનમાળા’ના આશ્રયે ૧૯૭૨માં આપેલાં વ્યાખ્યાનો છે. તો ‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’ એ મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ઉપક્રમે ૧૯૭૩માં યોજાયેલી ‘ઠક્કુર વસનજી વ્યાખ્યાનમાળા’ના ઉપક્રમે અપાયેલાં વ્યાખ્યાનો છે.

આ બંને વ્યાખ્યાનોમાં નોમ ચોમ્સ્કીના ભાષાવિચાર સહિતના આધુનિક અભિગમોનો પરિચય ગુજરાતી અભ્યાસીઓને ગુજરાતી ઉદાહરણો દ્વારા તેમણે કરાવ્યો છે. આમ તો આ અભિગમો અત્યંત ટેક્‌નિકલ ને પારિભાષિક સંજ્ઞાઓના ભારથી લથપથ છે. જેમને અમેરિકન–યુરોપિયન સંરચનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાનનો બરાબરનો અભ્યાસ ન હોય, આધુનિક તર્કશાસ્ત્ર અને ગણિતનો પરિચય ન હોય એમના માટે આ અભિગમો સમજવા અઘરા છે. પણ પંડિતે અહીં પરિભાષાને ટાળીને ગુજરાતી ઉદાહરણો વડે સરળતાથી સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. પંડિતની આ વિશેષતા રહી છે.

‘ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમો’માં ઇતિહાસ, સમાજ અને માનવના ચિત્તતંત્રની વાગ્વિષયક ક્ષમતા એમ ત્રણ વ્યાખ્યાનોમાં ત્રણ અલગ અલગ અભિગમોનો પરિચય કરાવ્યો છે. અહીં તેમણે જે તે નૂતન અભિગમોનો નામોલ્લેખ કર્યા વિના પરિચય કરાવ્યો છે.

ભાષાવિજ્ઞાનમાં ૧૯૫૦ પછી અનેક પરિવર્તનો આવ્યાં, નવા નવા પ્રવાહો આવ્યા. ઐતિહાસિક તુલનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાનથી માંડીને ભાષાની સંરચના કે બંધારણને સ્પર્શતી વિચારણામાં નવા અભિગમો આવ્યા. ભાષાવિજ્ઞાની નોમ ચોમ્સ્કીના વિચારોના કારણે ભાષાવિજ્ઞાનમાં નવી ક્રાન્તિ થઈ. આ ક્રાન્તિનો પ્રભાવ અનેક વિદ્યાશાખાઓ પર પડ્યો હતો. પંડિતે અહીં આ બધા વિચારોનો પરિચય પરિભાષાને બને તેટલી સરળ ભાષામાં કરાવ્યો છે. પ્રથમ વ્યાખ્યાનમાં ઐતિહાસિક–તુલનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાનના નવા પ્રવાહો, બીજા વ્યાખ્યાન ‘વાગ્વહાર’માં ભાષાના સામાજિક સંદર્ભની ચર્ચા થઈ છે. તેમાં ચોમ્સ્કીને પડકારનારા વિખ્યાત સમાજભાષાવિજ્ઞાની વિલિયમ લબોવ (William Labov)ના વિચારોનો તેમના નામોલ્લેખ વિના વિસ્તારથી પરિચય કરાવ્યો છે. લબોવે ન્યૂ યૉર્કના એક ડિપાર્ટમેન્ટલ સ્ટોરમાં ભાષકોના સામાજિક–આર્થિક મોભા વિશે કરેલા એક સર્વેનો અહીં વિગતે ઉલ્લેખ છે. લબોવનું આ સંશોધનકાર્ય સમાજભાષાવિજ્ઞાનમાં અત્યંત જાણીતું છે. અહીં તેમણે સમાજમાં જોવા મળતા વૈવિધ્યનો નિર્દેશ કર્યો છે. આ સંદર્ભમાં પંડિત કહે છે કે, ભાષા પણ સંસ્કૃતિનો જ અંશ છે. સંસ્કૃતિના વ્યાકરણના એક ભાગ તરીકે ભાષાને ગણીએ તો જે વૈવિધ્ય દેખાય છે એ વિવિધ સાંસ્કૃતિક સંદર્ભોના ચોકઠામાં બરાબર બંધબેસતું આવતું વ્યાકરણસ્વરૂપ જ છે એમ સિદ્ધ કરી શકાય. (પૃ. ૨૦)

ત્રીજા વ્યાખ્યાન ‘વ્યાકરણ’માં એ વખતની છેલ્લી પચીસીમાં જે નવાં સંશોધનો થયાં તેનો પરિચય અપાયો છે. અહીં મુખ્યત્વે ચોમ્સ્કીના જનરેટિવ ભાષાવિજ્ઞાનની ચર્ચા થઈ છે. તેમના innateness હાઇપોથિસિસની પણ ગવેષણા કરવામાં આવી છે. તેઓ કહે છે : ‘માનવભાષાનું અસ્તિત્વ, માનવબુદ્ધિની અમુક પ્રકારની સજ્જતા ઉપર જ અવલંબેલું છે. આ સજ્જતા માનવની વિશેષતા છે, બાળક આ સજ્જતા સાથે જ અવતરે છે. આ કંઈ સમાજ પાસે શીખેલો ધર્મ નથી. એ તો માનવનો માનવ તરીકેનો ધર્મ છે.’ (પૃ. ૫૨)

ભાષાનું આંતરિક સ્વરૂપ એટલે શું? ભિન્ન ભિન્ન ભાષાઓનું આંતરિક સ્વરૂપ ભિન્ન હશે કે એમાં કંઈ સમાનતા હશે? અત્યારે આ પ્રશ્નોના જવાબ આપવા અનેક પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે અને છેલ્લા દસકામાં ભાષાવિજ્ઞાને આ દિશામાં, આવા પ્રશ્નો ઉઠાવવાની દિશામાં, ઘણી પ્રગતિ કરી છે એમ તેમણે નોંધ્યું છે.

‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’ એ તેમણે મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ઉપક્રમે ૧૯૭૩માં આપેલા ઠક્કુર વસનજી વ્યાખ્યાનમાળા શ્રેણીનાં વ્યાખ્યાનો છે. ‘ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમો’ની જેમ અહીં પણ ભાષાવિચાર–વ્યાકરણવિચારના એ જમાનાનાં નવાં સંશોધનો–પ્રવાહોનો પરિચય કરાવવામાં આવ્યો છે. આ વ્યાખ્યાનોમાં ડૉ. પંડિતે પ્રેરણા, નિર્ધારણા અને અપેક્ષા એ અર્થોની ગુજરાતી ભાષામાં વ્યાકરણના સ્તરે થતી અભિવ્યક્તિ તપાસી છે તથા ગુજરાતીમાં રૂપતંત્ર અને સંધિનું વર્ણન કર્યું છે. આ માટે તેમણે એ જમાનામાં અત્યંત અદ્યતન ગણાતા ભાષાવિજ્ઞાની નોમ ચોમ્સ્કીના જનરેટિવ વ્યાકરણના મૉડલ, તે પછીના અર્થપરક વાક્યતંત્રીય મૉડલ અને ચાર્લ્સ ફિલમોરના કેસ ગ્રામરના મૉડલનો ઉપયોગ કર્યો છે. આમ, અહીં વ્યાકરણતત્ત્વને લગતાં વિવિધ અદ્યતન દૃષ્ટિબિંદુઓની ચર્ચા થઈ છે.

આ પ્રવાહોને પદવિન્યાસ પક્ષ, અર્થ પક્ષ અને કારક પક્ષ એવાં નામો આપી શકાય. (પૃ. ૪૭) ચોમ્સ્કી પદવિન્યાસ પક્ષ(જનરેટિવ સિન્ટેક્સ)ના અગ્રણી છે. એમના જ વિદ્યાર્થીઓ જ્યૉર્જ લેકૉફ, રોસ, મેકોલે, પૉલ પોસ્ટલ, વગેરે અર્થ પક્ષ(જનરેટિવ સિમેન્ટિક્સ)ના પુરસ્કર્તાઓ છે. આની સમાંતરે જ ચોમ્સ્કીના બીજા એક વિદ્યાર્થી ચાર્લ્સ ફિલમોરે The case for case નામના લેખમાં ૧૯૬૬માં પોતાનો કારક પક્ષ રજૂ કર્યો.

ચોમ્સ્કીનો પક્ષ ૧૯૫૭ પછી અસ્તિત્વમાં આવ્યો ૧૯૬૫માં The Aspects of Theory of syntax પુસ્તકમાં પોતાનો મત સુધારાવધારા સાથે રજૂ કર્યો હતો. બાકીના બે પક્ષ ૧૯૬૫ પછી અસ્તિત્વમાં આવ્યા.

પંડિત કહે છે કે, આ બધા પક્ષોમાં સામ્ય વધારે છે અને વૈષમ્ય ઓછું છે, એવું લાગે છે. બધાય માને છે કે વાક્યનો બાહ્ય આકાર વ્યાકરણતત્ત્વને પામવા માટે પૂરતો નથી. એ વાક્યની પાછળ શું રહેલું છે તે તપાસીએ તો જ વાક્યાવાક્ય નિર્ણય થઈ શકે. અર્થની અભિવ્યક્તિ કઈ રીતે થાય છે એ તપાસવું એ જ વ્યાકરણનો યક્ષપ્રશ્ન છે. માત્ર એ અર્થ કઈ ભૂમિકાએ અને કઈ રીતે પ્રવેશે છે તે વિશે ટેક્‌નિકના ભેદો છે. શબ્દને અર્થો છે એવો આગ્રહ તો આ બધા જ વ્યાકરણવિદોએ મૂકી દીધો છે. અર્થને શબ્દગત આકાર મળે છે. જુદી જુદી ભાષામાં એ અર્થ માટે એક શબ્દ હોય, વધારે શબ્દો હોય, એક પદ હોય, વધારે પદ હોય, એવી બધી શક્યતાઓ સમાવી લઈ  શકાય એવાં રૂપાંતરણો નક્કી કરવાની પણ શોધ છે. અર્થ કેવી રીતે શબ્દને પામે છે એ વિશે વ્યાકરણતત્ત્વવિદોની આ ખોજમાં માનવની અભિવ્યક્તિમાં રસ લેનારા અનેક વિચારકોને ઉપયોગી સામગ્રી સાંપડી રહે. (પૃ. ૪૮)

A grammatical sketch of Gujaratiમાં પણ ગુજરાતી વ્યાકરણવિષયક તેમના વિચારો જોવા મળે છે. આ ચર્ચા મુખ્યત્વે વર્ણનાત્મક પરંપરામાં છે. ભારતીય ભાષાઓનાં વ્યાકરણની રૂપરેખા નિર્ધારિત કરવા અંગેની ભારત સરકારની એક યોજનાના એક અંશ તરીકે આ કામ કરવામાં આવ્યું હતું.

Phonemic and Morphemic Frequencies of Gujarati પણ ડેક્કન કૉલેજના એક પ્રૉજેક્ટનો ભાગ છે. આ પુસ્તકના નિવેદનમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ૧૦,૦૦૦ જેટલા શબ્દો પર આધારિત ધ્વનિઘટકો અને રૂપઘટકોની આવૃત્તિ અહીં આપવામાં આવી છે. આ માટે આંકડાશાસ્ત્રીય વિશ્લેષણ અને તે માટે એ જમાનામાં ઉપલબ્ધ ટેક્‌નૉલૉજીની મદદ લેવામાં આવી હતી. આ મૂળે શૉર્ટહૅન્ડની એક સિસ્ટમ વિકસાવવા અંગેના ભારત સરકારના શિક્ષણવિભાગના એક પ્રૉજેક્ટનો હિસ્સો હતો. આના પરથી કહી શકાય કે ડૉ. પંડિતનું અકાળે અવસાન થયું ન હોત તો તેમણે કૉમ્પ્યૂટેશનલ ભાષાવિજ્ઞાનમાં પણ બહુ મહત્ત્વનું પ્રદાન કર્યું હોત. પંડિતે બનારસમાં પ્રાકૃત ભાષા પર હિન્દીમાં પ્રવચનો આપ્યાં હતાં. ડૉ. ઊર્મિ દેસાઈએ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો છે.

જીવનનાં પાછલાં વર્ષોમાં તેઓ સમાજભાષાવિજ્ઞાનમાં વધારે પ્રવૃત્ત થયા હતા. ભારતમાં સમાજભાષાવિજ્ઞાનને પ્રચલિત કરવાનું શ્રેય તેમને જ જાય છે. ભારતમાં સમાજભાષાવિજ્ઞાનના તેઓ મુખ્ય પુરસ્કર્તા હતા. ભારતની ભાષાસમસ્યા, ત્રિભાષી ફૉર્મ્યુલા, દ્વિભાષિકતા કે બહુભાષિકતા, ભાષાધોવાણ, ભાષાનિયોજન જેવી બાબતો અંગે તેમણે ઊંડી વિચારણા કરીને કામ કર્યું હતું. તેઓ ભારતની ત્રિભાષા ફૉર્મ્યુલા અને તત્કાલીન ભાષાશિક્ષણની પદ્ધતિથી પણ અસંતુષ્ટ હતા.

આ ક્ષેત્રમાં તેમનાં લખાણો, સંપાદનો મુખ્યત્વે અંગ્રેજીમાં છે. Language in a plural society, India as a Socio-linguistic Area નામનાં પુસ્તકો ઉપરાંત Linguistics and Sociology નામનો એક લેખ તેમણે લખ્યો હતો તે Linguistics and neighboring sciences – ૧૯૭૪ (Bartch and Vennemann)માં છપાયો હતો. પંડિતના આ અંગેના વિચારોનો પ્રભાવ નવયુવાન ભાષાવિજ્ઞાનીઓ જ નહીં, સમાજશાસ્ત્રના અભ્યાસીઓ પર પણ પડ્યો હતો.

Language in a Plural Society (‘પચરંગી સમાજમાં ભાષા : ભારતનો દાખલો’ શીર્ષકથી ગુજરાતી ભાષામાં ડૉ. દયાશંકર જોશી દ્વારા અનૂદિત) એ બહુ મહત્ત્વનું પુસ્તક છે. ડૉ. પ્રબોધ પંડિતનાં જીવનભરનાં સંશોધન-અધ્યયન અને ક્ષેત્રકાર્યનો નિચોડ આ પુસ્તકમાં જોવા મળે છે. અહીં તેમના નિર્ભિક અને મૌલિક વિચારો વ્યક્ત થયા હતા. ભારતના એ વખતના અગ્રણી ભાષાવિજ્ઞાની તરીકેના તેમના મોભાને છાજે એવા આ વિચારો છે.

ભાષાકીય વિવિધતા ધરાવતા પચરંગી સમાજમાં એક કરતાં વધારે ભાષાઓ વચ્ચેના સંપર્કો ચાલુ જ રહેતા હોય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં ભાષાનું કાર્ય (function) શું છે અને ભાષાસંપર્કની પરિસ્થિતિનાં ભાષાકીય પરિણામો શાં આવે છે તેની અહીં તપાસ કરવામાં આવી છે. પંડિતનું તારણ એવું છે કે, પશ્ચિમની ભાષાકીય પરિસ્થિતિ વિશેના સિદ્ધાંતો ભારતને લાગુ પાડી શકાય તેમ નથી. આથી ભારતીય પરિસ્થિતિને મૂલવવાના માનદંડો ભારતીય પરિસ્થિતિમાંથી ઉપજાવવાના રહે છે. (પૃ. ૪)

પંડિત કહે છે કે, ભાષાની બહુલતા અને વિવિધતા એ ભારતની ખાસ વિશિષ્ટતા છે. ભારત માટે આ કંઈ નવું લક્ષણ નથી. છેલ્લાં ત્રણેક હજાર વર્ષથી ભારતમાં તેનું અસ્તિત્વ છે. આ વિવિધતાની પાછળ આપણને એકતા જોવા મળે છે. (પૃ. ૧)

તેઓ એક વાત ભારપૂર્વક કહે છે કે, આ ભાષાકીય વિવિધતા પોતે તો કોયડારૂપ છે જ નહીં પરંતુ આપણે આ વિવિધતા સાથે કઈ રીતે પનારો પાડવા માગીએ છીએ એ કોયડો બને છે. (પૃ. ૨)

પંડિતનો સ્થાયી દ્વિભાષિકતા (stable bilingualism) અને પરિપૂરક વિતરણ (complementary distribution)ના વિચારો સમાજભાષાવિજ્ઞાનમાં તેમના મૌલિક પ્રદાનરૂપ છે.

તેઓ કહે છે કે, ભાષા કદીયે વાગ્વ્યવહારમાં આડખીલીરૂપ બનતી નથી. બહુભાષી સમાજના ભાષકોએ એવા રસ્તા શોધી કાઢ્યા જ હોય છે કે જેથી પોતાની ભાષા જાળવી પણ શકે અને બીજી ભાષાના ભાષકો સાથે વાગ્વ્યવહાર કરી શકે. તેઓ દ્વિભાષી કે બહુભાષી બની જતા હોય છે. (પૃ. ૨)

દ્વિભાષી સમાજમાં વિવિધ ભાષાના ઉપયોગની તરાહો (patterns) એકબીજીને પૂરક (complementary) હોય છે. સમાજની પ્રવૃત્તિનાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં જુદી જુદી ભાષાઓની વહેંચણી એક જાતનું શ્રમવિભાજન (division of labor) કહી શકાય. (પૃ. ૩)

પંડિતનું અન્ય એક નિરીક્ષણ મહત્ત્વનું છે કે ભાષકોમાં બોલચાલના સ્તરે જણાતું દ્વિભાષી સામર્થ્ય સમાજના સભ્યો વચ્ચેના મોઢામોઢના વાગ્વ્યવહાર પર આધાર રાખે છે. આ ભાષકોએ વિવિધ ભાષા પર જે સામર્થ્ય મેળવ્યું છે તે વિધિવત્‌ શિક્ષણ દ્વારા નહીં. (પૃ. ૭)

મુંબઈમાં ઘરમાં પોતાના ઘાટી કે બાઈ સાથે મરાઠી બોલતી અને છતાંય કદી મરાઠી નહીં શીખેલી ગુજરાતણના દાખલા ઘણાં સ્થાને જોવા મળશે.

દક્ષિણ ભારતમાં કે બંગાળમાં સ્થાયી થયેલા ગુજરાતી, મરાઠી, મારવાડી કે હિન્દી ભાષકો ત્યાંની સ્થાનિક ભાષા આસાનીથી બોલી શકતા હોય છે. આ આપણો અનુભવ છે. આવી દ્વિભાષી પરિસ્થિતિ અચલ અને સ્થાયી છે. બીજી-ત્રીજી પેઢીએ પણ સચવાયેલી છે. આ સ્થાયી દ્વિભાષીતા (stable bilingualism) એ ભારતમાં ઊંડે મૂળિયાં ધરાવતી બહુભાષીતાનું એક અગત્યનું તત્ત્વ છે.

પશ્ચિમના દેશોની અને ભારતની પરિસ્થિતિની તુલના કરતાં પંડિત કહે છે કે યુરોપ-અમેરિકામાં બીજી-ત્રીજી પેઢી સુધી આવતાં ભાષકો પોતાની માતૃભાષાનો ત્યાગ કરે છે, અને સ્થાનિક બહુમતીની ભાષા સ્વીકારી લે છે. (પૃ. ૭)

અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલા ગુજરાતીઓની પણ એ જ હાલત છે. એ લોકો પોતાનાં બાળકો સાથે પણ અંગ્રેજીમાં જ વાગ્વ્યવહાર કરે છે. એ લોકો કે ત્યાંની સંસ્કૃતિ અજાણ્યા-આગંતુક લોકોનો અસ્વીકાર કરે છે. જ્યારે ભારતમાં સ્થિતિ આનાથી તદ્દન વિપરીત છે. આપણી સંસ્કૃતિ અજાણ્યા આગંતુકોની સ્વીકૃતિમાં માને છે. ભારતના ભાષા-અભ્યાસમાં એવું જાણવા મળ્યું છે કે, અહીં ભાષાની જાળવણી એ સામાન્ય ધોરણ (norm) છે અને ભાષાબદલી (language-shift) એ અપવાદ છે. ડૉ. પંડિતે ભાષા-નિભાવ અને language-shift અંગે એક સરસ નિરીક્ષણ વ્યક્ત કર્યું છે. ‘યુરોપ તથા અમેરિકામાં બીજી પેઢીના લોકો ડોમિનન્ટ ભાષાને અપનાવી લઈને પોતાની માતૃભાષા ત્યજી દેતા હોય છે. ત્યાં language-shiftનો જાણે કે ધારો જ પડી ગયો છે. પોતાની માતૃભાષા ત્યજવામાં તેમને કંઈ નવાઈ જેવું લાગતું નથી. ત્યાં ભાષા-નિભાવ – language maintenance એ અપવાદ છે. બહુ ઓછો બનતો બનાવ છે. જ્યારે ભારતમાં સ્થિતિ વિપરીત છે. ભારતીયો માટે ભાષા-નિભાવ ન થાય તો જ નવાઈ કે નોંધપાત્ર ઘટના ગણાય. પોતાની માતૃભાષાનો ત્યાગ પણ બહુ ઓછો તેઓ પસંદ કરતા હોય છે. તે એક અપવાદની બાબત છે. આથી અમેરિકન સમાજશાસ્ત્રીઓ પોતાની વાતનો આરંભ ભાષાઓનો નિભાવ શા માટે કરવો? એ પ્રશ્નથી કરે છે, જ્યારે ભારતીય સમાજશાસ્ત્રી લોકો પોતાની માતૃભાષાનો ત્યાગ શા માટે કરે છે એ જિજ્ઞાસાથી પોતાની વાત શરૂ કરે છે. (પંડિત, ૧૯૭૭, Language in a Plural Society, પૃ. ૭-૮)

પંડિતે આમ ભાષા-નિભાવ(language maintenance)નો એક સરસ સિદ્ધાંત આપ્યો છે. દરેક સિદ્ધાંતના અપવાદો હોય કે પ્રત્યુદાહરણો હોય છે એવું જ આ કિસ્સામાં પણ બન્યું છે. ઘણા કિસ્સામાં ભાષકોએ પોતાની માતૃભાષાનો ત્યાગ કરીને મુખ્ય પ્રાદેશિક ભાષા અપનાવી લીધી હોય એવું પણ બન્યું છે. દા.ત., મુંબઈમાં ખોજા સમાજના ઘણા ભાષકોએ પોતાની માતૃભાષા ગુજરાતી છોડીને હિન્દુસ્તાની અપનાવી લીધી છે.

પંડિતનું મહત્ત્વનું નિરીક્ષણ એ છે કે, બહુભાષી સમાજના ભાષકો પરિસ્થિતિના સંદર્ભ પ્રમાણે એક ભાષામાંથી બીજી ભાષામાં સરે છે. પણ એથી કોઈ એક વ્યાકરણિક નિયમોમાંથી બીજા તદ્દન જુદા જ વ્યાકરણિક નિયમોમાં સરતો નથી. હિન્દી, પંજાબી, મરાઠી – કન્નડ કે તમિળ, સૌરાષ્ટ્રી જેવી ભાષાના અભ્યાસોએ આ દર્શાવ્યું છે. (પૃ. ૧૨)

ભારતની ત્રિભાષી ફૉર્મ્યુલાથી ડૉ. પંડિત સંતુષ્ટ ન હતા. તેમના મતે સરકારી ભાષાનીતિએ ભાષાશિક્ષણમાં ત્રિભાષી ફૉર્મ્યુલા અપનાવી ત્યારથી ભાષાનો કોયડો વધારે ગૂંચવાયો છે. વિદ્યાર્થીના દૃષ્ટિબિંદુથી જો જોઈએ તો તેની પાસે બે શૈક્ષણિક વિકલ્પો રહે છે. કાં તો ત્રણ ભાષા શીખવી, કાં તો વિધિવત્‌ ભાષાશિક્ષણ વગર ચલાવવું. હાલના સમયે જોઈએ તો વિદ્યાર્થીનો કૉલેજના સ્તર સુધીનો ઘણોખરો સમય પ્રમાણભાન વગર, ભાષાના વિધિવત્‌ શિક્ષણ પાછળ ખર્ચાય છે. વળી, આ ભાષાઓ એના રોજ-બ-રોજના ઉપયોગના એકેય ક્ષેત્રમાં એની કાર્યકારી ઉપયોગિતા (functional utility) વધારે એવા દૃષ્ટિબિંદુથી શીખવાની નથી. પરિણામે માતૃભાષાના માધ્યમવાળી શાળામાં ભાષાઓનું ભાષાસામર્થ્ય નોંધપાત્ર રીતે ઓછું જોવા મળે છે. (પૃ. ૪૧)

આજે આપણા વિદ્યાર્થીઓમાં અંગ્રેજી–હિન્દી ભાષાનું પર્યાપ્ત પ્રભુત્વ જોવા નથી મળતું તેનું નિદાન અહીં જોવા મળે છે.

માતૃભાષાશિક્ષણ વિશે ડૉ. પંડિત કહે છે કે, શિક્ષણમાં માતૃભાષાનું સ્થાન પણ વિશિષ્ટ છે. નવા નવા સંદર્ભોમાં માતૃભાષાનો ઉપયોગ વધતો જાય તેમ તેમ તેનો વિકાસ થતો જાય. માતૃભાષામાં (એટલે કે દરેક દેશી ભાષામાં) પારિભાષિક સંજ્ઞાઓનો અભાવ છે. એવું કારણ આપીને નવા ક્ષેત્રમાં તેના પ્રવેશ માટે વિલંબ ન કરવો જોઈએ અને આ દૃષ્ટિથી જ માતૃભાષાના શિક્ષણનું આયોજન થવું ઘટે. (પૃ. ૪૨)

ડૉ. પંડિતે ૧૯૭૪માં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના વિભાગીય પ્રમુખ તરીકે ‘પહેલી ભાષા, બીજી ભાષા અને…?’ શીર્ષકથી એક વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. તેમાં તેમણે ભારતની તત્કાલીન ભાષાકીય પરિસ્થિતિમાં અંગ્રેજી અને હિન્દીમાં સ્થાન અંગે પોતાના વિચારો રજૂ કર્યા હતા.

ગુજરાતીમાં તેમનું એક મહત્ત્વનું પ્રદાન તે બોલીવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે છે. પૅરિસમાં જ્યૂલ બ્લોક જેવા વિદ્વાન પાસે બોલીવિજ્ઞાનની જાણકારી મેળવ્યા બાદ, તેમાં તેમણે પ્રગતિ કરી હતી. તેમણે ચરોતરી બોલીનું ભાષાવૈજ્ઞાનિક અધ્યયન કર્યું હતું જે ‘ચરોતર સર્વસંગ્રહ’(૧૯૫૪)માં પ્રકાશિત થયું હતું. આ ઉપરાંત, તેમણે ગુજરાતની સરહદી બોલીઓનું સર્વેક્ષણ linguistic survey of borderlands of Gujarat નામના પ્રૉજેક્ટમાં કર્યું હતું. જેનો અહેવાલ ગુજરાત રિસર્ચ સોસાયટીના જર્નલ(૧૯૫૨)માં પ્રકાશિત થયો હતો. પંડિતના વિદ્યાર્થીઓ ડૉ. યોગેન્દ્ર વ્યાસ, શાંતિભાઈ આચાર્ય વગેરેએ બોલીવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રની કામગીરી આગળ ધપાવી છે.

Murray B. Emeneau અને Charles Fergusson જેવા અગ્રણી ભાષાવિજ્ઞાનીઓ દ્વારા સંપાદિત ગ્રંથ Linguistics in South Asiaમાં ગુજરાતી ભાષામાં ભાષાવિચારણા અંગેનો એક લેખ પંડિતે લખ્યો છે. તેમણે તેમાં ગુજરાતીમાં ભાષાવિજ્ઞાનવિષયક વિચારણાની આછી રૂપરેખા આપી છે. તેમણે આ નિમિત્તે અનેક મહત્ત્વનાં નિરીક્ષણો-વિધાનો પણ વ્યક્ત કર્યાં છે. ગુજરાતીમાં ભાષાવિષયક વિચારણાની તત્કાલીન સ્થિતિ અંગેનું તેમનું વિધાન આજે પણ એટલું જ પ્રસ્તુત છે :

The study of linguistics is in the doldrums in Gujarat, the comparative – historical tradition never settled down in the scholarly circles of Gujarat. The present historical and liberal humanistic literary elite could hardly encourage a descriptive tradition. (પૃ. ૧૧૮)

પંડિત વ્યવસાયે અને સ્વભાવે પણ શિક્ષક હોવાથી આ નવું જ્ઞાન કે નવા વિચારો ભારતના અભ્યાસીઓ સુધી પહોંચે તથા ભાષાવિજ્ઞાનની પાયાની સૂઝ અધ્યાપકોમાં કેળવાય એવી તેમની ઇચ્છા રહેતી હતી. આ માટે તેમણે અને તેમના સાથીઓએ પરદેશમાં પ્રચલિત સમર સ્કૂલ(ગ્રીષ્મ પાઠ્યક્રમ)નો વિચાર ભારતમાં અમલમાં મૂક્યો. ભારતમાં વિવિધ સ્થળોએ ઉનાળાના વૅકેશનમાં તેઓ ભાષાવિજ્ઞાનની એક મહિનાની સમર સ્કૂલો યોજતા હતા. આવી સમર સ્કૂલોમાં પંડિત અને બીજા કેટલાક અગ્રણી ભાષાવિજ્ઞાનીઓ દેશભરના અધ્યાપકોને ભાષાવિજ્ઞાનનું પાયાનું જ્ઞાન આપતા તેમ જ વિષયના નૂતન પ્રવાહોની પણ ચર્ચા કરતા હતા. આ સમર સ્કૂલોની પરંપરા પંડિતના અવસાન પછી પણ ઘણાં વર્ષો સુધી ચાલુ રહી હતી. આ સમર સ્કૂલોના કારણે દેશના વિવિધ ભાગોના અભ્યાસીઓ પંડિતના વિદ્યાર્થી બન્યા હતા. આજે આ સરસ પરંપરા લુપ્તપ્રાય છે.

આગળ કહ્યું તેમ પંડિત પરિભાષા કે ટેક્‌નિકલ શબ્દાવલિના ખાસ ઉપયોગ વિના જ ભાષાવિજ્ઞાન ભણાવી શકતા હતા. ‘ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમો’ કે ‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’ કે ‘ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિવર્તન’ જેવાં પુસ્તકો આનાં ઉદાહરણરૂપ છે. ડૉ. ઊર્મિ દેસાઈ કહે છે કે તેઓ જે તે અભિગમની શાસ્ત્રીય પરિભાષા(technical jargon)ની કડાકૂટમાં પડવાનો પ્રયત્ન કર્યા વિના રસાળતાથી રજૂ કરે છે. નૂતન અભિગમનું અને તેના પ્રણેતાનું પણ નામ દીધા વગર એનો પરિચય તેમણે કરાવ્યો છે. (દેસાઈ, ૨૦૦૩)

પશ્ચિમના નવા સિદ્ધાંતો કે થિયરીઓ ગુજરાતી ભાષામાં અને એ પણ એ ભાષાના અલ્પ જાણકારો કે અનભિજ્ઞો સમક્ષ રજૂ કરતી વખતે પારિભાષિક સંજ્ઞાઓ, જે તે થિયરી અને તેના પ્રણેતાનો નામનિર્દેશ ટાળવા પાછળનો પંડિતનો તર્ક સમજી શકાય છે. પણ આવા તર્કની ઉપયોગિતા મર્યાદિત ગણી શકાય. ભાષાવિજ્ઞાન એક એવો વિષય છે કે, તેના પૂરતા જ્ઞાન માટે તે અંગેનાં લખાણો અંગ્રેજીમાં વાંચવાં જરૂરી છે. ગુજરાતીમાં આવો વિષય સમજાવતી વખતે જે તે પારિભાષિક સંજ્ઞાઓ, થિયરીના મુખ્ય પુરસ્કર્તાઓનાં નામો વગેરેનો અંગ્રેજીમાં યોગ્ય રીતે (દાખલા તરીકે કૌંસમાં) ઉલ્લેખ થાય તો વાચકને ખબર પડે કે પશ્ચિમની કઈ થિયરીની વાત થઈ રહી છે. દા.ત., પંડિતે ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમોના ત્રીજા વ્યાખ્યાનમાં ચોમ્સ્કીની competence – performance, innateness, linguistic universal વગેરે સંજ્ઞાઓ-વિભાવનાઓની ચર્ચા અંગ્રેજી નામોલ્લેખ વિના કરી છે. ‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’માં પણ ચોમ્સ્કી, ચાર્લ્સ ફિલમોરના case grammar, ચોમ્સ્કી અને એમના વિદ્યાર્થીઓ વચ્ચેનો વિવાદ, The aspect of the theory of syntax, પુસ્તક બાદ વ્યાકરણમાં અર્થવિજ્ઞાનની ભૂમિકા અંગેના એકદમ અદ્યતન વિવાદોનો ઉલ્લેખ છે પણ તેનો નામ-નિર્દેશ સાવ અછડતો હોવાથી વાચકને ખ્યાલ આવશે નહીં કે તેને કેટલી અદ્યતન માહિતી મળી રહી છે. વળી અંગ્રેજી પારિભાષિક સંજ્ઞાઓના ગુજરાતી પર્યાયો નક્કી કરવાથી તેમ જ આવા વૈજ્ઞાનિક વિષયનું ગુજરાતી ભાષામાં નિરૂપણ કરવાથી ગુજરાતી ભાષાની શાસ્ત્રભાષા(metalanguage)નો પણ વિકાસ થાય છે. ભાષા વિશેની વાત ભાષામાં રહીને જ કરવી પડે એ એક અલગ અનુભવ છે. અંગ્રેજી પર્યાયો, નામનિર્દેશ વગેરેના કારણે જિજ્ઞાસુને અંગ્રેજીમાં વધુ વાચનમાં મદદ મળી રહે છે.

ગુજરાતીમાં શાસ્ત્રભાષા અથવા તો અધિભાષા(metalanguage)નો મુદ્દો ભાષાવિજ્ઞાન, સાહિત્યવિવેચન વગેરેમાં અનેક વાર ચર્ચાયો છે. ભાષાવિજ્ઞાનમાં પ્રબોધ પંડિત, હરિવલ્લભ ભાયાણી, ભારતી મોદી, ઊર્મિ દેસાઈ, યોગેન્દ્ર વ્યાસ, વગેરેએ પોતપોતાની રીતે અને પોતાના લક્ષ્ય વાચકને ધ્યાનમાં રાખીને તેનાં સમાધાન શોધ્યાં છે.

****

(આ લેખના પ્રેરક  કિરીટ દૂધાત છે. બાબુ સુથાર અને હેમન્ત દવેએ આ લેખ વાંચી જઈને પોતાના પરામર્શનનો લાભ મને આપ્યો છે. હેમન્તે તો આ લખાણમાંના પુનરાવર્તનદોષો નિવારવામાં પણ મને મદદ કરી છે. આ સહુ વિદ્વાનોનો આભાર.)

કેટલીક પૂરક માહિતી-નોંધો :

૧. ડૉ. ઊર્મિ દેસાઈએ તેમનાં પુસ્તકો ‘ભાષાશાસ્ત્રની કેડીએ’ તથા ‘ભાષાનુષંગ’માં પંડિતનાં પુસ્તકોના વિસ્તૃત અવલોકન ઉપરાંત પંડિતના ભાષાવિજ્ઞાનમાં પ્રદાનની વિગતે ચર્ચા કરી છે. આ બધા લેખોને ભેગા કરીને ગોઠવવામાં આવે તો પંડિત પર એક નાની પુસ્તિકા તૈયાર થઈ શકે તેમ છે. ઊર્મિબહેને ડૉ. પંડિતના બે મહત્ત્વના લેખોના ગુજરાતી અનુવાદ પણ કર્યા છે. પંડિતના પ્રત્યક્ષ વિદ્યાર્થી ડૉ. શાંતિભાઈ આચાર્યે ‘પ્રબોધ પંડિત’ નામનું એક ખૂબ મહત્ત્વનું પુસ્તક લખ્યું છે. તેમાં ડૉ. પંડિતનાં જીવન અને કાર્યની વિગતે ચર્ચા કરાઈ છે. એમાં આપેલી પંડિતની સંપૂર્ણ ગ્રંથસૂચિ પણ નમૂનારૂપ છે.

૨. પંડિતનું આ જન્મશતાબ્દી વર્ષ છે તો આ નિમિત્તે તેમને વિદ્યાંજલિ અર્પતાં અનેક કામો થઈ શકે. તેમની ઉપર એક સ્વાધ્યાયગ્રંથ, પરિસંવાદ ઉપરાંત તેમનાં ઉપલબ્ધ પુસ્તકો ઇન્ટરનેટ પર ઉપલબ્ધ બને તેવા પ્રયાસો પણ કરવા જોઈએ. પંડિતના ભાષાવિજ્ઞાનક્ષેત્રે પ્રદાનના અનેક મુદ્દાઓ જેમ કે સમાજભાષાવિજ્ઞાન, તેમની ગુજરાતી ફોનોલૉજી અંગેની વિચારણા, તેમની વ્યાકરણ અંગેની વિચારણા વિશે એકથી વધુ વિદ્યાર્થીઓ પાસે પીએચ.ડી. પણ કરાવી શકાય તેમ છે. પંડિતે વિવિધ વિદ્વાનો વગેરેને લખેલા પત્રો ખંતપૂર્વક શોધીને તેમને પુસ્તકાકારે છપાવી શકાય. આવા પત્રોમાં પંડિતના વ્યક્તિત્વ પર ઘણો પ્રકાશ પડી શકે છે. 

૩. ચોમ્સ્કી અને તેમના વિદ્યાર્થીઓ-સાથીઓ વચ્ચેનો વ્યાકરણમાં અર્થની ભૂમિકા અંગેનો શાસ્ત્રાર્થ થોડો ઉગ્ર અને થોડો કડવાશભર્યો પણ બની ગયો હતો. Randy Allen Harrisના પુસ્તક The Linguistics Wars-Chomsky, Lakoff, and the Battle over Deep Structure-Oxford University, ૧૯૯૩માં રસપ્રદ ચિતાર અપાયો છે. ‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’ પુસ્તકમાં ચોમ્સ્કીના ભાષાવિચારની જે ચર્ચા થઈ છે તેની પ્રમાણમાં સરળ અને ઓછામાં ઓછી ટેક્‌નિકલ ચર્ચા માટે જુઓ – Bent Jakobsonનું પુસ્તક Transformational Generative Grammar, North Holland, ૧૯૭૭. ગુજરાતી ભાષામાં ચોમ્સ્કીના ભાષાવિચારની ચર્ચા માટે જુઓ : ડૉ. ભારતી મોદીનું પુસ્તક ‘પશ્ચિમમાં વ્યાકરણમીમાંસા : ચોમ્સ્કીયન યુગ’, યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ, ૨૦૨૨.

૪. ડૉ. પંડિત સંરચનાત્મક ભાષાવિજ્ઞાનની સાથે સંકેતવિજ્ઞાનના પણ અભ્યાસી હતા. જાણીતા નિબંધકાર–વિવેચક દિગીશ મહેતાને તેમણે ‘સંસ્કૃતિ’ સામયિક માટે આપેલી મુલાકાત ‘સંજ્ઞા, અર્થ અને કવિતા’માં ભાષા અને સાહિત્ય વચ્ચેના સંબંધની ચર્ચા કરતી વખતે તેમણે સંકેતવિજ્ઞાન અને વિખ્યાત અમેરિકન સંકેતવિજ્ઞાની ચાર્લ્સ મોરિસનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ સિવાય સાહિત્યમાં એમણે ખાસ રસ લીધો હોય એવું જણાતું નથી. દિગીશ મહેતાની આ મુલાકાતથી હું સંતુષ્ટ નથી. ડૉ. પંડિત જેવા વિદ્વાન પાસેથી આટલા જ મુલાકાતી સમયમાં ઘણું મેળવી શકાયું હોત એમ લાગે છે. આ મુલાકાત પછીથી દિગીશ મહેતાના પુસ્તક ‘પરિધિ’માં પ્રકાશિત થઈ છે.

૫. પટિયાલાની પંજાબી યુનિવર્સિટીમાં પ્રૉ. એચ.એસ. ગિલ અને તેમના સાથીઓએ structural semantics અંગેનો એક અલગ વિભાગ સ્થાપ્યો હતો તેમાં ડૉ. પંડિતે બહુ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

૬. ડૉ. પંડિતના પરિવારમાં તેમનાં અર્થશાસ્ત્રી પત્ની ધૈર્યબાળા ઉર્ફે ધીરુબહેન, બે પુત્રો અને એક પુત્રીનો સમાવેશ થતો હોવાનું ડૉ. અશોક કેળકરે તેમની શ્રદ્ધાંજલિમાં નોંધ્યું છે. (જુઓ : કેળકર, ૧૯૭૬)

સંદર્ભગ્રંથો :

આચાર્ય, શાંતિભાઈ, પ્રબોધ પંડિત, કુમકુમ પ્રકાશન, અમદાવાદ

દેસાઈ, ઊર્મિ ઘનશ્યામ, ભાષાશાસ્ત્રની કેડીએ, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ, ૨૦૦૧

દેસાઈ, ઊર્મિ ઘનશ્યામ, ભાષાનુષંગ, પ્રકાશક પોતે, મુંબઈ, ૨૦૦૩ 

પંડિત, પ્રબોધ, ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિવર્તન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ, ૧૯૬૬, ૧૯૭૪, ૨૦૧૫

પંડિત, પ્રબોધ, ભાષાવિજ્ઞાનના અર્વાચીન અભિગમો, યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ, અમદાવાદ, ૧૯૭૩, ૧૯૮૨, ૧૯૯૮

પંડિત, પ્રબોધ, વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર, યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ, અમદાવાદ, ૧૯૭૮, ૧૯૯૫

પંડિત, પ્રબોધ, પચરંગી સમાજમાં ભાષા : ભારતનો દાખલો, અનુવાદ : ડૉ. દયાશંકર જોશી, સેન્ટર ફૉર સોશિયલ સ્ટડી, સુરત, ૧૯૮૩

મહેતા, દિગીશ, પરિધિ, આર. આર. શેઠ, અમદાવાદ, ૧૯૭૬

Emeneau, M. B. and Fergusson, Charles. Linguistics in South Asia, Current Trends in Linguistics, vol. ૫, Mouton, ૧૯૬૯

Kelkar, Ashok, Prabodh Pandit, Indian Linguistics ૩૭, ૧૯૭૬

Pandit, Prabodh, A Grammatical sketch of the Gujarati language. Calcuttaઃ Registrar General, Government of India, ૧૯૭૬

Pandit, Prabodh, India as a sociolinguistic area, (Gune memorial lectures), Poonaઃ University of Poona, ૧૯૬૮

Pandit, Prabodh, Language in a plural society, (Devraj Channa Memorial lectures, ૧૯૭૫, read posthumously on his behalf by Prof. H.S. Gill and Rajani Kothari on March ૨ and ૩, ૧૯૭૬) Delhi University, ૧૯૭૫

Uberoi, Patricia and JPS, Towards a New Sociolinguisticsઃ A Memoir of P B Pandit, Economic and Political Weekly, Vol. ૧૧, No. ૧૭ (Apr. ૨૪, ૧૯૭૬)

વાઇટલ રિલેશન્સ, 302- બેન્કર હાઉસિંગ સોસાયટી, ત્રીજે માળ, સરદાર પટેલ સ્ટેડિયમ રોડ, અમદાવાદ – 380 014

પ્રગટ : “એતદ્દ” • 236 • ઑક્ટોબર – ડિસેમ્બર 2022; પૃ. 67-79 

આંતરરાષ્ટૃી ખ્યાતિપ્રાપ્ત ગુજરાતી ભાષાશાસ્ત્રી પ્રબોધ પંડિત(25 જૂન 1923 − 28 નવેમ્બર 1975)નું આ જન્મશતાબ્દી વર્ષ છે. એ નિમિત્તે સ્મરણાંજલિરૂપે “એતદ્દ”એ ખાસ નિમંત્રણ આપીને મેળવેલા બે લેખો આ અંકમાં (ઑક્ટોબર – ડિસેમ્બર 2022) પ્રસ્તુત છે. બન્ને લેખકમિત્રોનો પણ ખાસ આભાર. 

— “એતદ્દ” સંપાદક

ડૉ. પ્રબોધ પંડિતનું નામ એમ.એ.માં ભણતી હતી ત્યારે સૌ પ્રથમ સાંભળવામાં આવ્યું હતું. અને તેમનો પરોક્ષ પરિચય તેમનાં લખાણોનાં વાંચન દ્વારા પ્રાપ્ત થયો હતો. સન ૧૯૬૨ સમય દરમ્યાન તેમના ‘ધ્વનિશાસ્ત્ર’ ઉપરના ત્રણ લેખો ‘સંસ્કૃતિ’ સામયિકમાં છપાયા હતા. એમ.એ.માં ‘ભાષાશાસ્ત્ર’ ભણવાનું હતું તેથી તેમના આ લેખો આશીર્વાદરૂપ બન્યા હતા. આ લેખો દ્વારા તેમની આ વિષય ઉપરની પ્રકાંડ વિદ્વત્તાનો પરિચય તો થયો જ. સાથોસાથ આવા શાસ્ત્રીય વિષયની રજૂઆત હૃદયને સ્પર્શી ગઈ. કેટલી સરળ અને પ્રવાહી ભાષા! તેમાં ક્યાં ય વિદ્વત્તાનો ભાર નહીં, આડંબર નહીં. માત્ર ને માત્ર વિષય પરનું પ્રભુત્વ જ નજરે પડ્યું. અને વિષયની શાસ્ત્રીય પરિભાષા પણ વિના આયાસે હસ્તગત હોય એવી સરળ, પ્રવાહી ભાષામાં રજૂ થઈ હતી. આ લેખો વાંચીને હું એટલી તો અભિભૂત થઈ ગઈ કે ન પૂછો વાત!

આ પેપરમાં અમને ‘વિવૃત્ત ઍ અને ઑ’ વિશે પણ ભણવાનું હતું. વર્ગમાં નરસિંહરાવ દીવટિયાના એ વિષય ઉપરના આલેખન ઉપર જ આધાર રાખીને ભણાવાતું હતું. વચગાળાના સમય દરમ્યાન ડૉ. પ્રબોધ પંડિતનો લેખ E and O in Gujarati (૧૯૫૫-૫૬), Indian Linguistics Vo. XV (પૃ. ૬૧૭-૬૫૫) છપાયો હતો. તે વાંચવાનું પ્રાપ્ત થયું. નરસિંહરાવનું લખાણ ૧૯૨૧-૧૯૩૨ સમયગાળા દરમ્યાન છપાયું હતું, જ્યારે પ્રબોધ પંડિતનું લખાણ અદ્યતન હતું. તેથી તેમના લેખના આધારે વર્ગમાં પ્રૉફેસર સાથે મારી (કુ)ટેવ પ્રમાણે ઘણી દાખલાદલીલો થઈ હતી. પ્રૉફેસર તેથી ઘણા નારાજ પણ થયા હતા. પણ મને એ લેખ વાંચવાથી આ વિષય વિશે ઘણી સાચી જાણકારી પ્રાપ્ત થઈ હતી. એટલે આ લેખ મને પ્રિય થઈ પડ્યો હતો. મેં તેનું ભાષાંતર કરવાનો પ્રયત્ન પણ કર્યો હતો. જો કે તે ભાષાંતર હજી સુધી છપાયું નથી એ બીજી વાત છે. જો કે તેમના આ બધા લેખોથી પ્રબોધ પંડિતની મારા મનમાં એક પ્રખર વિદ્વાન તરીકે પડેલી છાપ અમીટ રહી છે. પછી તો એમનાં અનેક લખાણો સમય સમય પર વાંચતી રહી, એનો અભ્યાસ કરતી રહી અને ભાષાશાસ્ત્ર વિશેના મારા જ્ઞાનને સંકોરતી રહી.

સન ૧૯૭૩માં પ્રબોધ પંડિતને મુંબઈ યુનિવર્સિટી તરફથી ઠક્કુર વસનજી વ્યાખ્યાનમાળામાં પાંચ વ્યાખ્યાનો આપવા માટે નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું.

તેમનાં વ્યાખ્યાનો સાંભળવા, આખા મુંબઈમાંથી દુર્ભાગ્યે માત્ર ત્રણ શ્રોતા હતા. મુંબઈ યુનિવર્સિટી ગુજરાતી વિભાગના હેડ, કૃષ્ણવીર દીક્ષિત – પત્રકાર અને હું, એમાંયે ગુજરાતી વિભાગના હેડ તો બે દિવસ માટે જ ઉપસ્થિત હતા. બાકી કૃષ્ણવીર દીક્ષિત અને હું – બે જ જણ. આ વ્યાખ્યાનો ખૂબ રસિક હતાં. એની ખૂબી એ હતી કે એમણે આ વ્યાખ્યાનોમાં પરિભાષા માટેનો એકે અંગ્રેજી શબ્દ વાપર્યો નહોતો. માત્ર ગુજરાતી અને ગુજરાતીમાં જ પાંચે વ્યાખ્યાનો રસાળ શૈલીમાં રજૂ થયાં હતાં. પણ એક વસ્તુની નોંધ લેતાં શરમ આવે છે કે આખા મુંબઈમાંથી માત્ર બે જ જણ સાંભળવા માટે હાજર! તે સમયે તો બધી કૉલેજમાં ગુજરાતી વિભાગ હતો. આટલા મોટા વિદ્વાન મુંબઈને આંગણે વ્યાખ્યાન આપવા આવ્યા હતા. તેની માહિતી શું મુંબઈની કૉલેજ સુધી પહોંચી જ નહોતી? કેટલી શરમજનક વાત હતી? મારે મતે તો આવા મોટા વિદ્વાનનું એક રીતે અપમાન જ ગણાય. પણ પ્રબોધ પંડિતના મન પર એની કોઈ અસર જ નહીં. એમણે તો અમને બે જણને માટે પણ પ્રેમથી, લંબાણથી એમને જે રજૂ કરવું હતું તે રજૂ કર્યું જ. પછી આ વ્યાખ્યાનો ‘વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર’ નામે પ્રકાશિત થયાં (૧૯૭૮).

આ સમય દરમ્યાન હું મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાં ભાષાશાસ્ત્ર વિભાગમાં સંશોધક સહાયક તરીકે કામ કરતી હતી. આ પાંચ દિવસ દરમ્યાન પ્રબોધ પંડિત રોજ મારી ઑફિસમાં આવતા. મારી સામેની ખુરશીમાં બેસે, મને ઘણો સંકોચ થાય. હું કહું, સાહેબ આ બાજુ બેસો ને! તો કહે તેનાથી શો ફેર પડવાનો છે? આટલા મોટા વિદ્વાન અને આટલી નમ્રતા! હું તો શરમની મારી પાણી પાણી થઈ જાઉં. પણ તેઓ તો જાણે સ્થિતપ્રજ્ઞ! અને પછી હું શું કામ કરું છું તેની પૂછપરછ કરતા. એક દિવસ મેં તેમને કહ્યું કે હું અકર્મક-સકર્મક પર કામ કરું છું પણ કોઈ તોડ નથી નીકળતો. તેમણે ઉત્તર આપ્યો કે આપણી ભારતીયોની એક નબળાઈ છે કે સંસ્કૃતને પગલે આપણે માત્ર રૂપતંત્રને જ લક્ષમાં લઈએ છીએ. સંસ્કૃતમાં તો વાક્યતંત્ર એટલું નિયત (Fixed) નથી. રૂપોનો પદક્રમ પણ નિશ્ચિત નથી હોતો, મુક્ત હોય છે. તેમનો સ્થાનફેર પણ કરી શકાય છે. પણ આપણી આજની ભારતીય ભાષાઓ વાક્યતંત્રીય ચોક્કસ બંધારણ ધરાવે છે. માટે તું રૂપતંત્રના પાયા પર આધાર ન રાખતાં વાક્યતંત્રીય રીતે વિચાર કર. બસ એમના એક સૂચનમાત્રથી મને મારા સંશોધનની સાચી દિશા સાંપડી ગઈ. ખરેખર એક વિદ્વાન સાથેની વાતચીત પણ કેટલું બધું શીખવી જાય છે? અહો આશ્ચર્યમ્‌! પછી આ જ વિષયને મેં ડૉ. કેનિથ પાઇકના અધ્યક્ષ હેઠળની ઇન્ટરનૅશનલ કાર્યશિબિર – મૈસૂરમાં અધ્યયન માટે પસંદ કર્યો. અને દોઢ મહિનાના સમયગાળામાં Intransitivity, transitivity and causativity (અકર્મકતા, સકર્મકતા અને પ્રેરકતા) ઉપર સંશોધન પેપર તૈયાર કર્યો. પ્રખર અમેરિકન ભાષાશાસ્ત્રી ડૉ. કેનિથ પાઇક તો એનાથી એટલા ખુશ થઈ ગયા કે મારા પેપર ઉપર લાલ શાહીથી Excellent એવો શેરો માર્યો. અને શ્રીમતી એવલિન પાઇકે તો આ ગુજરાતી સામગ્રીનો તેમના ભવિષ્યના કાર્યમાં ઉપયોગ કરવાની અનુમતિ પણ મારી પાસેથી લઈ લીધી. હું તો રાજીના રેડ થઈ ગઈ. જાણે આકાશમાં વિહરવા લાગી! અલબત્ત એનું શ્રેય તો પ્રબોધ પંડિતને જ જાય જેમણે મને આ વિષય પરના સંશોધનની સાચી કેડી ચીંધી હતી. પૂજ્ય ભાયાણીસાહેબ પણ આ વાતથી ઘણા ઘણા રાજી થયા હતા. આ જ પેપરને મેં કે.બી. વ્યાસ વ્યાખ્યાનમાળાના ઉપક્રમે ૧૯૯૦માં ગુજરાતીમાં રજૂ કર્યો હતો. જેનો મેં મારા પુસ્તક ‘ભાષાશાસ્ત્રની કેડીએ’(૨૦૦૧)માં સમાવેશ કર્યો છે. (પૃ. ૨૦૨-૨૧૪)

આ જ દિવસો દરમ્યાન ‘ભાષાશાસ્ત્ર’ વિભાગ તરફથી મેં કરેલું મુંબઈના પારસીઓની ભાષા પરનું વર્ણનાત્મક કાર્ય પ્રકાશિત થતું હતું (૧૯૭૪). હું પ્રૂફ્સ તપાસતી હતી ત્યારે પ્રબોધ પંડિતે આ પ્રૂફ્સ જોયાં અને મને કહ્યું, હવે હું કહું તે પ્રમાણે વધારે સામગ્રી એકત્ર કર. તેનો સમાજભાષાશાસ્ત્રીય રીતે મુંબઈની પારસી ભાષાનો અભ્યાસ કરશું. અને પ્રૂફ્સના બધા ફરમા તેઓ સાથે લઈ ગયા. પણ આ વાત અમલમાં મુકાય તે પહેલાં જ કાળની ક્રૂર થપાટ વાગી અને પ્રબોધ પંડિતનું અકાળે અવસાન થયું. અને ભગવાને પ્રબોધ પંડિત પાસે અભ્યાસ કરવાની મારી આ તક છીનવી લીધી. આ વાત મને હજીયે કોર્યા કરે છે.

સન ૧૯૫૭થી ભાષાશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં નોમ ચોમ્સ્કી નામના ભાષાશાસ્ત્રીનો ઉદય થયો. તેમણે Transformational Grammar અને પછી Generative Grammar દ્વારા ભાષાશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં ક્રાન્તિ જ લાવી દીધી. તેને કારણે Sociolinguistics, Psycholinguistics, Mathematical Linguistics અને Language Teachingની નવી Method જેવાં ક્ષેત્રો વિકસ્યાં. તેથી મેં પણ Transformational Grammar વાંચવાનું શરૂ કર્યું. ઘણું વાંચ્યું, પણ તે વિષયની પૂરેપૂરી સમજણ પ્રાપ્ત ન થઈ. બહુ માથાઝીક કરી પણ સફળ ન થઈ.

તે સમય દરમ્યાન પ્રબોધ પંડિત દિલ્હી યુનિવર્સિટીના ભાષાશાસ્ત્ર વિભાગના હેડ હતા. તેમની ઉગ્ર અને કઠોર સ્વભાવની છાપ હોવાને કારણે ડરતાં ડરતાં એક દિવસ હિંમત કરી મેં તેમને પત્ર લખી નાંખ્યો. પત્રમાં મેં જણાવ્યું કે, “એક વર્ષથી આપને પત્ર લખવાનું વિચારું છું. છેવટે હિંમત એકત્ર કરીને આજે તો પત્ર લખું જ છું.” મેં જણાવ્યું કે, “મારે Transformational Grammar શીખવું છે. કૃપા કરી મને મદદ કરો.” એમણે તરત ઉત્તરમાં જણાવ્યું (૩-૧૦-૭૫) કે, “હું અત્યારે થોડા કામમાં વ્યસ્ત છું. થોડા દિવસોમાં વિગતે પત્ર લખીશ.” તા. ૨૦-૧૦-૧૯૭૫ના રોજ તેમણે ઉત્તર પાઠવ્યો અને જણાવ્યું કે, “અમારા વિભાગમાં ડૉ. પાંડે Transformational Grammarના મોટા વિદ્વાન છે. વર્ણનાત્મક મૉડલથી શરૂ કરી બધાં મૉડલો શિખવાડવામાં આવે છે. બે સેમિસ્ટરનો કોર્સ છે. તું અહીં આવી અભ્યાસ કર.” મેં તેમને પત્રમાં જણાવ્યું કે, “વર્ણનાત્મક મૉડલ તો હું અહીં વિદ્યાર્થીઓને ભાષાશાસ્ત્રીય કોયડા ઉકેલવા ભણાવું છું. વળી, મારો દીકરો બહુ નાનો – માંડ બે વર્ષનો છે, એટલે બે સેમિસ્ટર માટે આવવું મને અઘરું થઈ પડે. હું બીજા સેમિસ્ટરમાં આવીશ. તે માટે મેં મારા દીકરા માટે મારી ભાણીને બોલાવવાની સગવડ કરી લીધી છે. અલબત્ત, મારો આ નિર્ણય હું ઘનશ્યામના પ્રોત્સાહનથી જ લઈ શકી છું.” કારણ કે ઘનશ્યામને મારા અભ્યાસ માટે અને મારી પ્રગતિ માટે એટલો રસ હતો કે તે માટે પોતે કોઈ પણ ભોગ આપવા તૈયાર થઈ જતા.

પછી દિલ્હીમાં મારા રહેવા માટે પ્રબોધ પંડિતે તપાસ આરંભી. ડિપાર્ટમેન્ટની બાજુમાં બે લેડીઝ હૉસ્ટેલો છે પણ તેમાં જગા નથી. બીજો ઉપાય સૂચવ્યો છે કે, “તેમની એક વિદ્યાર્થિની ફ્લૅટ રાખી એકલી રહે છે, તેની સાથે રહી શકાય, માટે તેને પૂછી જોઉં. યુનિવર્સિટીના ગેસ્ટહાઉસમાં પણ રહી શકાય.” અંતે તેમણે જણાવ્યું કે, “હૉસ્ટેલમાં ન ફાવે તો મારે ઘેર રહી શકાય.” વળતી ટપાલે તેમણે જણાવ્યું કે “મારો સ્ટડી રૂમ તારે માટે ખાલી કરી રાખ્યો છે.”

એક અલ્પપરિચિત વિદ્યાર્થીના અભ્યાસ માટે એમની ખેવના કેટલી? કોઈ વિચારી પણ શકે છે કે ઉગ્ર, કઠોર સ્વભાવની છાપવાળા પંડિતસાહેબ આટલા કોમળ પણ થઈ શકે છે! એટલે જ કહેવાયું હશે ને કે વજ્રાદપિ કઠોરાણિ, મૃદુનિ કુસુમાદપિ.

પણ હું કેવી નસીબની બળિયેલ તે તો જુઓ. બીજું સેમિસ્ટર શરૂ થાય તે પહેલાં જ ૨૮ નવેમ્બર, ૧૯૭૫માં તેમનું દુઃખદ અવસાન થયું. અને મારા ભણવાનું બાષ્પીભવન થઈ ગયું. અને એટલો તો સખત આઘાત લાગ્યો કે હતાશામાં સરી પડી. અને હવે ભાષાશાસ્ત્ર ભણવું જ નથી. અને ભાષાશાસ્ત્રનો આગળ અભ્યાસ કરવાનો વિચાર જ માંડી વાળ્યો. મારા વિદ્યાર્થીઓ મંદા અને નીતિન મહેતા અને એમના મિત્રો મને આશ્વાસન આપવા, મારું સ્વજન ગુજરી ગયું હોય એમ ખરખરો કરવા મારે ઘેર આવ્યાં હતાં. તેમને ક્યાં ખબર હતી કે મારે મન પ્રબોધ પંડિત એક સ્વજન કરતાં ક્યાંયે વિશેષ હતા. ખરા અર્થમાં તેઓ મારા તો માર્ગદર્શક, પથપ્રદર્શક અને ગુરુવર્ય હતા. એમના જવાથી મારા અસ્તિત્વનો એક અંશ ખરી પડ્યો હોય એટલું મને દુઃખ થયું હતું. એમના જવાથી મને પડેલી ખોટ હજી સુધી કોઈ પૂરી શક્યું નથી. માંડ માંડ આમાંથી ધીરે ધીરે હું બહાર આવી શકી.

આ પછી હું ૧૯૭૪થી ગાંધી મેમૉરિયલ રિસર્ચ સેન્ટરમાં (ચર્ની રોડ) ભાષાશાસ્ત્રના રિસર્ચ ઑફિસર તરીકે જોડાઈ. તે સમય દરમ્યાન મને સાહિત્ય અકાદમી દિલ્હી તરફથી પ્રબોધ પંડિતના અવૉર્ડ મેળવેલા પુસ્તક ‘ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિવર્તન’નો પરિચય કરાવતો લેખ લખવાનું આમંત્રણ મળ્યું. હું તો હક્કાબક્કા થઈ ગઈ. ક્યાં રાજા ભોજ અને ક્યાં ગાંગો તેલી! મેં પત્ર લખી પ્રબોધ પંડિત પાસે માર્ગદર્શન માગ્યું. પંડિતે પણ મનમાં ને મનમાં ઘણી રમૂજ અનુભવી જ હશે. પણ મને મદદરૂપ થઈ પડે એવા એમના પાંચ-સાત અંગ્રેજી લેખોની offprints મોકલી આપી. તેના આધારે મેં અંગ્રેજીમાં લેખ લખ્યો કે Sahitya Akadami Awards Books and awards (૧૯૫૫-૭૮) (P. ૧૧૨-૧૧૫) Sahitya Akadami Delhi(૧૯૯૦)માં પ્રકાશિત થયો. એનું ભાષાંતર મેં ‘ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિવર્તન – એક પરિચય’ એ નામે કર્યો અને એ લેખનો મારા ‘ભાષાનુષંગ’ (૨૦૦૩) પુસ્તકમાં સમાવેશ કર્યો છે. (પૃ. ૪૦-૪૩)

આવા મારા માર્ગદર્શક, પથપ્રદર્શક પરમ પૂજ્ય ગુરુવર્યને આ નિમિત્તે મારાં સહસ્રશત પ્રણામ.

ડૉ. પ્રબોધ પંડિત વિશે લખાયેલા લેખો અને અવલોકનોની સૂચિ :

૧. Gujarati Bhashanu Dhwani Swaroop and Dhwani Puripartan (૧૯૬૬) article in Sahitya Akademi Awards : Books and Writers – ૧૯૫૫-૧૯૭૫. (૧૯૯૦)  (Pg. ૧૧૨-૧૧૫)

૨. પ્રબોધ પંડિતનું ભાષાશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં પ્રદાન – ‘ભાષાશાસ્ત્રની કેડીએ’ (૨૦૦૧) પુસ્તકમાં, પ્રકરણ ૩૨ – પૃ. ૩૧૧-૩૧૮

૩. ભારતના સમાજલક્ષી ભાષાવિજ્ઞાનના અગ્રેસર ડૉ. પ્રબોધ પંડિત, ‘ભાષાશાસ્ત્રની કેડીએ’ (૨૦૦૧) પુસ્તકમાં, પ્રકરણ ૩૩ – પૃ. ૩૧૯-૩૩૦

૪. ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિપરિચય – ડૉ. પ્રબોધ પંડિત – એક પરિચય

  ‘ભાષાનુષંગ’ (૨૦૦૩) પુસ્તકમાં, પ્રકરણ ૪, પૃ. ૪૦-૪૩

૫. નવી શૈલીનું વ્યાકરણ – વ્યાકરણ અર્થ અને આકાર – ડૉ. પ્રબોધ પંડિત – સંપાદક : દયાશંકર જોશી

  ‘ભાષાનુષંગ’ (૨૦૦૩) પુસ્તકમાં, પ્રકરણ ૨, પૃ. ૨૧-૩૦

૬. ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિ પરિવર્તન – ડૉ. પ્રબોધ પંડિત

  ‘ગુજરાતી વ્યાકરણનાં બસો વર્ષ’ (૨૦૧૪) પુસ્તકમાં પ્રકરણ ૩૬ – પૃ. ૨૯૯

૭. A Grammatical sketch of Gujarati Language – Dr. Prabodh Pandit (Prepared in ૧૯૬૩, Published in ૧૯૭૬)

  ‘ગુજરાતી વ્યાકરણનાં બસો વર્ષ’ (૨૦૧૪) પુસ્તકમાં પ્રકરણ ૩૭ – પૃ. ૪૦૨-૪૨૬

૮. વ્યાકરણ : અર્થ અને આકાર – ડૉ. પ્રબોધ પંડિત

  ‘ગુજરાતી વ્યાકરણનાં બસો વર્ષ’ (૨૦૧૪) પુસ્તકમાં, પ્રકરણ ૩૮ – પૃ. ૪૨૭-૪૨૯

૯. પ્રાકૃત ભાષા (૧૯૫૪), પ્રબોધ પંડિત. અનુવાદ – પ્રાકૃત ભાષા (૧૯૬૬)

31/B, ગીતા ભવન, ભૂલાભાઈ દેસાઈ રોડ, મુંબઈ − 400 026

પ્રગટ : “એતદ્દ” • 236 • ઑક્ટોબર – ડિસેમ્બર 2022; પૃ. 62-66