હું ઘરની ડોરબેલ વગાડું અને મારી પત્ની શિવાની દરવાજો ખોલી, તરત ઊંધી ફરી ચાલવા લાગે એટલે, મારે સમજી જવાનું કે ઘરનું તાપમાન અમદાવાદનાં તાપમાન કરતાં પાંચ ડિગ્રી ઊંચું જઈ રહ્યું છે.

આ સ્થિતિમાં એક બે વખત પૂછવાનો પ્રયત્ન કરવાનો અને તેના મોંઢે તાપમાન ઊંચું જવાનું કારણ જાણવાનો પ્રયત્ન કરવાનો. આમ તો મને ખબર જ હોય છે કે કયાં વિવિધ કારણસર ગ્લોબલ વોર્મીંગની અસર થઈ છે, છતાં પચાસ વર્ષની ઉંમરે ભોળા થવાની પણ મઝા હોય છે.

સામાન્ય રીતે આ સ્થિતિમાં તેને કઈ પણ પૂછો એટલે જવાબ જ ના આપે, પણ કયારેક કહી દે, ‘કેમ ઘરે આવ્યા … ભાઈબંધોએ જમાડયા નહીં … મને ફોન કર્યો હતો તો આકાશ (દીકરો) સાથે ટીફિન મોકલાવી દેતી …'

કોઈ પૂછે કે તારી પાસે અઢળક માત્રામાં શુ છે તું હું ઊંઘમાંથી જાગીને પણ તરત કહી શકું કે મિત્રો છે .. ખૂબ જ મિત્રો … અને તે પણ કારણ વગર પ્રેમ કરનારા .. એટલે સ્વભાવિક છે કે સવારથી સાંજ સુધી મારો લોક અને મિત્ર સંપર્ક અન્ય કરતાં લાંબો ચાલે છે. .. શિવાનીની મારી સામેની અનેક ફરિયાદોમાં એક ફરિયાદ એવી છે કે મારે મિત્રો ખૂબ જ છે. .. તે મૂડમાં હોય ત્યારે કહે છે, તમે ગોળનો ગાંગડો છો અને પેલા મકોડાની જેમ તમને ચોટી રહે છે .. !

આમ છતાં મારા જે મિત્રો મને છોડતા નથી, તે અચાનક ઘરે આવી ચઢે તો શિવાની એક સારા એકટરની જેમ, પોતાના ચહેરા ઉપર તેમના તરફ કોઈ પણ પ્રકારનો ગુસ્સો દર્શાવ્યા વગર, ચા લઈ હાજર થઈ જાય છે.

અમારાં લગ્નને વીસ વર્ષ થયાં … તે દરમિયાન તેની નાદુરસ્ત તબિયતનો ગાળો લાંબો ચાલ્યો … સતત દવાઓ અને સારવારને કારણે તે થાકી પણ જાય છે; પણ તે થાકી જાય, ત્યારે કહે હજી મારાં બાળકો નાનાં છે. તેનાં માટે તો મારે જીવવું પડશે, તેવું કહ્યાં કરે. અનેક વખત અમારી વચ્ચે કોઈ પણ કારણ વગર એવી ચર્ચા નીકળે કે આપણા બન્નેમાંથી કોણ પહેલું જશે .. ત્યારે તે તરત કહે .. મારે જ પહેલાં જવું છે …  તમારા વગર મને કંઈ જ ખબર પડતી નથી.

વીસ વર્ષ પહેલાં શિવાની લગ્ન કરી, ભરુચથી અમદાવાદ આવી, ત્યારે તેના ચહેરા ઉપર કોઈક અજાણી જગ્યા ઉપર આવી ગયાનો ડર મેં જોયો હતો. તે આજે પણ ઘરની બહાર નીકળે ત્યારે હું તેના ચહેરા ઉપર જોઉં છું. તે લગ્ન પહેલાં તેના પિતા પોલિસમાં હોવાને કારણે પોલિસલાઈનમાં રહેતી હતી. અમદાવાદ આવી, તે પહેલાં તે ક્યારે રેસ્ટોરન્ટમાં ગઈ નહોતી. તે ત્યારે જેટલી સરળ હતી, એટલી જ આજે પણ છે. તેનામાં ખાસ કોઈ ફેર પડયો નથી. મોટી હોટેલોમાં અને મોટા લોકો વચ્ચે જતાં આજે પણ કહે છે, ‘મને ડર લાગે છે.’ ..

તેને હું પૂછું કે બેન્કમાં જઈ આવીશ, તો તરત કહે, ના, મને બહુ બીક લાગે. … મને નહીં ફાવે. … અમારી દીકરી કહે, મમ્મી, તું મને સ્કૂટર ઉપર સ્કૂલે લેવા આવીશ, … તો કહે, ના, ટ્રાફિકની મને બીક લાગે. …

તેને તેનાં બે સંતાનો અને પતિ સિવાય કયાં ય સુરક્ષાનો અહેસાસ થતો નથી. તેનું વિશ્વ એટલે ઘરની ચાર દિવાલો અને ચાર માણસો. અહિંયાથી દુનિયાની શરૂઆત થાય અને અહિયા જ અંત આવે છે.

તે મને કહે છે : માની લો કે તમે મારી પહેલાં  જશો .. તો મારું શું થશે ? …. મને કંઈ જ આવડતું નથી. .. તેને બાળકો મોટાં થાય, ત્યાં સુધી તો રોકાવું છે .. ‘પણ મારે પહેલાં જવું છે’ .. તેવું તે કહ્યાં કરે છે ! .. ખબર નથી કોની બાજીમાં કેટલાં પત્તા છે.

સ્વભાવ અને દેખાવમાં રૂક્ષતા હોવા છતાં તે જવાની વાત કરે, ત્યારે અંદરથી એક પ્રકારની ધ્રૂજારી છૂટી જાય છે. મિત્રો સાથે લાંબો સમય બેઠો હોઉં અથવા રાતે મોડું થાય, ત્યારે પણ મનમાં તો સતત શિવાનીના વિચાર જ ચાલ્યા કરતા હોય છે, તે નારાજ થઈ હશે … ઘરે જઈશ એટલે ગુસ્સો કરશે … તેને સાચું લાગે તેવું કયું ખોટું બહાનું ઊભું કરવાનું, વગેરે …

પણ શિવાની નહીં હોય, ત્યારે મારે ઘરે કેમ જવાનું, તે વાત જ મને ડરાવી મુકે છે, કારણ બન્ને સંતાનો પોતાના રસ્તે જતાં રહ્યાં હશે .. કોઈ ઘરે રાહ જોનારું નહીં હોય; કોઈ નારાજ પણ થશે નહીં. આજે કયારેક શિવાનીના ગુસ્સાનો મને ગુસ્સો આવે છે, પણ તે મારી આદત બની ગઈ હોય પણ તેની ગેરહાજરીમાં પછી મારે કોઈને મનાવવા નહીં પડે, તે વઘુ અકળાવનારી વાત થઈ જવાની છે. શિવાની મારી પહેલાં જશે તેનો ડર મને જેટલો લાગે છે, એટલે જ હું પહેલો જઈશ અને તે એકલી પડી જશે તેનો ડર મને વધુ લાગે છે .. મને ખબર છે મારા વગર તે જીવી તો જશે, પણ પણ તેના જીવનમાં પ્રાણ નહીં હોય, એટલે જ કયારેક એવું મનોમન બોલી જવાય છે, જો પ્રાર્થના સાંભળે, તો તેની સાંભળજે.

શિવાની આજે પણ ઊંઘમાં ઝબકી જાય છે. અને જ્યારે પણ ઝબકે ત્યારે મારો હાથ પકડી લે છે. …  … પછી શિવાનીની યાદ હશે, પણ મારો હાથ પકડનાર કોઈ નહીં હોય. મારા હાથ પકડવાથી તેનો ડર જતો રહે છે. પણ પછી તે મારો હાથ નહીં પકડે, તેનો ડર મને આજે સતાવી રહ્યો છે.

કારણ તે મારી આદત બની ગઈ છે.

સૌજન્ય : https://www.facebook.com/prashant.dayal.75/posts/1381890335159483?comment_id=1381945288487321¬if_t=feed_comment_reply¬if_id=1467095779543693

courtesy : "The Daily Telegraph", 28 June 2016

વિભાજક રેખા વ્યક્તિગત વર્તુળની નહીં પણ તમે સ્વાયત્તતા સાથે છો કે સામે છો તે છે.

જ્યાં સુધી ગુજરાતમાં લોકશાહી રાજવટનો અને શૈક્ષણિક સ્વાયત્તતાનો સવાલ છે, એ જરૂરી એક સારા સમાચાર કહેવાશે કે ઉચ્ચ શિક્ષણ પરિષદ વિષયક વિવાદાસ્પદ વિધેયક બાબતે રાજ્યપાલે સહી ન કરતાં સરકાર પાસે ખુલાસા માગવાપણું જોયું છે. બને કે રાજ્યપાલ કોહલીનું પૂર્વાશ્રમમાં અધ્યાપક હોવું આ તપાસચેષ્ટા પાછળ કામ કરી ગયું હોય. ખરું જોતાં આ પૂર્વે રાજ્યપાલ પાસે આવી જ એક બીજી કર્તવ્યરસિત તક આવી હતી – રાજ્યમાં સાહિત્ય અકાદમી પર એકાએક જ પેરેશુટ પ્રમુખને ઉતારવામાં આવ્યા અને વગર માળખાનું એક અચ્છોરું બની આવ્યું ત્યારે સાહિત્યરસિક(અને કટોકટી સામે લડી ઉભરી આવેલ પક્ષપરિવારના એક આગળ પડતા સભ્ય)ને નાતે સવાલ ઊઠવો જોઈતો હતો. તેમ છતાં, રાજ્યપાલને પૂર્વરંગનો અહેસાસ હોત તો તેઓ વિવેકાધીન ધોરણે પડપૂછ કરી શક્યા હોત અને એમને ખયાલ આવ્યો હોત કે સોસાયટી ઍક્ટ મુજબ રજિસ્ટર્ડ સ્વાયત્ત સંસ્થા સાથે સરકાર હસ્તક બિનલોકશાહી વહેવાર થયો છે.

વિવાદાસ્પદ ઉચ્ચ શિક્ષણ પરિષદ વિધેયક બાબતે રાજ્યપાલે કરેલ શાલીન હસ્તક્ષેપના આશાધક્કાથી પ્રેરાઈને અકાદમીની ચર્ચામાં જવાનું એક બીજું નિમિત્ત પણ છે. આ નિમિત્ત સાહિત્યરત્ન સમારોહમાં ગુણવંત શાહે વ્યક્ત કરેલા વિચારોથી તેમ જ કોમળ-કોમળ-ખ્યાત માધવ રામાનુજના ગૌરવ પુરસ્કાર તેમ જ ગીધુકાકા ખ્યાત વિનોદ ભટ્ટના નીલકંઠ સન્માનના પ્રસંગોએ પૂરું પાડ્યું છે. ગુણવંતભાઈએ સાહિત્યરત્ન સમારોહમાં પોતાના પ્રતિભાવ વક્તવ્યને ‘દિવ્યભાસ્કર’ની રવિવારી વાટે સર્વજનસુલભ કર્યું તે રૂડું એ વાસ્તે થયું કે જે સન્માન સુહૃદો હાલની અકાદમી ઘટનાના પુરસ્કર્તાવત્ ઉભર્યા છે – અને છતાં અકાદમીના માળખામાં નથી – તેમના પૈકીનો અવાજ છે. આ પ્રતિભાવ વક્તવ્યમાં, હાલ આપ જેને વાંચી રહ્યા છો એ કોલમકાર સહિતનાઓ પ્રસંગોપાત ઉત્સાહી નિશાળિયા પેઠે પોઇન્ટ સ્કોર કરતા હોય છે. એવું ય કેટલુંક હશે. મર્ત્ય હોવાની એ સ્તો માયામહેરબાની છે ! પણ એમાં વ્યક્ત થયેલ એ અભિગમ કે સાહિત્ય અકાદમી અને સાહિત્ય પરિષદ વચ્ચેનો સબંધ સિનર્જીનો  હોવો જોઈએ, તે નિઃશંક ચેષ્ટા-લેહ્ય-પેય-સેવ્ય’ છે.

જો કે, આરંભે જ એક વાનું એકદમ અધોરેખિતપણે સાફ કરી દેવું જોઈએ કે આખી ચર્ચાને અકાદમી અને પરિષદ વચ્ચેના પ્રકરણરૂપે ખતવવામાં એક બુનિયાદી ગોથું રહેલું છે. પ્રશ્ન પાયામાંથી અને મૂળભૂતપણે એમની વચ્ચેનો છે જેઓ સ્વાયત્તતા તરફી છે, અને જેઓ આ કિસ્સા પૂરતા સરકાર તરફી છે, કહેવું હોય તો કહી શકાય કે એક બાજુએ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ કહેલાં સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનનાં રાજસૂય બળો છે અને બીજુ બાજુએ સ્વાયત્તતા તરફે પ્રજાસૂય પરિબળો છે. સ્વાયત્તતા તરફે જેઓ છે એમાં સાહિત્ય પરિષદ ગુજરાતની પ્રજાકીય ધોરણે કામ કરતી સંસ્થા તરીકે વડેરી છે એથી એનું નામ આગળ પડતું લેવાતું હશે, પણ વડોદરાની અક્ષરા પણ આ મોરચે સક્રિય છે. બીજાં પણ વ્યક્તિસંસ્થાનામો ગણાવી શકાય. એટલે જે અર્થમાં એક બાજુ સરકારી હોવાની કારણે અકાદમી છે, એટલે કે સરકાર અને અકાદમી સમીકૃત છે તે અર્થમાં બીજી બાજુએ એક ‘સંસ્થા કે પરિબળ’ તરીકે પરિષદ એકલી અને એક માત્ર નથી. એક ટીકાકાર તરીકે આ લખનાર સ્વાયત્તતાવાદી છે એણે પરિષદવાદી હોવું જરૂરી નથી. ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા કે ધીરુ પરીખ, નેવું નાબાદ નિરંજન ભગત કે રઘુવીર ચૌધરી, પરિષદ સાથે સંકળાયેલા જરૂર છે. પણ પરિષદ નિરપેક્ષપણેય એક અક્ષરકર્મી અને સાહિત્યસેવી તરીકે તેઓ સ્વાયત્તતાની ભૂમિકામાં ઓછાવત્તા, વહેલામોડા પણ ઠરેલા છે.

અકાદમી વિવાદ તો 2003માં વિધિવત બંધારણીય રચના બાબત સરકારે હાથ ઊંચા કરી નાખ્યા ત્યારથી ઓછોવત્તો જારી રહ્યો છે. નારાયણ દેસાઈએ પરિષદની પ્રમુખીય ગાદીએથી સાફ વાત કરી (જે અધિવેશનના ઉદ્દઘાટન સમારોહમાં મોરારિબાપુ અને ગુણવંત શાહની વિશેષ ઉપસ્થિતિ હતી) એટલું જ નહીં. પણ કેવળ કારોબારી ને મધ્યસ્થ સમિતિએ નહીં, સમગ્ર ગૃહે-રિપીટ, સમગ્ર ગૃહે – અકાદમીની સ્વાયત્તતાની માગણી કરી એ તો 2007ની વાત છે. પણ 2003થી 2007ના વચગાળામાં રાજગુરુવત કે. કા. શાસ્ત્રી સુધ્ધાંની સહી સાથે મુખ્યમંત્રીની સેવામાં લેખકોનો પત્ર આ માટે ગયો હતો. આનંદીબહેન પટેલ મુખ્યમંત્રી થયાં તે પછી પણ વિનયઅનુનયપૂર્વક પત્ર ગયાનું સ્મરણ છે. એપ્રિલ 2015માં છત્રી પ્રમુખ ઘટના સાથે આઘાતકારક આશાભંગની ક્ષણોમાં પણ નિરંજન ભગતની સહી સાથે રાજ્યભરના સેંકડો લેખકોનો પત્ર મુખ્યમંત્રી સ્વાયત્તતા આંદોલને પહોંચાડ્યો હતો જે હજુ અનુત્તર છે. આ તપસીલ આપવાનો આશય એ છે કે વિનયઅનુનયવિષ્ટિ(અને તે માટે સિનર્જી ભણી જવા)ની એક લાંબી કોશિશ રહી છે.

2003માં લેખકીય મતદારમંડળની ચૂંટણી થઈ ગયા પછી પણ જ્યારે સરકારે પૂરી અકાદમીની રચના અને તેણે ચૂંટેલ (રિપીટ, ચૂંટેલ) પ્રમુખની પ્રક્રિયા ઠંડા બક્સામાં મૂકી ત્યાર પછી પણ ગૌરવ પુરસ્કારો અપાયા અને લેવાયા છે. આને તમે બે રીતે જોઈ શકો. સમુદારપણે જોતાં કહી શકો કે ગૌરવપુરસ્કૃતોએ સરકાર સાથે વહેવારબારી ખુલ્લી રાખી સિનર્જીના દ્વાર ખુલ્લાં રાખ્યાં હતાં. કેટલાંક પુરસ્કૃતોએ ત્યારે યથાપ્રસંગ સ્વાયત્તતાનો મુદ્દો ભલે વિનત અગર ક્ષીણદુર્બળ સ્વરે પણ કીધો તો હતો. અનુદારપણે જોતાં આ લખનાર જેવાને એમ પણ લાગે કે પુરસ્કૃત પ્રતિભાઓએ આદરપૂર્વક અસ્વીકાર કરીને સ્વાયત્તતા વાસ્તે આરત અને આલબેલ પોકારવાનો મોકો ઝડપવા જેવો હતો. ગમે તેમ પણ, 2003થી એપ્રિલ 2015ના ગાળામાં આવી હર સ્વીકૃતિ અકાદમી (અને સરકાર) સાથે માયા મેળમિલાપ(એથી સિનર્જી)ની સંભાવનાને જીવતી રાખનારી હતી.

રણજિતરામસરજી બંને સંસ્થાઓ ગુજરાત સાહિત્ય સભા અને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ તેમ જ અન્ય સંસ્થાઓએ અને વ્યક્તિઓએ આ સંજોગોમાં સ્વાયત્તતાને મુદ્દે કાંક સવિશેષ કરવાની જરૂર સાફ હતી. એપ્રિલ 2015ના બિનલોકશાહી ધક્કા સાથે સ્વાયત્તતા આંદોલનનો સૂત્રપાત થયો અને પરિષદના ઠરાવનીયે ભૂમિકા રચાઈ. સાહિત્યસભાના પ્રમુખ કુમારપાળ દેસાઈ અને સાહિત્યપરિષદના ઉપપ્રમુખ રાજેન્દ્ર પટેલ, સાહિત્યપ્રીત્યર્થ સરકારી અકાદમીમાં સંકળાયા અને પ્રત્યક્ષ અનુભવે ખસી ગયા. ધીરુબહેન અને કુમારપાળને ખસવાપણું લાગ્યું ત્યારે વિનોદભાઈને જરી વધુ જોડાઈ રહેવાપણું લાગે તે યુગબલિહારી છે. હમણાં નીલકંઠ સન્માન વખતે એમણે સાહિત્યક્ષેત્રે વાડાબંધીનો મુદ્દો ખોટો ફંગોળ્યો, કેમ કે વિભાજક રેખા વ્યક્તિગત વર્તુળની નહીં પણ તમે સ્વાયત્તતાની સાથે છો કે સામે છો તે છે.

એપ્રિલ 1915 સાથે સિનર્જીની સંભાવનાનાં દ્વાર ધડામ કરતાં બંધ થયા તે છતાં પરિષદના કોષાધ્યક્ષ માધવ રામાનુજ ગૌરવ પુરસ્કાર સારુ સમ્મત થયા એને કેવી રીતે જોશું? એ ‘તમે’ કાવ્યસંગ્રહ લઈને આવ્યા એમાં બીજાઓ સાથે સ્વીકાર, સમાદર, સાર્થક સબંધની અને એ રીતે સામાજિકતાની ભલે કોમળ કોમળ પણ સ્વીકૃતિ હતી. લોકશાહી રાજવટમાં આ સમાજવ્યવહાર જે સંસ્થારૂપ માગે છે એમાં સ્વાયત્ત માળખું એ એક સર્જનાત્મક પ્રયોગ છે. કવિ કે લેખકની સર્જકતા એ જ મુખ્ય વાત છે, બાકી બધો બકવાસ છે એવું ચિંતનચબરાકિયું કોલમકાર કરી તો શકે, પણ આપણે સ્વાયત્તસંસ્થા સર્જનની ભૂમિકાએ ચર્ચા કરી રહ્યા છીએ એ સિનર્જીશોધનો એમાં જવાબ નથી તે નથી.

કેમ કે, ચર્ચામાં પરિષદ છે, અહીં એનો વિશેષોલ્લેખ કર્યો છે. પણ દોહરાવું કે આ તકરાર પરિષદ અને અકાદમી વચ્ચે નથી, રાજસૂય અને પ્રજાસૂય પરિબળો વચ્ચે છે. એક વાર આ વાનું સુપેરે સ્ફુટ થઈ જાય તો આપણે બધી અસ્ફુટરમણીય દેદાફૂટથી ઉફરાટે સિનર્જી સાધી શકીએ.

સૌજન્ય : ‘આરત અને આલબેલ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 11 જૂન 2016