આપણા દેશના અરાજકીય બૌદ્ધિકો
એક દિવસ
સામાન્ય માણસના પ્રશ્નોથી ઘેરાશે.
પુછાશે એક જ પ્રશ્ન
જ્યારે દેશ સળગતો હતો – મરતો હતો,
ત્યારે તમે શું કર્યું ?
ચમકદાર આર્થિક તારણો વિશે
કોઈ નહીં પૂછે,
નહીં પૂછે કોઈ તેમનાં મોંઘા વસ્ત્રો વિશે,
કલમનો શ્વાસ રૂંધીને રચેલાં
જુઠ્ઠાણાંઓ વિશે કોઈ નહીં પૂછે,
નહીં પૂછે કોઈ મહાકાવ્યોની રચના વિશે.
એક દિવસ
એ સામાન્ય માણસ આવશે,
જેને નહોતી મળી જગ્યા –
અરાજકીય બૌદ્ધિકોની રચનામાં
છતાં તેમને દૂધ પહોંચાડતો રહ્યો,
હળ ચલાવતો રહ્યો બારે માસ,
તેમની ગાળીઓ અને બગીચામાં સાચવતો રહ્યો.
એ સામાન્ય માણસ પૂછશે,
જ્યારે ભૂખ્યાં જનોનાં ક્રંદનો
વિશ્વ ગુંજવતા’તા
ત્યારે તમે શું કર્યું ?
એ દિવસે તમે નિરુત્તર બની
શરમમાં ડૂબી જશો,
તમારી મૂંગ્ધતા
તમારો જ અંત લાવશે.

વડોદરા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જુલાઈ 2016; પૃ. 15

From Avenue de la Paix in Geneva to Tavistock Square in London—many different statues, one enduring legacy

A few days ago, as I was walking down Avenue de la Paix, which runs alongside Palais des Nations, where the UN meets, I paused at a spot from where you can see a statue of Mahatma Gandhi. He is sitting cross-legged, as if meditating in the vast grounds of the Palais. It is like a reminder to the diplomats who meet in this calm-mannered Swiss city, tugging at their conscience to stay focused on their job.

That day, some tourists were busy taking photographs next to the Gandhi statue. Someone had draped a large silken white scarf around the statue’s neck, and the tourists seemed happy. There was no guard around there telling them not to place the scarf on the statue, and the tourists dispersed soon, taking their scarf with them.

This was the day of the summer solstice, the longest day of the year. I have seen the same statue clad in white another time too—in winter, when light snowflakes crown Gandhi’s head, neck and shoulders, making the silhouette shine unexpectedly; on a dark winter afternoon, when the sun has already set, the silhouette glows, like silver lining around a cloud, the physical reality becoming the metaphor of the state of the world.

I have seen two Gandhi statues in London—the one at Tavistock Square near Euston station is similar to the one in Geneva, of a sitting Gandhi. Last year, a new Gandhi statue was unveiled at Westminster, opposite the Houses of Parliament. There, Gandhi stands alongside pillars of the erstwhile British empire, including his long-time rival Winston Churchill.

Gandhi’s presence there might at first glance seem incongruous, surrounded as he is by men Britain reveres—besides Churchill, there is another leader whom Gandhi challenged, Jan Smuts, as well as British prime ministers David Lloyd George, Viscount Palmerston, the Earl of Derby, Benjamin Disraeli, Robert Peel and George Canning. There are two other foreigners besides Gandhi (and the South African Smuts). One is Abraham Lincoln, and the other, Nelson Mandela. Women are conspicuously absent, and Gandhi is the only one never to have held public office. Gandhi’s statue looks the least imposing and is on the smallest pedestal, as if his feet are close to the ground, as if it is the others who need props to rise to imposing heights. By showing another way, without guns and without violence, Gandhi is inspiring enough not to need any additional support.

I thought of that when I stood in front of an unusual statue of Gandhi, at the Gandhi Square (formerly known as Government Square) in downtown Johannesburg in late May. On a pleasant Sunday, I had gone to that square, which is near the courts where Gandhi practised as a young lawyer between 1903 and 1910, at the corner of Rissik and Anderson Streets. Some signposts in the city annoyingly spell the place as Ghandi Square. Here, Gandhi is young and flamboyant, dressed dashingly in his legal robes, looking purposefully busy, as if he is about to reach the court and argue an important case.

But he knew the place he was assigned, and he challenged that. He was aware, he said, that he was part of “a despised minority. If the Europeans of South Africa will forgive me for saying so, we were all Coolies . I was an insignificant Coolie lawyer. At that time we had no Coolie doctors. We had no Coolie lawyers. I was the first in the field. Nevertheless (I was) a Coolie!” he said in 1947, the year before his death.

While many “Europeans” of South Africa—or the whites—did not like Gandhi at that time, he now faces criticism from black South Africans as well as a few Indian South African academics. Last year, Ashwin Desai and Goolam Vahed published a book, The South African Gandhi: Stretcher-Bearer Of Empire, which severely criticizes Gandhi’s politics a century ago. In April last year, a group protested near the statue, smearing it with white paint, carrying placards that said “Racist Gandhi Must Fall,” an extension of the Rhodes Must Fall movement, a protest that was originally directed against Cecil Rhodes’ statue at the University of Cape Town in 2015 and gradually spread wider (including to Oxford university in the UK) to decolonize the campus spaces, curricula and institutional memories by, for instance, tearing down statues and commemorations of those who supported racism and apartheid. It is difficult to take an opinion that sees Gandhi as an apologist of the empire or of racism seriously, as it is a view from a parallel universe.

I was at the square with my friend Kirti Menon. She is the great-granddaughter of Gandhi and lives in Johannesburg. She told me how she came with her family with cleaning materials to wash away the white paint when she heard of the act of vandalism. But an embarrassed city administration had already removed the paint. Kirti’s response to the affront was interesting. She wanted to restore the statue on her terms, peacefully, without damaging anything or abusing anyone, and to do so quietly. That was Gandhian.

You can criticize Gandhi, abuse him, ridicule him, but his reputation remains unaffected. Try doing that to any of the other leaders India idolizes, and their followers’ wrath is unleashed, as though those leaders were not men or women, but divinities. And yet they were fragile, or so the followers thought, for they could not withstand criticism from mere mortals. Gandhians don’t retaliate. And tourists continue to come to his statue and place a silken scarf on his shoulders. And on cold winter nights, as moonlight rests on those shoulders and that head, it highlights the silver lining of hope during our dismal, dark nights.

Salil Tripathi writes the column Here, There, Everywhere for Mint.

http://www.livemint.com/Leisure/b6fOVgHPb3tJk5HxNPHWlI/Gandhi-around-the-world.html

courtesy : Reproduced from “The Mint”, 14 July 2016

This article was first published in Mint (www.livemint.com) on July 15, 2016.

કટોકટીમાં પ્રિસેન્સરશીપ વિરુદ્ધ તર્કબદ્ધ અને ધારદાર દલીલો સાથે સરકારને તેમણે આપેલી ટક્કર હંમેશાં યાદ રહેશે

લોકશાહી અધિકારોના પ્રહરી ધારાશાસ્ત્રી ચન્દ્રકાન્ત દરુ(1916-1979)ના શતાબ્દી સ્મૃિતગ્રંથનો લોકાર્પણ કાર્યક્રમ આવતી કાલ [16 જુલાઈ 2016] શનિવારે સવારે સાડા નવ વાગ્યે અમદાવાદના મહેંદી નવાઝ જંગ સભાગૃહમાં યોજવામાં આવ્યો છે. મજૂર અદાલતમાં કામદારોને ન્યાય અપાવનારા વકીલ દરુ 1960 ના દાયકામાં ગુજરાતની વડી અદાલતમાં બંધારણપટુ તરીકે જાણીતા થયા. દરુનું નામ દેશ આખામાં જાણીતું બન્યું એ  આંતરિક  રાજકીય કટોકટી દરમિયાન આવેલ સેન્સરશીપની સામે તેમણે આપેલી સફળ કાનૂની લડતને કારણે.

ઇન્દિરા ગાંધીએ 26 જૂન 1975ના રોજ દેશમાં કટોકટી લાદીને અખબારોને લખાણો પ્રિસેન્સર કરાવીને એટલે કે સરકારને બતાવીને મંજૂરી મેળવ્યા પછી જ છાપવાનો હુકમ કર્યો. અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય પરની સીધી તરાપ સમા આ આદેશનો દરુ અને દેશના વિખ્યાત ન્યાયમૂર્તિ વી.એમ. તારકુંડેએ પૂરો અભ્યાસ કર્યો અને પછી અખબારી આલમને તેને અવગણવાની હાકલ કરી. એ જ અરસામાં દરુએ અમદાવાદમાં ‘બંધારણ બચાઓ’ સંમેલન યોજ્યું. તેનો દિનેશ શુક્લે લખેલો અહેવાલ ચુનીભાઈ વૈદ્યના તંત્રીપદે ચાલતા ‘ભૂમિપુત્ર’ પખવાડિકમાં, અલબત્ત સરકારની મંજૂરી વિના જ છપાયો. સામયિકના છાપખાના પરા દરોડો પાડીને, અંકો જપ્ત કરીને તેને સીલ મારી દેવામાં આવ્યું.

સરકારને નામંજૂર એવાં લખાણો માટે વિષ્ણુ પંડ્યાના તંત્રીપદે ચાલતાં ‘સાધના’ સામયિક પર પણ તવાઈ આવી. સરકારી દમનને ગુજરાતની વડી અદાલતમાં પડકારવામાં આવ્યું. દરુસાહેબે પ્રિસેન્સરશીપ વિરુદ્ધ તર્કબદ્ધ અને ધારદાર દલીલો કરી. એટલે અદાલતે પ્રિસેન્સરશીપના આદેશની કેટલીક જોગવાઈઓને ગેરબંધારણીય અને વ્યર્થ જાહેર કરી. આ જ અરસામાં દરુની પહેલથી અમદાવાદમાં નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય અને રૅડિકલ હ્યુમૅનિઝમ વિચારધારા પરનાં રાષ્ટ્રીય સંમેલનો યોજાયાં. જયપ્રકાશ નારાયણે સ્થાપેલાં સિટીઝન્સ ફૉર ડેમૉક્રસી મંચના નેજા હેઠળ સેન્સરશીપના પ્રતિકારમાં સાયક્લોસ્ટાઈલ સમાચારપત્ર બહાર પાડવાના ગુના હેઠળ સરકારે  કુખ્યાત ‘મીસા’ (મેઇન્ટેનન્સ ઑફ ઇન્ટર્નલ સિક્યુરિટી ઍક્ટ) કાયદા હેઠળ દરુને જૂન 1976થી જાન્યુઆરી 1978 સુધી જેલમાં પૂર્યા.

કારાવાસ દરમિયાન તેમણે લોકશિક્ષણની પુસ્તિકા ‘ડેમૉક્રસી ઍન્ડ ઇન્ડિયન કન્સ્ટિટ્યૂશન’ તૈયાર કરી જેનો ચુનીભાઈએ ગુજરાતી અનુવાદ આપ્યો. ચુનીકાકા અને દરુસાહેબની ધરપકડ અને મુક્તિ એક જ દિવસે થઈ (વિષ્ણુભાઈએ પણ જેલવાસ વેઠ્યો હતો). પોતાનાં ઘરનું એર કંડિશન મશીન બગડી ગયું હોય તો કામા હૉટલની રૂમમાં જઈને સુનારા, ખાણીપીણીના રસિયા અને સિગરેટનાં બંધાણી વિખ્યાત વકીલે જેલના આઠ મહિના ઠીક સમભાવથી વીતાવ્યા. જો કે જેલવાસ કદાચ તેમની ફેફસાંના કૅન્સરની વ્યાધિનો  નિમિત્ત બન્યો. લૉસ એન્જેલસમાં કૅન્સરની સારવાર દરમિયાન તેમણે પંદરમી મે 1979ના રોજ ત્રેસઠ વર્ષની વયે દેહ છોડ્યો. તેમના પછી ત્રણ જ દિવસે તેમનાથી પાંચ વર્ષ મોટા તેમના જીગરજાન દોસ્ત અને જાહેરજીવનના ત્રણેક દાયકાના અભિન્ન સાથી દશરથલાલ ઠાકરનું અવસાન થયું.

દરુના આ મિત્રના કર્મશીલ પુત્ર અને પિપલ્સ યુનિયન ફૉર સિવિલ લિબર્ટીઝના સંન્નિષ્ઠ મહામંત્રી ગૌતમ ઠાકરે દરુ શતાબ્દી સ્મૃિતગ્રંથનું સંકલન-સંપાદન કર્યું છે. અહીં કેટલીક વિશિષ્ટ માહિતી છે. જેમ કે, કૅન્સરથી કોરાતાં શરીરે પર દરુએ એક કામ પૂરું કર્યું . જયપ્રકાશ નારાયણે દાઉદી વહોરા સમૂહના કેટલાક ધર્મગુરુઓની આપખુદી સામે પ્રજાકીય ધોરણે તપાસપંચ નીમ્યું હતું અને તેના મંત્રી દરુને બનાવ્યા હતા. આ પંચનો કોમે ખૂબ વિરોધ કર્યો. જુબાનીઓ લેવાની હોય કે તપાસ પંચની બેઠકો રાખવાની હોય ત્યારે લોકો હજારોની સંખ્યામાં દેખાવો કરતા. પણ નીડર અને અડગ દરુસાહેબે તેમનું કામ ચાલુ રાખ્યું. અમેરિકાની હૉસ્પિટલમાં પણ તે તપાસપંચના અહેવાલને આખરી ઓપ આપતા રહ્યા. દરુ જે કેટલાક નિર્ણાયક મુકદ્દમા લડ્યા તેમાંનો એક અંગ્રેજી ભાષા શિક્ષણને લગતો છે. મોરારજી દેસાઈએ શાળાઓમાં આઠમા ધોરણથી અંગ્રેજી ભાષા શીખવવાનો અને ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી અંગ્રેજી માધ્યમ કાઢી નાખવાનો નિર્ણય લીધો. રાજ્ય સર્વોચ્ચ અદાલતની અપીલમાં પણ હારી ગયું. ચૂકાદો એ આવ્યો કે કોઈ રાજ્ય કે યુનિવર્સિટી શિક્ષણના એક માધ્યમ તરીકે અંગ્રેજી દૂર ન કરી શકે.

તે પહેલાં દરુ કામદારો માટેના કેસો પણ સફળતાપૂર્વક લડતા રહ્યા હતા. બ્લીચ ફોલ્ડરનું કામ જે લેબર એટલે કે માત્ર મજૂરીનું કામ ગણાતું તેને  સેમિ-ક્લાર્ક તરીકેનો દરજ્જો અને વેતન અપાવવા માટે તે સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી ગયા. સોમા ટેક્સ્ટાઇલ મિલના વાઈન્ડર ઇચ્છાબહેન લક્ષ્મીશંકરે વાઈન્ડિન્ગનું કામ મિલ કામદાર કક્ષાનું ગણાવી તે મુજબના પગાર માટે માગણી કરી. કેસ દરુસાહેબ જીત્યા. બંને ચૂકાદાથી આખા કામદાર વર્ગને મોટો લાભ થયો. ઇલેટ્રિસિટી કંપનીના એક કેસમાં સામાવાળાને દરુની બાહોશીનો  અંદાજ આવતા તેમણે મજૂરોના પ્રશ્નો  કોર્ટ દ્વારા નહીં પણ સીધી વાટાઘાટોથી ઉકેલાવાનું નક્કી કર્યું. ઔદ્યોગિક ધારાના વિકાસમાં દરુસાહેબનો ફાળો મહત્ત્વનો હતો એમ વિખ્યાત કાનૂનવિદ  ગિરીશ પટેલ નોંધે છે.

તેમનું એક સાંભરણ બહુ રસપ્રદ છે. દરુની કાયદાકીય સમજણ, દલીલોની તીવ્રતા, ફિલસૂફીનો ઉપયોગ જેવાં કૌશલ્યો જોતાં પ્રૅક્ટિસના બેએક વર્ષમાં તેમને હાઇકોર્ટમાં જજશીપ માટે બોલાવ્યા ત્યારે ખબર પડી કે તેમની સનદ તો નીચલી કોર્ટના વકીલની છે ! અસાધારણ વ્યવસાયકુશળતા છતાં એ  ધરતી પર રહ્યા. છોટા ઉદેપુર અને ત્યાર પછી અમદાવાદમાં વિજ્ઞાન શિક્ષકની નોકરી સાથે કાયદાનો અભ્યાસ કર્યો અને કામદારોને ન્યાય અપાવવા માટે વકીલાત શરૂ કરી. ચણા ફાકીને જેમણે દિવસો પસાર કર્યા હતા એ દરુ વર્ષો સુધી બાંધેલી રિક્ષાનો ઉપયોગ કરતા અને શ્રમજીવીઓના કેસની નજીવી ફી લેતા. દાણચોર સુકર નારાયણ બખિયાને તેમણે વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્યના મુદ્દે અટકાયતી ધારા હેઠળની સજામાંથી બચાવ્યો હતો. ઑફર થયેલી ભારે ફી  તેમણે લીધી ન હતી. એક મિત્રએ તેમને આ વિશે પૂછતાં તેમણે કહ્યું કે, ‘તેના નાગરિક તરીકેના અધિકાર માટે લડત આપી હતી. તેના માટે હું વધુ ફી લઉં તો હું એના અન્ય કૃત્યોમાં પણ ભાગીદાર કહેવાઉં !’ દારુબંધીના કાયદાના વિરોધમાં પણ દરુનું વલણ ચર્ચાસ્પદ હતું. એ અંગેના એક કેસમાં તેમણે સામા પક્ષના વકીલને કહ્યું હતું, ‘દરેક વ્યક્તિના લોહીમાં અમુક ટકા આલ્કોહોલ હોય છે અને તે આરોગ્ય માટે જરૂરી છે. તેને દૂર કરીએ તો આરોગ્ય જોખમાય !’ આવી વકીલી ચાતુરી અલબત્ત દરુના વર્તનમાં ન હતી. તે  ભોળપણની હદે સરળ હતા.

ભારતના એક પ્રખર સમાજચિંતક માનવેન્દ્રનાથ એમ.એન. રૉય (1887-1954) પ્રેરિત રૅડિકલ હ્યુમૅનિઝમ એટલે કે મૂલગામી માનવવાદની ચળવળના ગુજરાતના અગ્રદૂત હતા. આ વિચારધારામાં રૅશનાલિઝમ, વૈશ્વિક દૃષ્ટિકોણ, અનિશ્વરવાદ, ઇહલોકવાદ, ધર્મનકાર અને સર્વોચ્ચ સંપૂર્ણ વ્યક્તિકેન્દ્રિતા તેમ જ વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્યનો સમાવેશ થાય છે. ગુજરાતમાં પાંચમા અને છઠ્ઠા દાયકામાં દરુ અને રાવજી પટેલના રેનેસાંસ ગ્રુપના નેજા હેઠળ રૅડિકલ હ્યુમૅનિસ્ટ ચળવળ નોંધપાત્ર બની હતી. દરુના રૉયવાદી વિચારો તેમણે ત્રીસેક વર્ષ દરમિયાન સંભાળેલી ‘સ્વતંત્ર ભારત’, ‘ચેતન’ અને ‘માનવસમાજ’ પત્રિકાઓમાં વ્યક્ત થયા છે. તેમના લેખોનો સંચય ‘માનવીય ગૌરવની ખોજ’ નામે બહાર પડ્યો છે. તેમાં તે લખે છે : ‘સ્વાતંત્ર્ય માટેની ઝંખના અને સત્યની શોધ એ માનવ પ્રગતિના મુખ્ય પ્રેરક બળો છે.’

14 જુલાઈ 2016

+++++

સૌજન્ય : ’ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 15 જુલાઈ 2016