ચીન અને યુ.એસ. વચ્ચે ટેક્નોલૉજીની લડાઇ ચાલી છે, ત્યારે ભારતે પાંચસો વર્ષ પાછળ જોવાને બદલે, ભવિષ્યની અનિવાર્યતાઓ પર ધ્યાન રાખી સંશોધન અને વિકાસ પર કામ કરવું જરૂરી છે

ચિરંતના ભટ્ટ

છેલ્લા થોડા દિવસથી મહાકુંભના વીડિયો, વિવાદ, ચર્ચાઓ અને ટિકિટ મેળવવાની માથાકૂટમાં જો તમે તમારો સમય અને ઊર્જા વેડફ્યાં હોય તો તમારે ડીપ – DIP – ડૂબકીમાંથી બહાર આવીને DEEP-ઊંડું વિચારવાની જરૂર છે. DEPPSEEK – ડીપસીક – આ શબ્દ છેલ્લા કેટલાક વખતથી ટ્રેન્ડમાં આવ્યો છે અને અમેરિકાની સિલિકોન વેલીની ઊંઘ હરામ થઇ ગઇ છે. આ ડીપસીક R1 – આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI) ટૂલ છે જે ચીને વિકસાવ્યું છે. ડીપસીકની જાહેરાતને પગલે પશ્ચિમના ટેક જાયન્ટ્સને લાળા ચાવવાનો વખત આવ્યો છે.  ડીપસીક માર્કેટમાં આવ્યું ત્યાં તો અમેરિકાના સ્ટૉક એક્સચેન્જ પર પણ તેની અસર વર્તાઇ. આ બધું શરૂ ક્યાંથી થયું અને શું કામ એ કળવું અનિવાર્ય છે.

આમ તો આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ – AI વિશે આપણે દોઢ-બે વર્ષથી ઘણું સાંભળીએ છીએ. લોકો પોતાનાં કામને સરળ બનાવવા માટે તેનો ઉપયોગ પણ કરતાં થયાં છે.  OpenAI – ચેટ જી.પી.ટી. પર પ્રોમ્પ આપી આપીને પ્રેમીઓએ લવ લેટર્સ લખ્યા છે તો લોકોએ પ્રેઝન્ટેશન્સ માટે ટિપ્સ મેળવી છે અને એવું તો ઘણું ય નાના-મોટા સ્તરે થતું આવ્યું છે. AI ટૂલ્સનું વિશ્વ વિશાળ છે અને તેમાં અનેક પ્રકારનું કામ થાય છે. AIનો મુદ્દો વૈશ્વિક સ્તરે શા માટે છેડાય? આમાં ઘણાં પાસાં છે અને તેનો સીધો પ્રભાવ રાજકીય અને આર્થિક સ્થિતિ પર પડે છે. સૌથી પહેલાં તો AIને કારણે લોકોની નોકરીઓ જતી રહેશેની ચર્ચા ચાલુ થઇ. બીજી તરફ સિલિકોન વેલી જે ટેક જાયન્ટ્સનું પાવર સેન્ટર છે ત્યાંથી એક મજબૂત નેરેટિવ શરૂ કરાયું. તેમાં વાત હતી AIના વિકાસ, ડેટા સેન્ટર, ક્લાઉડ કમ્પ્યુટિંગ, એનવીડિયા જેવી સેમી કન્ડક્ટર ચિપ્સ બનાવનારી કંપનીઓનાં મહત્ત્વની અને એમ પણ કહેવાયું કે આ AIને લગતું બધું જ – તોતિંગ રોકાણ, સર્વર ફાર્મ્સ, મોંઘી ચિપ – બધું બહુ ખર્ચાળ છે, તેના લીધે માત્ર પશ્ચિમી દેશો નહીં પણ આખી દુનિયાનું ભવિષ્ય નવી દિશામાં જશે. AIથી મળનારા ડેટાનું પ્રોસેસિંગ બહુ જ અગત્યનું સાબિત થશે વગેરે. બધા ગાડરિયા પ્રવાહમાં વહેતા જતા હતા. એમાં વળી ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની શપથ વિધિ થઇ જેમાં ઘણાં ટેક જાયન્ટ્સ અતિથિ હતા કારણ કે શક્તિ પ્રદર્શન તો વિશ્વગુરુઓનું અમોઘ શસ્ત્ર છે. આ બધું બરાબર જ ચાલી રહ્યું હતું અને ચીને ઓપન AI ટૂલ ડીપસીકની જાહેરાત કરી અને યુ.એસ. સ્ટૉક એક્સચેન્જને 1 ટ્રિલ્યન ડૉલરનો ફટકો પડ્યો – એનવીડિયા, માઇક્રોસોફ્ટ અને ગૂગલ બધું કડડભૂસ થઇ ગયું. વળી એનવીડિયાને તો AI બૂમમાં ધૂમ ફાયદો થયો હતો. ડીપસીકની જાહેરાતે આ બધું જ પત્તાના મહેલની જેમ વિખેરી નાખ્યું.

આપણા જેવા સામાન્ય માણસને થાય કે, આવું બધું તો ચાલ્યા કરે એમાં આપણે શું? પણ આ ચીન અને અમેરિકા વચ્ચેના યુદ્ધનો પહેલો તબક્કો છે. આ બન્ને રાષ્ટ્રો વચ્ચે જે પણ થાય તેની અસર આખી દુનિયા પર પડે છે, અને માટે જ આ બબાલ સમજવી જરૂરી છે. આ બાજુ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની શપથ વિધિ ચાલતી હતી અને એ જ દિવસે ઓપન AI ટૂલ ડીપસીક-R1 રિલિઝ કરવામાં આવ્યું. અમેરિકાના સ્ટૉક માર્કેટને હચમચાવી નાખનારી આ જાહેરાતને પગલે અમેરિકાએ દોષારોપણ શરૂ કરી દીધું. ટ્રમ્પના ખાસ ડેવિડ સાક્સ જે AI અને ક્રિપ્ટોના બાદશાહ ગણાય છે, એમણે આક્ષેપ મૂક્યો કે ડીપસીકે અમેરિકાના OpenAI મોડલની મદદ લઇને પોતાની ટૅક્નોલૉજી વિકસાવી છે તો યુ.એસ. નેવીએ પોતાના અધિકારીઓને સુરક્ષાના કારણોસર ડીપસીકનો ઉપયોગ કરવાની મનાઈ ફરમાવી છે. અમેરિકામાં ઓપનએ.આઇ., સૉફ્ટબેંક અને ઓરેકલ જેવી કંપનીઓ જે AI વેન્ચર સ્ટારગેટમાં જોડાયેલી છે તેમને સંબોધીને ટ્રમ્પે કહ્યું કે તમે જીતવા માટે સ્પર્ધા કરવાનું બંધ કરો અને ડીપસીક એક ચેતવણી છે એ સમજો. આ બધાનાં મૂળમાં છે ચાઇનિઝ સ્ટાર્ટ અપ ડીપસીક. જે આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સને લઇને અમેરિકા પોતાના અર્થતંત્ર અને ભવિષ્યના વાયદા કરી રહ્યું હતું, જેની આસપાસ રહસ્ય અને રોમાંચનાં જાળાં ગુંથાયાં હતાં, તે આખી બાબત ચીને ચપટીમાં ધૂળધાણી કરી નાખી. સરળ ટેક્નોલૉજી, સસ્તું AI આસિસ્ટન્ટ અને હાઇ એન્ડ પ્રોસેસિંગ પાવર ડીપસીકની ખાસિયતો છે. અમેરિકાએ ચિપ એક્સપોર્ટ કરવાને મામલે ચીન સામે જે નિયંત્રણો અને પ્રતિબંધો લાધ્યા હતા તેની ચીન પર કોઈ અસર જ નથી થઇ કારણ કે ચીને ડીપસીકની જાહેરાત સાથે એ પણ જાહેર કર્યું કે તેમણે પોતાની રીતે ગુણવત્તામાં ઊતરતી હોવા છતાં ય બહેતર પરિણામ આપનારી ચિપ્સ બનાવી દીધી છે અને અમેરિકાના નિયંત્રણોથી તેમના વિકાસમાં કોઇ ફેર પડ્યો નથી. ચીનમાં વિકસાવાયેલા ડીપસીક અને ડેટાની સલામતીને લઇને પણ ઘણા પ્રશ્નો થઇ રહ્યા છે કારણ કે ચીનને હળવાશથી લેવાની ગફલત કરાય એમ છે જ નહીં. જુઓ આ ઉદાહરણ – આ ડીપસીકને જ્યારે તિઆનમેન સ્ક્વેરમાં 1989માં થયેલા નરસંહાર કે ભારત-ચીનના સંબંધો, 1962માં થયેલા ભારત-ચીનના યુદ્ધ કે કાશ્મીર અને લદાખના પ્રશ્નો, ચીન જેને પોતાનું ખપાવે છે એ અરુણાચલ પ્રદેશ, ચીનમાં મુસમાનો સાથે થતા અત્યાચારો વગેરે પ્રકારના સંવેદનશીલ રાજકીય સવાલ કરવામાં આવે છે, ત્યારે આ સવાલોનો જવાબ ત્યાં નથી મળતા અને હા આ ડીપસીક તિબેટને ચીનનો જ હિસ્સો ગણાવે છે. ચેટજી.પી.ટી. તમને આ સવાલોના જવાબ વિગતવાર આપે છે એમ એન.ડી.ટી.વી.ના એક રિપોર્ટમાં ટાંકવામાં આવ્યું છે.

છતાં પણ ચીને કરી બતાડ્યું એ તો માનવા સિવાય કોઇ છૂટકો છે જ નહીં. ચીને જે કરી બતાડ્યું તેનાથી અમેરિકાએ AI અને તેના ડેટા પ્રોસેસિંગ વગેરેને લઇને જે મોટી મોટી વાતો કરી હતી તેનું જાણે કોઈ મૂલ્ય જ નથી રહેતું. ચીનની હાઇ ટેક ઇન્ડસ્ટ્રીના વિકાસમાં અવરોધ નાખવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ અમેરિકાને લાળા ચાવવાના દિવસો આવ્યા છે. ટેકનોલૉજીનું ભવિષ્ય માત્રને માત્ર અમેરિકાના હાથમાં જ છે એવું આખી દુનિયાને ગળે ઉતારનારા અમેરિકાના દાવાઓનું બાષ્પીભવન થઇ ગયું છે. ચીન બોલીને નહીં પણ કરી બતાડવામાં માને છે તેવું ફરી એકવાર સાબિત થઇ ગયું છે. અમેરિકા પોતે જ વૈશ્વિક મહાસત્તા બનવા માટે સક્ષમ છે એવી જાહેરાતો કરે ત્યાં તો ચીન ફરી એકવાર પુરવાર કરે કે પોતે એ બધું જ કરી શકે છે જે અમેરિકા કરી રહ્યો છે. જો ચીન પર આમે ય આંધળો વિશ્વાસ કરવું સહેલું નથી કારણ કે ત્યાંના રાજકીય પ્રશ્નો તો યથાવત્ છે જ અને ચીનની સેલ્ફ-સેન્સરશીપ પણ ખતરાની ઘંટી છે. આ આખી ઘટનાને યુ.એસ.ના જાણીતા વેન્ચર કેપિટાલિસ્ટે સ્પૂટનિક ઉપગ્રહના લૉન્ચ સાથે સરખાવી છે કારણ કે એ સેટલાઇટ લૉન્ચને પગલે યુ.એસ. અને સોવિયેટ યુનિયન વચ્ચે સ્પેસમાં પોતાનો પગદંડો જમાવવાનું શીત યુદ્ધ શરૂ થયેલું. ચીન અને અમેરિકા વચ્ચે હાલમાં AI યુદ્ધ શરૂ થઇ ગયું છે. ત્યારે પણ અમેરિકા અન્ય રાષ્ટ્રની તકનીકી આવડતથી ચોંકી ઉઠેલો અને અત્યારે પણ એમ જ થયું છે.  ચીનનું આ AI મોડલ અમેરિકાના AI મોડલ્સ કરતાં બહેતર છે અને તેને ટ્રેઇન કરવામાં થયેલો ખર્ચો (5.6 મિલિયન ડૉલર્સ) યુ.એસ. AI ટેકને બનાવવામાં થયેલા ખર્ચા કરતાં સો ગણો ઓછો ખર્ચ છે. અત્યારે યૂઝર્સ ચીનના આ મોડલને નિઃશૂલ્ક વાપરી શકે છે જ્યારે અમેરિકન મોડલ્સનાં પ્રિમિયમ વર્ઝન્સ માટે તમારે સબસ્ક્રિપશન્સ ભરવાં પડે છે. ચાઇનિઝ AI વધારે ઝડપી છે અને તેના પ્રોસિંગમાં એટલી જ બાબતો વપરાય છે જેની તે ઘડીએ જરૂર હોય. વળી આ AI ઓપન સોર્સ છે એટલે તેનું કોડિંગ અલ્ગોરિધમ તમે જોઇ શકો છો અને ઇચ્છો એ રીતે તમારી જરૂર પ્રમાણે બદલી પણ શકો છો. આમાં કોઇ એજન્ડા નથી બલકે માત્રને માત્ર ટેક્નોલૉજિકલ વિકાસ છે. આ પુરાવો છે કે ચીન પોતાની લીટી લાંબી કરવામાં કોઇ કચાશ નથી છોડતો અને હવે અમેરિકા ગુંચવાડામાં છે અને ભારત મહાકુંભમાં છે. ચીન અને યુ.એસ. વચ્ચે ટેક્નોલૉજીની લડાઇ ચાલી છે ત્યારે ભારતે પાંચસો વર્ષ પાછળ જોવાને બદલે ભવિષ્યની અનિવાર્યતાઓ પર ધ્યાન રાખી સંશોધન અને વિકાસ પર કામ કરવું જરૂરી છે.

બાય ધી વેઃ 

આખી ત્રિરાશીમાં ભારતે શું પ્રતિભાવ આપવો જોઇએ એ પણ અગત્યનું છે કારણ કે આપણને પણ તો મહાસત્તા નહીં તો તેના ખાસ સક્ષમ મિત્ર બનવાની હોંશ છે. ચીનની ઠેકડી ઉડાડીને અન્ય રાષ્ટ્રોને ખુશ કરનારા આપણે અત્યારે બોલી શકીએ એમ નથી કારણ કે પ્રતિબંધિત સામ્યવાદી દેશ ચીન તકનીકી પાસાંઓમાં બહુ જ સબળ છે. ભારતે વસવસો કરવાને બદલે આત્મનિર્ભરતા યાદ કરીને તકનીકી પાસું સમૃદ્ધ કરવા મચી પડવું જોઇએ. આપણો ભાષાકીય વારસો અને વૈશ્વિક ધારાધોરણોમાં આપણે પાર પડીએ એ રીતે AI ટૂલ્સ વિકસાવવાની દિશામાં ભારતે વિચારવું જોઇએ. ભૂતકાળમાં ભારતને જ્યારે અમેરિકાએ સુપર કોમ્પ્યુટર ટેક્નોલૉજી આપવાની ના પાડી હતી ત્યારે આપણા દેશમાં સુપર કોમ્પ્યુટર વિકસાવાયું હતું. ભારતને રશિયાનો ટેકો ન મળ્યો ત્યારે ક્રાયોજનિક એન્જિન ટેક્નોલૉજી પણ ઘર આંગણે વિકસાવી હતી. ભારતનો આ જુસ્સો અત્યારે ફરી પ્રબળ થાય એ અનિવાર્ય છે. ચીન અને અમેરિકાની રેસ ભલે ચાલતી રહે આપણે બેની લડાઇમાં ત્રીજો ફાવે વાળી વાર્તા યાદ રાખીને કામે લાગવું જોઇએ. મેળા, ભગવાવાદ, ધ્રુવીકરણ, ડુબકીઓ, માંસાહાર જેવા મુદ્દાઓમાં સમય વેડફવાને બદલે નક્કર વિકાસને હાથવગો કરવાનો વખત પાક્યો છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 02 ફેબ્રુઆરી 2025

મોટા ભાગની વાતો ટ્રમ્પના ભક્તોને મજા કરાવનારી છે, તેમાં તર્ક શોધવા જવું એ ઘાસની ગંજીમાં સોય શોધવા જેવું કામ છે. “મેક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઇન”-વાળા સૂત્ર અનુસાર ટ્રમ્પને બીજા દેશોનું શું થાય છે તેની સાથે કોઇ નિસ્બત નથી.

ચિરંતના ભટ્ટ

યુરોપિયન લેખક ફ્રાન્ઝ કાફકાની વાર્તા “મેટામોર્ફસિસ”માં એક માણસ સવારે ઊઠે છે અને જૂએ છે કે તે એક જંતુ – જીવડું બની ગયો છે. તે જે હતો એ હવે રહ્યો જ નથી. સમાજ તેને માણસ તરીકે જૂએ એવું હવે તેનામાં કંઇ રહ્યું જ નથી. અમેરિકામાં બીજી વખત પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાઈ આવેલા ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે કંઇક આવું જ કહ્યું છે – પણ અવળા પ્રવાહનું, તેમણે શપથ ગ્રહણ કર્યા પછી જે ભાષણ આપ્યું એમાં એમ કહ્યું કે LGBTQA+ જાતિઓને કોઈ માન્યતા નથી. તેમના મતે અમેરિકામાં માત્ર નર અને માદા – એમ બે જ જાતિઓ છે. એટલે કે હજારો લાખો લોકો જે પોતાના જેન્ડરને સ્ત્રી કે પુરુષના હાંસિયામાં નથી મુકતા એમની કોઇ ગણતરી જ નહીં ? તેને ‘વૉક’ વિચારધારા સામે સખત વાંધો છે. આ વિચારધારા અનુસાર સમાજની દૃષ્ટિએ જુદાં હોય તેમના પ્રત્યેની સંવેદનશીલતા મોખરે હોય. ટ્રમ્પને આવી સંવેદનશીલતાની સાડાબારી રાખવી જ નથી.

આ તો ટ્રમ્પે જાહેર કરેલા નિર્ણયોમાંનો એક છે. આવું તો તેમણે ઘણું કહ્યું છે. પેરિસ ક્લાઇમેટ એગ્રીમેન્ટમાંથી અમેરિકા ખસી ગયું છે કારણ કે પર્યાવરણને લગતી તમામ પહેલ અવૈજ્ઞાનિક છે એમ ટ્રમ્પનું માનવું છે. અમેરિકા – મેક્સિકોની સરહદે રાષ્ટ્રીય કટોકટી લાદવાની જાહેરાત કરાઇ છે, 2021માં કેપિટલ હિલમાં તોડફોડ કરનારા હુલ્લડખોરોને માફી આપવાની વાત પણ ટ્રમ્પે કરી છે તો રશિયા અને યુક્રેઇન વચ્ચેનો સંઘર્ષ બંધ કરાવી દેવાની વાતથી માંડીને અમેરિકા વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન – WHOનો હિસ્સો પણ નથી એવું ય ફરી એકવાર સત્તાએ આવેલા ટ્રમ્પે જાહેર કરી દીધું છે.  કાલે જો ફરી વૈશ્વિક રોગચાળો આવશે તો WHOની સૂચના અનુસરીને અન્ય રાષ્ટ્રોને મદદ કરવાને મામલે અમેરિકા હાથ ખંખેરી નાખે એમ બની શકે છે. 

બાઇડનની ડેમોક્રેટિક સરકારે લીધેલા 78 જેટલા નિર્ણયો ટ્રમ્પે પાછા ખેંચી લેવાનો આદેશ આપી દીધો અને એને વધાવનારા લોકોની સંખ્યા પણ મોટી છે. આ તો કેટલીક હાઇલાઇટ્સ છે, પણ ટ્રમ્પે જે રીતે નિવેદનોના ફટકા માર્યા છે એ સાંભળીને દુનિયાના ઘણા દેશોની ઊંઘ ઊડી ગઈ છે. ટ્રમ્પ કંઇપણ કરી શકે છે, બોલી શકે છે અને બોલીને ફરી જઇ શકે છે. સત્તાના મદમાં ચૂર થયેલા ટ્રમ્પ બેફામ વાણી વિલાસ કરે છે પણ તે બહુ ગણતરીબાજ બિઝનેસમેન છે.

ટ્રમ્પે નિરંતર ચાલતા રહેલા યુદ્ધો અટકાવવાની માંગ કરી છે. નાટોને ગણતરીમાં ન લેનારા ટ્રમ્પ રશિયા અને યુક્રેઇન વચ્ચેના સંઘર્ષને અટકાવવા કોઈ પણ પગલું લેવા તૈયાર છે. આમ કરવામાં તે અમેરિકાનો સ્વાર્થ જૂએ છે, જેથી વૈશ્વિક સ્તરે અમેરિકાની સુરક્ષા અને સૈન્ય કામે ન વળગે અને પોતાના રાષ્ટ્ર માટે જ કામ કરે. તે માને છે કે નાટોના સાથીઓએ પોતાની સુરક્ષા માટે વધારે પૈસા ચૂકવવા જોઇએ જેથી અમેરિકાનો બોજ ઘટે. ટૂંકમાં બીજા લડે અને અમેરિકાના સ્રોત એમાં ખર્ચાય એમાં ટ્રમ્પને કોઇ રસ નથી. ટ્રમ્પ ધાક-ધમકી અને પ્રતિબંધની ભાષા વાપરે છે જેને લીધી વૈશ્વિક સ્તરે તણાવ વધી જ શકે છે.

ટ્રમ્પ અમેરિકામાં પોતે સુવર્ણકાળ લાવશે એમ કહી ચૂક્યા છે. તેમના આ જોશીલા, હોંશિલા ભાષણને કેટલું તાર્કિક ગણવું અને તેનો ભારત અને અન્ય સંવેદનશીલ વૈશ્વિક સ્થિતિ પર શું પ્રભાવ પડી શકે છે તે સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ. જો કે ટ્રમ્પ જે બોલે એ શબ્દશઃ માની લેવાની ભૂલ કરવા જેવી નથી.

પનામા કેનાલને ચીન નિયંત્રણ કરે છે એવા ટ્રમ્પના દાવામાં લગીરેક દમ નથી. વળી દેશપ્રેમના દેકારામાં ગલ્ફ ઑફ મેક્સિકોનું નામ બદલીને ગલ્ફ ઑફ અમેરિકા કરવાની વાત કરનારા ટ્રમ્પ પોતાના શાસનનું ક્ષેત્ર વધારવા માગે છે એ દેખાઈ આવે છે. આ પહેલાં ગ્રીનલેન્ડને હસ્તગત કરવાની વાત અને કેનેડાને અમેરિકાનું રાજ્ય બનાવવાનું પાયા વગરનું એલાન કર્યું તેમાં ય ટ્રમ્પનો સત્તામોહ અને અહમ્‌ વર્તાયા. ટ્રમ્પ અન્ય રાષ્ટ્રોને સાથી બનાવીને, સહકારથી કામ કરવામાં નથી માનતા. એકતાની વાતો કરવાનો ટ્રમ્પે પ્રયાસ તો કર્યો પણ તેમાં મોટે ભાગે અન્યોને દેખાડી દેવાનો મિજાજ વધારે હતો. ઇમિગ્રેશન, ઊર્જા, સરહદો પર સૈન્ય અને જન્મજાત નાગરિકતાના હકમાં ફેરબદલ કરવાની વાતમાં પણ કાયદા બંધારણને ગણતરીમાં લેવાની ટ્રમ્પે તસ્દી ન લીધી.

ટ્રમ્પ ભારત સાથે સારું રાખશે એમ માની ન લેવું જોઇએ. પહેલાં તો ટ્રમ્પ જો પ્રોટેક્શનિસ્ટ – સંરક્ષણવાદી નીતિ જાહેર કરી આયાતો પર ટેરિફ્સ લદાશે તો ભારતને ભારે પડવાનું છે. એમણે તો બિંધાસ્ત એમ કહેલું કે અમેરિકાની ચીજો પર ભારતે હાઇ ટેરિફ રાખ્યા છે તો અહીંની સરકાર પણ ભારતીય ઉત્પાદન પર ટેરિફ વધારી દેશે. ટૂંકમાં આપણા માલ પર ઓછું વળતર અને અને અમેરિકન તેલ, શસ્ત્રો અને કૃષિ લક્ષી ચીજો પર વધારે ટેરિફ ભરવાની નોબત આવી શકે છે. વળી ચીન સામે ટ્રમ્પનું ઉશ્કેરણીજનક વલણ ભારતને મદદરૂપ થઇ શકે પણ યુ.એસ.એ.ની વિદેશનીતિમાં કંઇપણ અણધાર્યા ફેરફાર આવે તો ભારતને સંતુલન કરવામાં તકલીફ પડશે. અધૂરામાં પૂરું અમેરિકા અને પાકિસ્તાન-વાળા સમીકરણનો બોજો તો હજી આપણે માથે છે જ. સૌથી મોટો મુદ્દો છે ઇમિગ્રેશનનો, ટ્રમ્પ માટે છે કે મેક્સિકો, અલ સાલ્વાડોર અને ભારતમાંથી સૌથી વધુ ગેરકાયદે ઇમિગ્રેશન થાય છે. એમાં વળી H1-B વિઝા પ્રોગ્રામનો પ્રશ્ન છે. આ પ્રોગ્રામ સામે MAGA – મેક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઇન વાળા જૂથને વાંધો છે. પરંતુ અમેરિકામાં બાહોશ લોકોની જરૂર છે એમ કહી ટ્રમ્પે ઉમેર્યું કે એ લોકો આવીને અહીં ઓછી લાયકાત ધરાવતા અમેરિકનોને તાલીમ આપવામાં મદદ કરશે. આ સાબિત કરે છે કે H1-B વિઝા પ્રોગ્રામને ટેકો આપવામાં પણ ટ્રમ્પની રીત અલગાવવાદી અને ધ્રુવીકરણની માનસિકતા વાળી હતી. ઇમિગ્રેશનના વિરોધીઓને ટ્રમ્પની આ ગણતરી ગળે નથી ઉતરી જેમાં માત્ર પોતાના દેશના લોકોને આગળ કરવાની વાત પછી ઇમિગ્રેશનના વિઝા પ્રોગ્રામની પણ હિમાયત કરાઇ. આ જ બતાડે છે કે ટ્રમ્પ બેવડાં ધોરણો ધરાવે છે.

ટ્રમ્પ જાણે એમ માને છે કે “બોલવું એટલે બોલવું” એણે પોતાના નાટકીય અંદાજથી પોતાના ભક્તોને ગેલમાં લાવી દીધા તો પોતાના ટીકાકારોને પણ કામે લગાડી દીધા. ઇમિગ્રેશન, અર્થતંત્ર અને જેન્ડરના મુદ્દે ટ્રમ્પે જે વાત કરી અને તેમને દેકારા થકી જે ટેકો મળ્યો તે સાબિત કરે છે કે સામાજિક બંધારણમાં ટ્રમ્પ મન ધાર્યું અને અણધાર્યું કરવાના છે. અમેરિકન સમાજ કોઈ એક પ્રકારના લોકોથી નથી બનેલો પણ ટ્રમ્પના રાજકારણમાં ધ્રુવીકરણની શતરંજ ખેલાતી રહેશે. વળી ટ્રમ્પે પોતાનું શાસન સારું જ હશે એવું લોકોને ગળે ઉતારવા જો બાયડન – ડેમોક્રેટ્સના શાસનની સમસ્યાઓનું લિસ્ટ રજૂ કર્યું. પોતાની લીટી લાંબી કરતા પહેલાં બીજાની લીટી ભૂંસવી એ અમૂક પ્રકારના રાજકારણીઓની ખાસિયત હોય છે. આમે ય દોષારોપણ લોકોને રસપ્રદ જ લાગે છે અને ટ્રમ્પ એ સારી પેઠે જાણે છે. ટ્રમ્પે પોતાના પુરોગામી જો બાયડન અને અન્ય ડેમોક્રેટ્સની હાજરીમાં એવા અર્થની વાત કરી કે પોતાના પર ન્યાય તંત્રએ ભૂતકાળમાં આરોપો મૂક્યા, કાર્યવાહી કરવાનો પ્રયાસ કર્યો એ બધાને કારણે તેમની સામે પ્રજાનો વિશ્વાસ કેળવવાનું સંકટ ઊભું છે.  તેમણે પોતાની સાથે થયેલા વિશ્વાસઘાતને ઊલટાવી દેવા જનતાને અપીલ કરી. તેમના મતે અમેરિકાની હાલત કથળેલી છે, એક એવો દેશ જેને બચાવની જરૂર છે અને તે પોતે જ તેને બચાવશે. ટ્રમ્પે પોતાના પર થયેલા હુમલાનો સંદર્ભ આપી કહ્યું કે પોતે અમેરિકાને બચાવી શકે એટલે જ ભગવાને તેમને એ હુમલામાં બચાવી લીધા.

જેવા સાથે તેવા વાળો ભાવ રાખનારા ટ્રમ્પને કોઇની ય પરવા નથી. ‘અમેરિકા ફર્સ્ટ’ની વાત કરનારા ટ્રમ્પના ભાષણોમાં દેખાઈ આવ્યું કે ધનિકોની અમેરિકામાં બોલબાલા રહેશે. ગણતરીના તવંગરો દેશ કેવી રીતે ચલાવવાનો એ નક્કી કરશે અને આમ જનતા મ્હોં વકાસીને જોયા કરશે અને તેમની બેફામ નીતિઓના ફટકામાં ઝોલા ખાશે. અમેરિકન સમાજમાં આર્થિક ખાઇ વધતી જવાની છે. ટ્રમ્પને કોઈ રસ નથી કે ફ્રી વર્લ્ડ – મુક્ત વિશ્વના અગ્રણી તરીકે અમેરિકાની ઓળખ બને. અમેરિકા મહાસત્તા હોવા છતાં અન્ય દેશોને ટેકો આપવાનું બંધ કરી માત્ર પોતાના સ્વાર્થ સાધવા પર ધ્યાન આપવું જોઇએ તેવું ટ્રમ્પ દૃઢપણે માને છે. લોકશાહીનું પતન અને અસમાનતાનો પ્રસાર ટ્રમ્પના શાસનમાં સાહજિક રહેશે. અમેરિકાના રાજકીય પરિપ્રેક્ષ્યમાં ટ્રમ્પનો શાસનકાળ પરિવર્તનશીલ રહેશે પણ તેના પરિણામો અને પ્રભાવ ચિંતાજનક હોય તેવી પૂરી શક્યતાઓ છે. મોટાભાગની વાતો ટ્રમ્પના ભક્તોને મજા કરાવનારી છે, તેમાં તર્ક શોધવા જવું એ ઘાસની ગંજીમાં સોય શોધવા જેવું કામ છે. “મેક અમેરિકા ગ્રેટ અગેઇન”-વાળા સૂત્ર અનુસાર ટ્રમ્પને બીજા દેશોનું શું થાય છે તેની સાથે કોઇ નિસ્બત નથી. ટ્રમ્પ અમેરિકાના સ્વાર્થ માટે કોઇ પણ હદે જશે તેવું સ્પષ્ટ વર્તાય છે. તેમના ભાષણમાં સોથી વધારે વખત તો અમેરિકા, અમેરિકન, નેશન, સ્ટેટ અને કન્ટ્રી જેવા શબ્દો વપરાયા છે. ટ્રમ્પની વાતો દેશપ્રેમની હોવા છતાં તેમાં સરમુખત્યારશાહીની બૂ આવે છે એમ કહેવામાં કોઈ અતિશયોક્તિ નથી.

બાય ધી વેઃ 

એક ટુચકો ઘણા વખતથી ચાલતો આવે છે, આપણે તેને ટ્રમ્પ પર લાગુ કરીએ. ટ્રમ્પ એકવાર ભગવાનની ઑફિસે ગયા. ત્યાં એક રૂમમાં ઢગલો પંખા લાગેલા હતા, દરેકની ગતિ અલગ અલગ હતી. ટ્રમ્પે તેનો તર્ક પૂછ્યો. ભગવાને કહ્યું કે, “પૃથ્વી પરના દરેક મોટા માણસના અહીં પંખા છે, તે જેટલું જૂઠું બોલે તે પ્રમાણે પંખો ફરે. ટ્રમ્પે પૂછ્યું, મારો પંખો ક્યાં છે?” ભગવાને કહ્યું, “એ મોટા હૉલમાં રાખ્યો છે, ચાલો બતાડું”. એ હૉલમાં એક જ પંખો હતો જે ફરફરાટ, ખૂબ જ ઝડપથી અટક્યા વગર ચાલતો હતો. આ એ સંબંધે કે ટ્રમ્પે શપથ લીધાના પહેલા દિવસે 20 જૂઠાણાં ચલાવ્યાં અને પહેલી ટર્મમાં ૩૦ હજારથી વધુ વખત જૂઠું બોલ્યા હતા. અમેરિકામાં સત્તાધીશ કેટલાં જૂઠાણાં ચલાવે તેનો રેકોર્ડ મળી જાય છે, આપણે ત્યાં આવું થવું જોઇએ? શું માનવું છે તમારું?

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 26 જાન્યુઆરી 2025

વૈશ્વિક સ્તરે વધી રહેલા તાપમાન, ઓગળી રહેલા ગ્લેશિયર્સ અને સૂકાતી નદીઓ સત્તા માટે લડાતાં કોઇપણ યુદ્ધ કરતાં વધારે મોટા પ્રશ્નો છે. પ્રાણીઓની પ્રજાતિઓ પ્રતિકૂળ આબોહવામાં ખોવાઇ રહી છે. પર્યાવરણનું તંત્ર – તેની ઇકોસિસ્ટમ પર એકડેએકથી કામ કરવાનો વખત પાક્યો છે નહીંતર આપણી પૃથ્વીને તબક્કાવાર ઉજ્જડ થતાં જોવા સિવાય આપણી પાસે બીજો કોઇ રસ્તો નહીં રહે.

ચિરંતના ભટ્ટ

લૉસ એન્જલસનું આકાશ કાળું ધબ છે.  હજારો હેક્ટર જમીન પર રાખના ઢગલા પથરાઇ ગયા છે. સાત જાન્યુઆરીએ જંગલમાં દાવાનળ ભડક્યો અને પેલિસેડમાં 21,600 એકર અને ઇટનમાં 14,000 એકર જમીનમાં આગ લાગી. કેલિફોર્નિયાના આ શહેરની આગમાં વિનાશની યાદી લાંબી થઇ રહી છે. આગ કાબૂમાં નથી આવી અને સતત ત્યાંની તારાજીના આંકડા, જાન માલને થયેલા નુકસાનની વિગતો આગની આગળ લપકતી જ્વાળાઓની માફક લોકો સુધી પહોંચી રહી છે.  કેલિફોર્નિયાના ‘વાઇલ્ડ ફાયર્સ’ અને તેનાથી થતો વિનાશ લોકો માટે કે આખી ય દુનિયા માટે હવે કોઇ નવી વાત નથી. 2018માં પણ જ્યારે દાવાનળ ફાટી નીકળ્યો હતો ત્યારે માયલી સાયરસ અને લિઆમ હેમ્સવર્થ સહિતના અનેક હૉલીવૂડ સેલિબ્રિટીઝનાં ઘર બળીને ખાખ થઇ ગયાં હતાં. આ વખતની આગમાં ઘર ગુમાવી બેઠેલા સેલિબ્રિટીઝની યાદીમાં પણ ઘણાં નામો છે.  છતાં ય આ વખતના લૉસ એન્જેલસના દાવાનળે જે મ્હોં ફાડીને સ્થાવર જંગમ મિલકતને ભરખી છે તે જોતાં સતત વધતાં જતાં તાપમાન, પર્યાવરણનાં ખોરવાતાં સંતુલન અને  માનવજાત આવા કુદરતી પ્રકોપ સામે કેટલું ટકી શકશે એ દિશામાં માત્ર ગંભીર વિચાર કે ચર્ચાઓ કરતાં કંઇ વધુ થાય એ અનિવાર્ય છે.

લૉસ એન્જલસ જે રીતે વર્ષોથી દાવાનળનો ભોગ બને છે તેમાં સમયાંતરે આગનો પ્રકોપ વિસ્તરતો ગયો છે. ભવિષ્યમાં આવા પ્રકોપ સામે ટકી જવાની આ શહેરની શક્તિ સદંતર ખલાસ થઇ જાય એવી પૂરી શક્યતા છે. આ દાવાનળની અસર એક કરતાં વધારે પાસાં પર પડતી હોય છે.  આ  વૈશ્વિક આબોહવામાં આવતાં પરિવર્તન માટે વપરાતો શબ્દ ક્લાઇમેટ ચેન્જ હવે નવો નથી રહ્યો. ક્લાઇમેટ ચેન્જની ચિંતા કરનારાઓના કપાળની કરચલીઓ વધી રહી છે.  કેલિફોર્નિયાનું રાજ્ય ક્લાઇમેટ ચેન્જની થપાટો સામે લાચાર છે. આપણે અહીં બેસીને દિલ્હી અને મુંબઈની હવાની ગુણવત્તા પર ચર્ચા કરતા હોઈએ છીએ પણ કેલિફોર્નિયામાં બે એરિયાનું ધુમ્મસ અને દાવાનળનો ધુમાડો ભેગો થાય ત્યારે ત્યાં કેવું દૃશ્ય સર્જાતું હશે એ કલ્પના પણ કાળી ડિબાંગ જ હોય. વળી એમાં હવાની ગુણવત્તાનો પ્રશ્ન કરવાનો તો કોઇ અર્થ જ નથી રહેતો. અહીંના લોકો સળગતા લાકડાના ધુમાડાની સુગંધ અથવા તો બળેલા પ્લાસ્ટિકની વાસથી સમજી જાય છે કે કુદરત હવે આગ ઓકવાની તૈયારીમાં છે. મોસમી બની ચુકેલા આ દાવાનળમાં ક્યારેક કોઇ કોઈ આગમાં લોકોને કોઈ નુકસાન નથી થતું તો કોઈ કોઇ આગમાં એટલા લોકો અને જાનવરોનો ભોગ લેવાય છે તેમના આત્માને શાંતિ મળે એ માટે બે મિનિટનું મૌન નહીં પણ દાયાકાઓનો સન્નાટો પાળવો પડે. લૉસ એન્જલમાં હજારો ઇમારતો બળીને ભડથું થઇ ગઈ છે, પ્રાણીઓ અને માનવ જીવ પણ ગયા છે – એક લાખ જેટલા રહેવાસીઓ આ આગથી બચવા પોતાના ઘર ખાલી કરવાની તજવીજમાં રહ્યા સહ્યા માનસિક અને શારીરિક બળને જોરે ટકી રહ્યાં છે.

કેલિફોર્નિયામાં જે કટોકટી ભરી સ્થિતિ સર્જાઇ છે તેને વૈશ્વિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવી અનિવાર્ય છે. આ માત્ર સ્થાનિક સમસ્યા છે એમ માનીને કેલિફોર્નિયાથી જોજનો દૂર બેઠેલા આપણે નિશ્ચિંત થવાની ભૂલ ન કરવી જોઇએ. આપણે પણ પૂર જેવા કુદરતી પ્રકોપનો સામનો કરીએ જ છીએ. તો માનવસર્જિત સમસ્યાઓની યાદી પણ ખાસ્સી એવી લાંબી છે. હોનારત જિંદગીનો હિસ્સો બની જાય એ બાબતનો સાહજિક સ્વીકાર આપણી માણસ તરીકેની નિષ્ઠુરતાનો પુરાવો છે એ સમજવું જોઇએ. કોઈ પૂલ તુટે, ક્યાંક ગેમિંગ ઝોનમાં આગ લાગે કે ક્યાંક હોડી ઊંધી વળી જાય, ક્યાંક મંદિરમાં ભક્તોની નાસભાગમાં લોકો મરી જાય – આ બધાનું કારણ માણસજાતનો લોભ છે – ઓછામાં વધુ મેળવી લેવાની લાલચ છે. બીજી બાજુ કુદરતી પ્રકોપ સામે આપણું કંઇ ચાલે નહીં એવું વિચારીને જો આપણે આંખ આડા કાન કરવાની વૃત્તિ કેળવવી હોય તો શ્વાસ ગણતાં ગણતાં જીવવાની ટેવ પાડવી પડે.

કેલિફોર્નિયા વાઇલ્ડ ફાયર્સના કારણોની ચર્ચા કરીએ તો સૌથી પહેલાં તો સાન્તા આનાના વાયરા જે બહુ જોરથી ફૂંકાયા જેને કારણે આગ બહુ ઝડપથી પ્રસરી. 70 MPHની ઝડપે ફૂંકાતા પવનોમાં દક્ષિણી કેલિફોર્નિયામાં મોસમ બહુ જ સૂકી હતી. સૂકી આબોહવા એટલે આગ ફેલાવા માટેનું આદર્શ સેટ-અપ અને ઉનાળામાં ગરમી પણ રેકોર્ડ બ્રેક પડી હતી.  કુદરતી લાગતાં આ તમામ કારણો આટલી મોટી તારાજી સુધી પહોંચ્યાં તેની પાછળ માણસે પર્યાવરણની કાળજીમાં કરેલી સરિયામ અવગણનાએ સૌથી મોટો ભાગ ભજવ્યો છે.

કેલિફોર્નિયાની આ આગ આખી દુનિયાના નીતિઓના ઘડવૈયાને માટે ખતરાની ઘંટી સમાન છે.  મિટિરિયોલૉજી એજન્સીઝ આ આફતની આગાહી કરવામાં ગોથું ખાઇ ગયા. એક કરતાં વધુ કારણો આ આગ માટે જવાબદાર છે. આમ તો છેલ્લા એકાદ દાયકામાં કેલિફોર્નિયામાં સૂકો દુકાળ કાયમી સ્થિતિ રહી છે પણ 2025માં આવા સંજોગો નહીં સર્જાયની ગણતરી ખોટી પડી.  યુ.એસ. ડ્રોટ મોનિટરના છેલ્લા મેપિંગ અનુસાર કેલિફોર્નિયા સ્ટેટનો સાંઇઠ ટકા પ્રદેશ દુકાળના પ્રભાવમાં છે. અહીંની ધરતીમાં ભેજનું પ્રમાણ 2 ટકાથી પણ ઓછું છે અને આટલી ખરાબ સ્થિતિ પહેલાં ક્યારે ય નથી થઈ. કેલિફોર્નિયામાં વિષમ આબોહવા લોલકની જેમ વર્તાય છે. 2023-24માં ત્યાં વેટ-વિંટર્સ – એટલે વરસાદી માહોલવાળો આકરો શિયાળો હતો તો ગણતરીના મહિનાઓમાં સૂકી આબોહવા કેલિફોર્નિયાને વિંટળાઇ ગઇ. આ કુદરતી સંજોગો આકરા બનતા જાય કારણ કે ત્યાં માળખાંકીય સુવિધાઓ અને ઇમારતના બાંધકામમાં અત્યંત જ્વલનશીલ પદાર્થો વપરાતા હોય છે.

આમ તો કુદરતી રીતે દાવાનળ જંગલોની ફરી ઊગવાની પ્રક્રિયાનો એક હિસ્સો છે. દાવાનળ લાગે, વિનાશ થાય અને ફરી જંગલ બેઠું થાય – પણ જંગલોની સરહદોની અવગણના કરનારી માણસજાત કુદરતી પ્રક્રિયામાં આડી આવે અને પછી તેનો ભોગ બને. વિશેષજ્ઞોનું માનવું છે કે કેલિફોર્નિયાના સ્ટેટની “અંતિમવાદી પર્યાવરણીય” નીતિ જેને કારણે જંગલોને પાંખા કરવાનું બંધ કરી દેવાયું છે તેને પણ આ આગની તારાજીનું કદ આટલું બધું વિસ્તરવાનું કારણ બન્યું છે. પર્યાવરણની અંતિમ સ્તરની અવગણના અથવા તો અંતિમ સ્તરની સુરક્ષા કરનારી માણસ જાતને પોતાની મર્યાદાનું ભાન નથી રહેતું. કેલિફોર્નિયામાં એક સમયે દાવાનળને રોકવા સૂકાં વૃક્ષો અને જમીન પર પથરાયેલાં કે પડેલાં વૃક્ષના સૂકા હિસ્સાઓને ખસેડવામાં આવતા, જંગલોને પાંખા કરીને તેને ફરી ઊગવાની મોકળાશ કરી અપાતી પણ એ બધું નીતિના ઘડવૈયાઓએ પર્યાવરણને સાચવવાને નામે રોક્યું તો એને કારણે જ આગ સડસડાટ ફેલાઇ. વળી ત્યાંના અગ્નિશામક વિભાગે ઓછા બજેટ, ઓછા સ્રોત અને અપૂરતી તૈયારીઓનાં કારણો તો આગળ ધર્યાં જ. આ આખી બાબતને ધ્યાન આપીને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ તો ખબર પડે માણસજાત પોતાનું ધાર્યું કરવા જાય છે એમાં કુદરતી પરિબળોની ગણતરી કરવાનું અને માનવસર્જિત અવરોધોની ત્રિરાશી માંડવાનું ચૂકી જાય છે. પરિણામ આપણી સામે છે.  વહીવટી સ્તરે બહુ જ અસરકારક કામ કરી શકે તેવું વિચારનારા સત્તાધિશોની તાતી જરૂરિયાત છે. કેલિફોર્નિયા જ્યાં હૉલીવૂડ છે, જ્યાં 2028માં ઑલિમ્પિક્સ હોસ્ટ થવાની ચર્ચાઓ થઇ ચૂકી છે એ હવે એક જોખમી સ્થળ બની ગયું છે. જ્યાં ગમે ત્યારે આગ લાગી શકે છે એવા આ સ્ટેટમાં પાણીની પણ મોટે પાયે આયાત કરાય છે જેને કારણે પણ પર્યાવરણ પર દબાણ વધે છે. ત્યાં હાઇવે પર જમા થતો ટ્રાફિક, જાહેર વાહન વ્યવહારના ઓછા વિકલ્પો જેવી તમામ ચીજો કુદરતી આફતને ટાણે બહુ મોટા અવરોધ બની જાય છે.

વૈશ્વિક સ્તરે વધી રહેલાં તાપમાન, ઓગળી રહેલાં ગ્લેશિયર્સ અને સૂકાતી નદીઓ સત્તા માટે લડાતાં કોઇપણ યુદ્ધ કરતાં વધારે મોટા પ્રશ્નો છે. પ્રાણીઓની પ્રજાતિઓ પ્રતિકૂળ આબોહવામાં ખોવાઇ રહી છે. પર્યાવરણનું તંત્ર – તેની ઇકોસિસ્ટમ પર એકડેએકથી કામ કરવાનો વખત પાક્યો છે નહીંતર આપણી પૃથ્વીને તબક્કાવાર ઉજ્જડ થતાં જોવા સિવાય આપણી પાસે બીજો કોઇ રસ્તો નહીં રહે. કેલિફોર્નિયા જેવી હોનારત ઑસ્ટ્રેલિયા, સાઉથ આફ્રિકા જેવા પ્રદેશો જ્યાં મેડિટરેનિયન આબહોવા છે ત્યાં પણ થતી રહે છે. ઊર્જાની જરુરિયાતો માણસોમાં વધી રહી છે અને કુદરતી જ નહીં પણ કૃત્રિમ સ્રોતો પર મારો ચલાવાય છે ત્યારે તેનાથી થતા નુકસાનની ગણતરીમાં આપણે થાપ ખાઇ જઈએ છીએ.

બાય ધી વેઃ 

કોંક્રિટ સિમેન્ટના જંગલો ઊભા કરવામાં કુદરતી દાવાનળોને રોકવામાં આપણે નિષ્ફળ જઇએ છીએ. ટેક્નોલોજી અને આધુનિકતના શસ્ત્રો કુદરત સામેના યુદ્ધમાં કામ નથી લાગવાનાં એ સમજવાનો સમય છે. પ્રકૃતિની સાહજિકતા જળવાય એ પ્રકારની નીતિઓ ઘડાય એ વૈશ્વિક જરૂરિયાત છે નહીંતર ક્યારેક દાવાનળ તો ક્યારેક સુનામી અને અંતે ઉપર જણાવી એ પ્રકારની માનવ સર્જિત આફતોમાં માણસજાત સપડાશે, લમણે હાથ મૂકીને તારાજી જોયા કરશે. આ આફતોમાં અવસર શોધવાને બદલે તેમાંથી બોધપાઠ લઇને કુદરત સાથે તાલ મેળવવાના દિશામાં કામ કરવાની ઘડી આવી ગઇ છે. નહીંતર તો પછી આવનારી પેઢીને દાવાનળ, વડવાનલ, લાવારસ, પૂર, દુકાળ જેવી આફતો સામે લડતી પૃથ્વીની ભેટ આપવાનું પાપ આપણી પેઢીને માથે લખાશે એ નક્કી.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 19 જાન્યુઆરી 2025