રવીન્દ્ર પારેખ

એમ લાગે છે કે દેશમાં જૂથબંધીનું રાજ ચાલે છે. નાનાં મોટાં જૂથો, તંત્રો પર દબાણ લાવીને ધારેલું કરે છે. આ ઠીક નથી. લોકશાહી એ કૈં લોકો પર ફેરવી દીધેલી શાહી નથી કે એકાદ બે જૂથો ઘણા મોટા વર્ગને સારીનબળી બાબતોથી વંચિત રાખે. 

ગુરુવાર, 1 મેના ગુજરાત રાજ્ય સ્થાપના દિને સાંજે 6.45 કલાકે ‘ગોડસેને ગાંધી કો ક્યોં મારા?’ નામનો ‘વાચિકમ’નો ચોથો પ્રયોગ ડો. આત્મન શાહ અને પ્રો. હેમંતકુમાર શાહ, પ્રાર્થના સંઘ અને મૈત્રી ટ્રસ્ટને ઉપક્રમે, રોટરી હૉલ, જીવનભારતી મંડળ, સુરતમાં થવાનો હતો, પણ જીવનભારતીના એક ટ્રસ્ટીએ પ્રાર્થના સંઘના ઉપપ્રમુખ કિશોર દેસાઈને ફોન કરીને બુધવારે રાત્રે જણાવ્યું કે ટ્રસ્ટની ઓફિસ પર પોલીસ રૂબરૂ આવીને કહી ગઈ છે કે આ કાર્યક્રમ થશે તો ટ્રસ્ટીઓને પકડી લેવામાં આવશે. પોલીસ, ટ્રસ્ટીઓને કેમ પકડી જવાની હતી તેનો ખુલાસો તો નથી થયો, પણ આશ્ચર્ય એ વાતનું છે કે આ કાર્યક્રમનું આમંત્રણ કિશોર દેસાઇએ પોલીસ કમિશનરને રૂબરૂ મળીને 23 એપ્રિલે આપ્યું હતું. તે વખતે પોલીસને કશું વાંધાજનક ન લાગ્યું ને કાર્યક્રમની આગલી રાત્રે જ ટ્રસ્ટીઓને પકડી જવાની વાત કરે તે અકળ છે. કોઈ જૂથનું દબાણ પોલીસ પર વધ્યું હોય ને પોલીસે કાર્યક્રમ બંધ કરાવ્યો હોય એમ બને. એ નોંધનીય છે કે ઐતિહાસિક દસ્તાવેજોના આધારે, ગાંધીહત્યા પાછળની હકીકતો દર્શાવવા હેમંત શાહ અને આત્મન શાહ કાર્યક્રમ કરવાના હતા. વડોદરાના ત્રીજા પ્રયોગ સુધી કોઈને પણ વાંધો ન પડ્યો હોય ને એ જ પ્રયોગ માટે પોલીસને સુરતમાં વાંધો પડે ને કાર્યક્રમ ન થવા દે તે આઘાતજનક છે. એમ લાગે છે કે લોકશાહીનો ઠેકો હવે નાનાં મોટાં જૂથોએ લઈ લીધો છે. હવે વાણી સ્વાતંત્ર્ય કે અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય, જૂથ આપે તેના પર આધારિત છે. તેને લાગે કે અમુક કાર્યક્રમ નથી થવા દેવો તો, તે પોલીસ પર દબાણ લાવીને એ સ્થિતિ ઊભી કરે કે કાર્યક્રમ થાય જ નહીં ! 

તાજેતરમાં વિવાદ ‘ફૂલે’ ફિલ્મ માટે પણ થયો. 25 માર્ચ, 2025ને રોજ માત્ર ટ્રેલર આવ્યું કે બ્રાહ્મણ સમાજને વાંધો પડ્યો. તેમનું કહેવું હતું કે ફિલ્મમાં બ્રાહ્મણોને જાણીબૂઝીને ખોટી રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. એક દૃશ્યમાં બ્રાહ્મણ બાળકો સાવિત્રીબાઇ ફૂલે પર પથ્થર ને કચરો ફેંકતા બતાવાયાં છે, તો એક દૃશ્યમાં શૂદ્રોને ઝાડૂ બાંધીને ચાલતા બતાવાયા છે. ફિલ્મ પર એવો આરોપ છે કે આવાં દૃશ્યો સમાજમાં ખોટો મેસેજ મોકલે છે. એ ફિલ્મમાં સેન્સર બોર્ડે પણ, કેટલાંક શબ્દો ને દૃશ્યો બદલવાનું સૂચવ્યું. બોર્ડની સૂચના મુજબ ફેરફારો પણ કર્યા. એને લીધે ફિલ્મ 11 એપ્રિલે રિલીઝ થવાની હતી, તે 25 એપ્રિલ પર ઠેલાઈ. આ વિવાદમાં જાતિવાદ ખતમ થઈ ગયો છે એવું વડા પ્રધાનને નામે ટોળમાં કહીને અનુરાગ કશ્યપે ઝુકાવ્યું, તો એનો ય વંટોળ ઊઠ્યો. ફિલ્મ નિર્દેશક અનંત મહાદેવને કહ્યું કે આજે પણ આપણો સમાજ માનસિક રીતે એટલો જ સંકુચિત છે, જેટલો સો વર્ષ પહેલાં હતો. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે ફિલ્મ કોઈને પણ નીચા દેખાડવા માટે નહીં, પણ યુવાનોને એવી સચ્ચાઈ બતાવવા બનાવી છે કે સામાજિક પરિવર્તન, કેવા સંઘર્ષોથી શક્ય બને છે ! 

ફિલ્મ વિષે જેટલો વિરોધ છે, એટલું જ સમર્થન પણ છે. ફિલ્મ રિલીઝ થતાં વડા પ્રધાન અને યુ.પી.ના સી.એમ. યોગીએ જોઈ અને એમણે ફિલ્મની ભારે પ્રશંસા કરી ને એવો આગ્રહ રાખ્યો કે ફિલ્મને કોઈ પણ કાપકૂપ વગર દર્શાવવી જોઈએ. ફિલ્મ જોઈને બહાર આવેલા પ્રેક્ષકોએ પણ ફિલ્મને મન મૂકીને વખાણી છે. વડા પ્રધાન અને સી.એમ. યોગીએ આ ફિલ્મનાં વખાણ કર્યા એ પછી પ્રેક્ષકોનું વલણ બદલાયું ને આ ફિલ્મ હવે બધે જ રિલીઝ થાય એમ બને. કહેવાનું એ છે કે લોકશાહીમાં જૂથબંધી વધુ પ્રભાવી થઈ રહી છે. કોઈને કાર્યક્રમ કે ફિલ્મ જોયાં પહેલાં જ વાંધો પડે છે ને તે જેમને જોવાની સ્વતંત્રતા છે, તેમની સ્વતંત્રતા પર, કાર્યક્રમ કે ફિલ્મ રોકીને સીધી તરાપ મારે છે. કોઈને લાગે છે કે ફિલ્મ બાન થવી જોઈએ, પણ વડા પ્રધાન કે સી.એમ. એને વખાણે છે, તો વિરોધની ધાર બુઠ્ઠી થવા લાગે છે. 

જો ભણેલા હોય તો આજના સાંસદો અને ધારાસભ્યો કે કોર્પોરેટરો મોગલ, મરાઠા, અંગ્રેજનો ઇતિહાસ ભણ્યા જ હશે. એ વખતની કાઁગ્રેસી સરકારોએ લઘુમતીની તરફેણમાં નિર્ણયો લીધા ને તે મુજબનો ઇતિહાસ ભણાવ્યો. આવું તો ઘણું ખરુંખોટું આપણે શીખતાં આવ્યાં છીએ. જેમ કે, વાલ્મીકિ વિષે આપણે એ ગોખી કાઢ્યું છે કે વાલિયો લૂંટારો હતો, પણ હકીકત એ છે કે વાલ્મીકિ લૂંટારા ન હતા. તે બ્રહ્માના માનસપુત્ર પ્રચેતસના પુત્ર છે. એવું તો ઘણું ખરુંખોટું ચાલ્યું, પણ તેને અભ્યાસમાંથી કાઢવાનું થયું નથી. વાલ્મીકિ રામાયણ છે, એમ જ તુલસીદાસનું રામચરિત માનસ પણ છે ને આપણે બંનેનો આદર કરીએ છીએ. વ્યાસનું મહાભારત છે એમ જ અન્ય પણ છે. આજે તો કલ્પી ન શકાય એટલાં મંદિરો રાધાકૃષ્ણનાં છે, પણ કે.કા. શાસ્ત્રી જેવા પ્રખર વિદ્વાન રાધાને કવિઓની કલ્પના માત્ર ગણે છે. ભારતમાં રામાનુજ ને બીજા સંપ્રદાયો રાધાની નિંદા કરે છે. આજની તારીખે પણ રાધાનાં ઐતિહાસિક અસ્તિત્વ વિષે પ્રશ્નો જ છે. આવું હોવા છતાં રાધાના નકારની કલ્પના પણ થઈ શકતી નથી. એ રીતે ભારતીયો સહિષ્ણુ છે. રાધાનો નકાર છે, તો સ્વીકાર પણ છે ને બંને મતને સમર્થન પણ છે. 

એ જ રીતે મુસ્લિમોનો નકાર હોય ને હિન્દુત્વનો મહિમા હોય એવી સ્થિતિ પણ સમાંતરે દેશમાં છે, પણ શાસકો વધુ સંકુચિત અને એકાંગી થતાં જાય છે. સુરતના ચોકબજાર ખાતે આવેલા ઐતિહાસિક કિલ્લાનું બે ફેઝમાં રિસ્ટોરેશન પૂરું થયું. સુરત મ.ન.પા.ના શાસકોએ એમાં લાઇટ એન્ડ સાઉન્ડ શો કરવાનું આયોજન પણ કર્યું. કોર્પોરેશનના એક અધિકારીએ થોડાં વર્ષો પર એની સ્ક્રિપ્ટ લખવાનું કામ આ લખનારને સોંપ્યું હતું. એ સ્ક્રિપ્ટ તૈયાર થઈ, પણ તે પછી ન તો શાસકોએ કે ન તો અધિકારીએ તે જોવાની તસ્દી લીધી. તે પછી 29 એપ્રિલના રોજ ખબર પડી કે શો માટેની ફિલ્મ બનાવવાનું તો 2021માં બીજે સોંપાઈ ગયું હતું ને સિસ્ટમ ઊભી કરવા 10 કરોડનો ખર્ચ પણ કરાયો હતો. સિસ્ટમ તો ઊભી થઈ, પણ શોમાં દર્શાવાનારી દસ દસ મિનિટની ત્રણ ફિલ્મને મંજૂરી મળતી નથી. ફિલ્મ અંગે શાસકોને વાંધો એ છે કે તેમાં ‘મુઘલકાળ’નું જ બધું બતાવાયું છે. શાસકોએ ફિલ્મ બતાવનાર અધિકારીઓને સોંસરું પૂછ્યું પણ છે, ‘અત્યારે પણ આપણે મુઘલકાળમાં જીવી રહ્યા છે?’

આ ફિલ્મને બદલે શાસકોએ નવી ફિલ્મ બનાવવાનું કહ્યું છે ને ‘મુઘલસરાય’ જેવો શબ્દ હટાવી દેવાની સૂચના પણ આપી છે. પ્રોબ્લેમ એ છે કે આ કામ હેરિટેજ વિભાગને સોંપાયું હતું, એટલે દેખીતું છે કે એ શાસકોને વફાદાર રહેવાને બદલે, ઇતિહાસને વધારે વફાદાર રહેવાનું સ્વીકારે. શાસકોમાં કોઈ ઇતિહાસવિદ ન હોય તે સમજી શકાય, પણ ઇતિહાસની જાણકારી મેળવવાનું પ્રતિબંધિત નથી. સાહેબો થોડો ઇતિહાસ જાણી લે તો કિલ્લો ખુદાવંદખાને 1540-1541માં બંધાવેલો તે સમજાશે. એ બાંધવા ત્રણ જગ્યાઓ જોવાયેલી, પણ સુલતાન બહાદુરશાહને નદી કિનારાવાળી જગ્યા પસંદ પડી ને કિલ્લો ત્યાં જ બંધાયો. તે એટલો મજબૂત હતો કે અકબર જેવાને પણ તેના પર કાબૂ મેળવતા દોઢ મહિનો લાગેલો. કિલ્લાની ફિલ્મમાં તો આવો જ ઇતિહાસ હોય ને ! કિલ્લાનો લાઇટ એન્ડ સાઉન્ડ શો હોય તો કિલ્લાની નહીં, તો શેની વાત આવે? એ ખરું કે આજે ‘મોઘલકાળ’માં કોઈ જીવતું નથી, પણ કિલ્લાનો કાળ ‘મોઘલકાળ’ જ હોય તો વાત એની નહીં તો કોની થાય?

શાહજહાંએ એની દીકરી જહાંઆરાને સુરત બંદરની જકાત અને મહેસૂલની પંદરેક લાખની આવક ખર્ચ પેટે લખી આપેલી. એનો હિસાબ રાખવા જહાંઆરાએ ઇશાકબેગ યઝદીની નિમણૂક કરેલી જે પાછળથી હકીકતખાન તરીકે ઓળખાયો. એણે 1644માં એક મુસાફરખાનું બાંધ્યું. તે ‘મુઘલસરાઈ’ તરીકે ઓળખાયું. હવે હેરિટેજવાળા તેને ‘મુઘલસરાઈ’ તરીકે નહીં, તો ‘ભાજપ’સરાઈ તરીકે ઓળખાવે? 

એવી જ માથાકૂટ NCERTએ ઇતિહાસના પાઠ્યપુસ્તકમાંથી મુગલ સલ્તનત અને દિલ્હી સલ્તનતના પ્રકરણો દૂર કરીને કરી છે. તેને બદલે મહાકુંભ, ‘મેક ઇન ઈન્ડિયા’, ‘બેટી બચાઓ બેટી પઢાઓ’ જેવા વિષયો ઉમેરવામાં આવ્યા છે. નવું ઉમેરાય તેનો તો વાંધો જ નથી, પણ તે જૂનું કાઢીને ઉમેરાય તો બરાબર નથી. આમાંના કોઈ મોગલ સાથે આ લખનારને લેવા દેવા નથી કે નથી કોઈ રાજકીય પક્ષનું સભ્ય પદ પણ ! નથી કાઁગ્રેસ જોડે કોઈ સંબંધ કે નથી ભા.જ.પ. સાથે કોઈ શત્રુતા, પણ અગાઉના શાસકોએ ઇતિહાસ મચડ્યાનો વાંધો પડતો હોય, તો આજના શાસકોની મુગલ શાસકો માટેની નફરત ફેર વિચારણા માંગે, એવું ખરું કે કેમ? મુગલકાળને પાઠ્યપુસ્તકમાંથી કાઢવાથી તાજમહાલ, લાલકિલ્લો, ફતેહપુર સિક્રી … નીકળી જશે? સંભાજીનું મૃત્યુ કેવી રીતે થયું એ કોઈ જાણવા માંગશે તો ઔરંગઝેબને બદલે ખોટું નામ દઇશું? કે પછી શિયાળ તાણે સીમ ભણી ને કૂતરું તાણે ગામ ભણી એવું જ કર્યા કરીશું? 

વિચારીએ –                                                                                                                                                                                                                                                                                                               000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 02 મે 2025

રવીન્દ્ર પારેખ

ગુજરાત સરકારે એક સારું કામ એ કર્યું કે છ વર્ષથી લોહી પી રહેલી એકમ કસોટી બંધ કરી. GCERTના પૂર્વ પ્રમુખ નલિન પંડિતે પોતે થોડા વખત પર એકમ કસોટી નાબૂદ કરવા અંગે જાહેર વિરોધ કરેલો. શિક્ષકો ને વિદ્યાર્થીઓ પણ એનાથી છૂટકારો ઇચ્છતા હતા ને આ સ્થાનેથી પણ તેનો એકથી વધુ વખત વિરોધ થયેલો. છેવટે સરકારે એકમ કસોટી નાબૂદ કરીને ડહાપણ દાખવ્યું તેનો આનંદ છે. 

એકમ કસોટી કોના ભેજાની પેદાશ હતી, તે તો નથી ખબર, પણ તેણે વિદ્યાર્થીઓને અને શિક્ષકોને કારણ વગરની તાણમાં મૂક્યાં હતાં. રાજ્યની 40,000થી વધુ પ્રાથમિક અને માધ્યમિક, સરકારી તથા ગ્રાન્ટેડ શાળાઓ પર એકમ કસોટીનો બોજ લાદવામાં આવ્યો હતો. આ શાળાઓમાં સાપ્તાહિક, પખવાડિક અને માસિક એકમ કસોટીઓ લેવાતી હતી. આ કસોટીઓને લીધે વિદ્યાર્થીઓની કસોટી તો થતી જ હતી, પણ શિક્ષકોની ભારે કસોટી થતી હતી. અઠવાડિયાના ત્રણ દિવસ તો કસોટીમાં જ જતા હતા ને તે પછી એ કસોટીનું મૂલ્યાંકન કરવામાં, તેનું રિઝલ્ટ તૈયાર કરવામાં અને તેને એપ પર અપલોડ કરવામાં એટલો સમય જતો હતો કે રવિવારની રજાનો પણ ક્યારેક ભોગ લેવાતો હતો. 

કોઈ ખાનગી કંપનીઓએ બનાવેલી એપ પર અપલોડ કરાયેલાં પરિણામો વિદ્યા સમીક્ષા કેન્દ્ર, ગાંધીનગરને મોકલવામાં આવતાં હતાં. આખા ખેલની ગમ્મત એ હતી કે આટઆટલી કસોટીઓ પછી પણ, તેને વાર્ષિક પરીક્ષા સાથે કોઈ લેવાદેવા ન હતી. વારુ, વિદ્યા સમીક્ષા કેન્દ્રને જે પરિણામો મોકલાતાં હતાં તેનું શું થતું હતું તેની જાણ બીજાને તો ઠીક, શિક્ષણ વિભાગને ય ન હતી. અધિકારીઓ પણ એ સ્વીકારે છે કે આ વેપલો ખાનગી કંપનીઓની હોજરી ભરવા જ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમનું કહેવું હતું કે આ પરિણામો કંપનીની એપ પર અપલોડ કરવામાં વિદ્યાર્થીઓને કોઈ લાભ ન હતો, આ ડેટાનો બીજો કોઈ ઉપયોગ ન હતો અને થાય એમ પણ ન હતું, કારણ શિક્ષણ વિભાગને જ એની કશી જાણકારી ન હતી. એનો અર્થ એ કે છ વર્ષ સુધી નાણાંનો, શિક્ષકોનો, વિદ્યાર્થીઓનો હૉલસેલમાં ભોગ જ લેવાયો છે. વિદ્યા સમીક્ષા કેન્દ્ર, ગાંધીનગરનો લાભ પણ ‘અવિદ્યા’ સમીક્ષા જેટલો જ કોઈને થયો હોય તો નવાઈ નહીં, બાકી, તેણે શાળા કક્ષાએ કોઈ પ્રભાવ પાડ્યો નથી તે હકીકત છે. હા, 2021માં તેને જાહેર વહીવટમાં શ્રેષ્ઠતા માટે પ્રધાન મંત્રી એવોર્ડ મળ્યો ને પ્રધાન મંત્રીએ તેની પ્રશંસા કરી તે સિદ્ધિ ખરી. હવે કૈં કરવાથી જ સિદ્ધિ મળે એવું જરૂરી નથી …     

ધોરણ 1થી 12માં આ કસોટી બે સ્તરે લેવાતી હતી. ધોરણ 1થી 8ની કસોટી ગુજરાત શિક્ષણ સંશોધન અને તાલીમ પરિષદ (GCERT) લેતી હતી, જ્યારે ધોરણ 9થી 12ની એકમ કસોટી ગુજરાત માધ્યમિક અને ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષણ બોર્ડ લેતું હતું. હવે એકમ કસોટી બંધ પડતાં વિદ્યા સમીક્ષા કેન્દ્ર પણ નવરું પડી શકે, પણ નહીં પડે, કારણ એકમ કસોટીને બદલે નવી એસેસમેન્ટ મેથોડોલોજી દાખલ કરવાની વાત શિક્ષણ મંત્રી કુબેર ડીંડોરે કરી છે. મતલબ કે જૂન, 2025થી એકમ કસોટી દૂર થશે ને શિક્ષણનીતિ-2020 મુજબ નવી મૂલ્યાંકન પદ્ધતિ દાખલ થશે. એનો અર્થ એ કે (અ)ખતરાનો અંત નથી. એમાં કૈં સારું હશે તો એ ચમત્કાર જ હશે, પણ ‘બકરું કાઢતાં ઊંટ પેઠું’ જેવું ન થાય તો સારું. 

એકમ કસોટી ગઈ એ ચોક્કસ આવકાર્ય, પણ નવી પદ્ધતિ દાખલ કરવાની વાત કરીને શિક્ષણ મંત્રીએ નવી દહેશત ઊભી કરી છે. એક બાબત બહુ સ્પષ્ટ છે કે અઢળક પરીક્ષાઓએ શિક્ષણનો દાટ વાળ્યો છે. એવો સર્વે કરવા જેવો છે કે શૈક્ષણિક વર્ષ દરમિયાન કેટલા દિવસ પરીક્ષા ને પરિણામમાં જ વ્યતીત થયા છે? પરીક્ષાની વાતો બધાં કરે છે, પણ ભણાવવાની વાત તો ક્યાં ય આવતી જ નથી ને સવાલ તો એ છે કે આટલી પરીક્ષાઓ પછી વિદ્યાર્થી હોંશિયાર થયો છે? પરીક્ષા ભણતર પછી હોય તો લેખે લાગે. ભણાવવાનું ખાસ થતું ન હોય ને પરીક્ષાઓ જ ચાલ્યા કરતી હોય તો વિદ્યાર્થી હોંશિયાર કઈ રીતે થાય? આટલી પરીક્ષાઓ પછી પણ 8-9ના વિદ્યાર્થીને સરવાળા-બાદબાકીના સાદા દાખલા નથી આવડતા કે ચોથા-પાંચમાંના પાઠ સરળતાથી વાંચતાં નથી આવડતું. સતત પરીક્ષાઓથી જ શીખી શકાતું હોત તો વિદ્યાર્થીઓને વાંચવા-લખવા-ગણવાની મુશ્કેલીઓ ન પડી હોત, પણ પડી છે ને પડે છે. 

આમ થવાનું એક કારણ કોરોના કાળમાં બબ્બે વર્ષ સુધી માસ પ્રમોશન અપાયું એ પણ છે. એ વખતે એ જરૂરી હતું ને કરવું પડે એમ જ હતું, પણ પછી લર્નિંગ લોસ માટે જે કરવાનું હતું તે ન થયું. દરેક વેકેશનમાં એ અભ્યાસ કરાવાયો હોત તો સ્થિતિ આટલી દયાજનક ન હોત, પણ તે ન કરતાં, 2019થી એકમ કસોટી દાખલ થઈ. કોણ જાણે કેમ પણ ‘ભાર વગરનું ભણતર’ આવ્યું છે ત્યારથી ભણતર રહ્યું નથી ને (પરીક્ષાનો) ભાર વધી ગયો છે. 

એક શિક્ષક સાથેની વાતચીતમાં એ ખબર પડી કે હાલની વાર્ષિક પરીક્ષામાં, પ્રાથમિકમાં, દરેક પેપરમાં ગ્રાન્ડ ટોટલ 15થી આગળ ન જતો હોય એવા ઢગલો વિદ્યાર્થીઓ છે. આ સ્થિતિ હોય તો સવાલ એ થાય કે વિદ્યાર્થીઓ વાર્ષિક પરીક્ષામાં પાસ કેવી રીતે થઈ જાય છે? એનો જવાબ એ હતો કે મોટે ભાગે તો નાપાસ કરવાના હોતા જ નથી. મૌખિક પરીક્ષાઓ કે હાજરી કે અન્ય પ્રવૃત્તિને નામે પાસ કરી જ દેવાના હોય છે. એક તરફ પાસ કરી દેવાનું આવું ધોરણ હોય ને બીજી તરફ ઢગલો એકમ કસોટીઓ લેવાતી રહે, તેનો અર્થ ખરો-ખાસ તો એનું પરિણામ વાર્ષિક પરીક્ષાનાં પરિણામ સાથે કોઈ લેવાદેવા ધરાવતું ન  હોય? એ જોતાં પણ એકમ કસોટી નિરર્થક હતી. એ નિરર્થક છે એવું સમજતાં સરકારને છ વર્ષ લાગ્યાં. કમ સે કમ હવે મૂલ્યાંકનને નામે પરીક્ષાઓને બદલે ભણાવવા પર ધ્યાન અપાય તે અપેક્ષિત છે. 

એમ લાગે છે કે પ્રાથમિકથી લઈને યુનિવર્સિટી સુધી વ્યાપી વળેલી પરીક્ષાઓ મજાક બનીને રહી ગઈ છે. કોઈ જ એને વિષે ગંભીર નથી. ડમી વિદ્યાર્થી દ્વારા પરીક્ષા આપવાના, એકને બદલે બીજું પેપર આપી દેવાના, કોર્સ બહારના પ્રશ્નો પુછાવાના, એટલા બનાવો બને છે કે પરીક્ષા આપનાર કે લેનારમાંથી કોઈ જ ગંભીર નથી. એ સાથે જ પરીક્ષામાં ચોરી કરીને પાસ થઈ જવાની પણ નવાઈ નથી. કાલના જ સમાચાર છે કે વાપીની સરસ્વતી નર્સિંગ કોલેજની પરીક્ષામાં 30 સિનિયર સ્ટુડન્ટ્સ જુનિયર્સને જવાબો લખાવતા પકડાયા. માસ કોપી થયાની કોલેજ ના પાડે છે, પણ સ્કવોડે વાપી પહોંચી માસ કોપીનો કેસ નોંધ્યો છે. એ જ વીર નર્મદ યુનિવર્સિટીની ગેરરીતિ કરતાં પકડાયેલા 180 વિદ્યાર્થીઓની સુનાવણી તો તાજી જ છે. 21 એપ્રિલે અમરેલીની સીતાપરા કોલેજમાં બી.કોમ. સેમેસ્ટર-4ની પરીક્ષા 10.30 વાગે શરૂ થઈ ત્યાં તો 10.45 કલાકે જવાબો વોટ્સએપ ગ્રૂપમાં વાઇરલ કરી દેવાયા. તેની રજૂઆત સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના વાઇસ ચાન્સેલરને કરવામાં આવી, એટલે પરીક્ષા કેન્દ્ર રદ્દ કરવાની વાત ચાલી, પણ પછી શું થયું તે ખબર નથી. સવાલ એ છે કે પરીક્ષામાં બૂટ, ચંપલ, પુસ્તકો, મોબાઈલ વગેરે બહાર મુકાવવામાં આવે છે, તો પરીક્ષા ખંડમાં વૉટ્સએપ ગ્રૂપમાં જવાબો પરીક્ષાર્થીઓ સુધી પહોંચ્યા કઈ રીતે? મુદ્દો એ પણ છે કે પરીક્ષા શરૂ થતાં જ જવાબો વાઇરલ થઈ જતાં હોય તો એનો અર્થ એ કે પેપર લીક થયું છે.

પરીક્ષા આટલી સસ્તી થઈ ગઈ હોય ત્યારે ગુજરાત સરકાર શિક્ષણને ભોગે પરીક્ષણના જ અખતરાઓ કર્યા કરે એનો અર્થ નથી. સાચું તો એ છે કે નવી શિક્ષણ નીતિ-2020 લાગુ થઈ તે સાથે જ શિક્ષણ અને પરીક્ષણ એમ બંનેમાં લાલિયાવાડી જ ચાલી છે ને એને માટે સરકાર જવાબદાર છે. સરકારી શેખચલ્લીઓ સ્કૂલો, વર્ગો, શિક્ષકો વગર નવી શિક્ષણ નીતિ લાગુ કરવાનો તુક્કો લડાવી રહ્યા છે. ગુજરાતમાં અસરકારક શિક્ષણ લાગુ કરવું હોય તો કમ સે કમ થોડાં વર્ષ કોઈ અખતરાઓ શિક્ષણ વિભાગ નહીં કરે એવા સોગંદ લેવડાવવા જોઈએ. શિક્ષણ મંત્રીઓ કોન્ટ્રાક્ટ પર ન લેવાતા હોય, તો શિક્ષકો કોન્ટ્રાક્ટ પર લેવાય જ કઈ રીતે? શિક્ષકો પાસેથી શિક્ષણ સિવાયનાં તમામ કામો લઈને વર્ગશિક્ષણ ગંભીરતાથી કરે એ સ્થિતિ ઊભી કરવી જોઈએ. એ સાથે જ પ્રવેશોત્સવ ને ગુણોત્સવ અને અન્ય ઉત્સવોને નામે સ્કૂલોમાં રાજકારણીઓને પેધાં પાડવાનો ખેલ તાત્કાલિક અસરથી બંધ કરવો જોઈએ. એમાં પ્રાપ્તિ કશી નથી, પણ શિક્ષકો, વિદ્યાર્થીઓ કારણ વગર તેમની સરભરામાંથી જ ઊંચા નથી આવતા. 

રાઇટ ટુ એજ્યુકેશનની વાતો તો ઘણી થાય છે, પણ તે થાય છે ‘રાઇટ’ અને ‘એજ્યુકેશન’ના અભાવમાં …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 28 ઍપ્રિલ 2025

રવીન્દ્ર પારેખ

અહીં સ્ત્રી કે પુરુષ, કોઇની તરફેણની વાત નથી કે નથી વાત કોઈના વિરોધની, પણ સ્ત્રીઓ તરફે થતા ગુનાઓ જોઈએ છે તો તેને ન્યાય નથી મળતો, એટલું જ નહીં, ન્યાય કરનારાઓ તરફથી પણ તેની  કસોટી થાય છે. છેલ્લા થોડા વખતમાં હાઈકોર્ટના જે ચુકાદાઓ આવ્યા છે, તેણે જે તે સગીરા કે સ્ત્રીને તો સંતોષ નથી જ આપ્યો, પણ આમ પ્રજા પણ તેનાથી ખાસી નિરાશ થઈ છે. આમ તો ન્યાય માટે સાધારણ લોકોનો કોર્ટ પર ભરોસો હોય છે, તે સાથે જ ઘણાં પાત્રતા હોવા છતાં ને આર્થિક અગવડને કારણે કોર્ટ સુધી પહોંચી પણ શકતા નથી. એ સંજોગોમાં જે થોડા, કોર્ટ સુધી પહોંચે છે તેમને ન્યાયની  અપેક્ષા હોય જ છે. તેને બદલે કોર્ટ જ સંવેદનાથી ન વિચારે તો આઘાત લાગે. થોડા સમય પર હાઈકોર્ટના જે ચુકાદાઓ આવ્યા છે, તે અનેક સ્તરે ચર્ચાસ્પદ છે. કમ સે કમ હાઇકોર્ટ પાસેથી આવા ચુકાદાઓની અપેક્ષા નથી. એ સાચું કે કોર્ટે તટસ્થ રહેવાનું છે, પણ સંવેદનશૂન્ય રહેવાનું નથી. કમ સે કમ સ્ત્રીઓ સંદર્ભના ન્યાયમાં છેલ્લા થોડા ચુકાદાઓ હાઇકોર્ટની સંવેદનાઓનો અનુભવ નથી કરાવતા. 

2021માં બોમ્બે હાઇકોર્ટનો એક ચુકાદો એવો આવેલો કે ‘સ્કિનથી સ્કિન’ વગરનો ગુપ્તાંગોને કોઈ સ્પર્શ કરે તો તે જાતીય હુમલો ગણાય નહીં. આમ તો આ મુદ્દો અગાઉ આ કોલમમાં ચર્ચાઇ ગયો છે, પણ કોર્ટની સંવેદન શૂન્યતા સંદર્ભે અહીં એનો ઉલ્લેખ કરવાનું જરૂરી છે. કોઈ પુરુષ ફક્ત કપડાંને સ્પર્શ કરે અને એ વખતે જે તે અંગનો સીધો સ્પર્શ ન થતો હોય તો તે પોકસો એક્ટ હેઠળની જાતીય સતામણી ગણી શકાય નહીં. દાખલા તરીકે કોઈ આરોપીએ સગીરાનાં કપડાં કાઢ્યાં ન હોય કે કપડાંમાં હાથ નાખ્યો ન હોય તો છાતીને સ્પર્શવાનું કૃત્ય પોકસો હેઠળ જાતીય હુમલો ગણી શકાય નહીં. અહીં છાતીને સ્પર્શ્યા વગર કપડાં પરથી છાતીને સ્પર્શવાનો આરોપીનો હેતુ ધ્યાનમાં ન લેવાય અને સીધો છાતીને સ્પર્શ થયો નથી એટલે જાતીય હુમલો ન ગણાય એવું બોમ્બે હાઇકોર્ટનું અર્થઘટન, અનર્થઘટનની જ ગરજ સારે છે.

આથી વધુ ચર્ચાસ્પદ ચુકાદો અલ્હાબાદ હાઇકોર્ટે 2025ની 21 માર્ચે આપ્યો છે. બન્યું એવું કે ઉત્તર પ્રદેશની એક 11 વર્ષની બાળકીની છાતીને બે પુરુષોએ સ્પર્શ કર્યો, એટલું જ નહીં, તેના પાયજામાનું નાડું પણ ખેંચ્યું, તે ઉપરાંત બાળકીને નાળાની નીચે ખેંચવાની કોશિશ પણ કરી જોઈ. એ તો સારું થયું કે બાળકીની બૂમાબૂમથી, ત્યાંથી પસાર થતાં લોકો એ દરમિયાનગીરી કરી ને હુમલાખોરો ભાગી છૂટ્યા. બાળકીની છાતીને આરોપીઓ સ્પર્શ્યા, તેનું નાડું ખેંચ્યું ને તેને નાળાની નીચે ખેંચવાની કોશિશ કરી જોઈ, પણ અલ્હાબાદ હાઇકોર્ટને આરોપીઓનો હેતુ બળાત્કાર કરવાનો લાગતો નથી. લોકો આવી ચડ્યા ન હોત તો આરોપીઓ શું કરવા માંગતા હતા તે વગર બોલ્યે પણ સમજાય એવું છે, પણ કોર્ટને તે ધ્યાનમાં આવતું નથી. સોંસરું પૂછવાનું એ થાય કે છાતીનો સ્પર્શ કે નાડું ખેંચવાનો ઇરાદો સગીરાની પૂજા કરવાનો કે આરતી ઉતારવાનો હતો એમ માનવાનું છે? એ વાત સુપ્રીમને સમજાઈ ને હાઈકોર્ટના ચુકાદામાં રહેલી ક્ષતિ સંદર્ભે અલ્હાબાદ હાઇકોર્ટની ટીકા કરતાં સ્પષ્ટ કર્યું કે આવો ચુકાદો આપનારમાં સંવેદનશીલતાનો અભાવ છે. સુપ્રીમે સુઓમોટો લઈને ચુકાદા પર સ્ટે મૂક્યો. હાઈકોર્ટના ચુકાદાથી સુપ્રીમનો મત જુદો હોવાની નવાઈ નથી, પણ સ્ત્રીઓ સંદર્ભના ગુના બાબતે સુપ્રીમની ટકોર હાઇકોર્ટોને સંવેદનશીલ બનવાનો સંકેત આપે છે તે જરૂર નવાઈ પમાડનારું છે. જો કે, અલ્હાબાદ હાઇકોર્ટને તેની કૈં અસર થઈ હોય એવું લાગતું નથી, કારણ 10 એપ્રિલ, 2025ને રોજ એ જ અલ્હાબાદ હાઇકોર્ટનો એક ચુકાદો એવો આવ્યો કે દુષ્કર્મના કેસમાં દુષ્કર્મ માટે આરોપી નહીં, પણ મહિલા પોતે જ જવાબદાર છે.

ઘટના 21 સપ્ટેમ્બર, 2024ની છે. નોઇડા સ્થિત એક યુનિવર્સિટીની વિદ્યાર્થિની તેની મિત્રો સાથે દિલ્હીના એક હોજ ખાસ વિસ્તારના બારમાં ગઈ. અહીં તે કેટલાક પુરુષોને મળી. તેમાં આરોપી પણ હતો. મહિલાએ ફરિયાદમાં એ વિગતો આપી છે કે દારૂ પીવાને કારણે પોતે થાકી ગયાનું લાગતાં આરોપી મોડી રાત્રે પોતાને ઘરે લઈ જવાનો આગ્રહ કર્યા કરતો હતો. વારંવારના આગ્રહને કારણે મહિલા તેની સાથે જવા તૈયાર થઈ. ફરિયાદમાં મહિલાએ એવો આરોપ મૂક્યો કે આરોપીને ઘરે જતાં પહેલાં રસ્તામાં આરોપીએ અયોગ્ય રીતે સ્પર્શ કર્યો હતો ને ઘરે લઈ જવાને બદલે ગુડગાઉંના એક સંબંધીના ફ્લેટમાં લઈ ગયો ને ત્યાં મહિલા સાથે દુષ્કર્મ કર્યું. આ મામલે 11 ડિસેમ્બર, 2024ને રોજ આરોપીની ધરપકડ થઈ.

આરોપીનું કહેવું એમ હતું કે એ દુષ્કર્મ ન હતું, પણ પરસ્પરની સંમતિથી થયેલું કૃત્ય હતું. એ સંદર્ભે કોર્ટનું કહેવું હતું કે પીડિતાએ પોતે જ મુશ્કેલીને આમંત્રણ આપ્યું હતું અને જે કૈં થયું તેને માટે તે પોતે જ જવાબદાર હતી. પીડિતા જે થઈ રહ્યું છે તે જાણવા-સમજવા જેટલી શિક્ષિત અને સક્ષમ હતી, એમ માનીને કોર્ટે આરોપીને જામીન પણ આપ્યા. તબીબી તપાસમાં એટલું બહાર આવ્યું કે હાઇમન ફાટ્યું હતું, પણ બળાત્કાર થવા અંગે ડોકટરોએ સ્પષ્ટ મત આપ્યો ન હતો. મહિલાએ બીજે જ દિવસે બળાત્કાર થયાની પોલીસ ફરિયાદ આરોપી સામે નોંધાવી, પણ ધરપકડ ત્રણેક મહિને થઈ. તે એટલે કે પોલીસ આરોપીની એ વાત માનતી રહી કે એ બળાત્કાર ન હતો, પણ સંમતિથી થયેલ કૃત્ય હતું. મહિલા પોતાની વાત સમજાવવા વારંવાર પોલીસ સ્ટેશને ધક્કા ખાતી રહી. પોલીસને એમ પણ હતું કે ધક્કા ખાઈને યુવતી એની મેળે જ થાકશે ને આવતી બંધ થશે, પણ યુવતી થાકી નહીં, એટલે પોલીસે આરોપીની ધરપકડ કરી. નીચલી કોર્ટમાં આરોપીએ જામીન માટે અરજી કરી, પણ ન મળતાં જામીન માટે અરજી હાઇકોર્ટમાં થઈ. હાઇકોર્ટે આરોપીની એ વાત સ્વીકારી કે સંબંધ પરસ્પરની સંમતિથી થયો છે ને આરોપીને જામીન આપી દીધા. સંમતિથી સંબંધ થયો હોવાનું માનવા માટે હાઇકોર્ટ પાસે મુદ્દો એ હતો કે હાઇમન તૂટ્યું હતું એ ખરું, પણ રિપોર્ટમાં બળજબરી થયાનું કે જાતીય ઇજાઓ થયાનું નોંધાયું નથી, એટલે કોર્ટે એમ માન્યું કે આ દુષ્કર્મ નથી.

મહિલાને ધાકધમકીથી કે નશામાં નાખીને કે બેહોશ કરીને બળાત્કાર થાય તો બળજબરી કે ઇજાની વાત ન રહે એ સમજાય તેવું છે. કોર્ટને આ ન દેખાય એનું આશ્ચર્ય છે ને વધારે આઘાત તો હાઇકોર્ટની એ ટિપ્પણીથી લાગે છે કે યુવતી જોડે જે થયું તેને માટે તે જ જવાબદાર હતી, એનું કારણ શું, તો કે તે બારમાં હતી ને તેણે દારૂ પીધો હતો. તેનો અર્થ એવો થાય કે મહિલાએ બારમાં કે મોડી રાત્રે પાર્ટીમાં ન જવું. જાવ તો આવું થાય, એમ જ ને ! માની લઈએ કે રાતની પાર્ટીનું જોખમ સ્ત્રીઓએ ન લેવું, પણ નશામાં હોય એટલે કોઈને પણ જે તે યુવતી પર બળાત્કાર કરવાનું લાઇસન્સ મળી જાય? સ્ત્રી ગમે એટલી શિથિલ ચારિત્ર્યની જ કેમ ન હોય, કોઈ પણ પુરુષને તેને સ્પર્શવાનો અધિકાર નથી. પ્રસ્તુત કેસમાં યુવતીએ જાણીબૂઝીને નશો કર્યો હોય તો પણ, તેને સ્પર્શવાનો આરોપીને અધિકાર નથી. નશામાં હોવું એ દુષ્કર્મ માટેની સંમતિ નથી. એ વિચારવાને બદલે કોર્ટે મહિલા વિષે જાહેર ટિપ્પણી કરીને ભદ્રતાનો-શાલીનતાનો નમૂનો પૂરો પાડ્યો.

અલ્હાબાદ હાઇકોર્ટે મહિલાઓ સંબંધી જે છેલ્લા ચુકાદાઓ આપ્યા છે તે અનેક સ્તરે ચર્ચાસ્પદ છે. જો કે અગાઉના ચુકાદા સંદર્ભે સુપ્રીમે જે ટિપ્પણીઓ કરી તેવી જ ટિપ્પણી આ ચુકાદા સંદર્ભે પણ કરી છે. એક તરફ અગાઉના નાડું ખેંચવાના કેસની સુનાવણી ચાલે જ છે, ત્યાં એ જ અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના દુષ્કર્મ અંગે મહિલા જ જવાબદાર હોવાની ટિપ્પણી આવતાં સુપ્રીમે સ્પષ્ટ કર્યું કે આરોપીના જામીન મંજૂર કરવા હોય તો કરો, પણ રેપ પીડિતા અંગે ટિપ્પણી કરતી વખતે કોર્ટે વધુ સતર્ક રહેવું જોઈએ. અગાઉના કેસમાં કોર્ટની અસંવેદનાની નોંધ તો લીધી જ હતી ને આ વખતે રેપ પીડિત મહિલા સંદર્ભે હાઇકોર્ટને વધુ સતર્ક રહેવાની સુપ્રીમે ટકોર કરી છે.

એમ લાગે છે કે અલ્હાબાદ હાઇકોર્ટ ઉત્તરોત્તર વધારે સંવેદનશૂન્ય બનીને જ પ્રગટ થઈ રહી છે ને ન્યાયને મામલે એ અપેક્ષિત નથી. એ તો નથી જ !

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘સ્ત્રી સશક્તિકરણ’ નામક લેખકની કટાર, ‘મેઘધનુષ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત ટુડે”, 20 ઍપ્રિલ  2025