ટ્રમ્પનો રાજદ્વારી અભિગમ બહુ વ્યવહારિક – ઉપરછલ્લો છે તેમાં કોઈ ઊંડાણ નથી અને માટે ભારત અને યુ.એસ.એ. વચ્ચે લાંબા ગાળાનું, નક્કર પરિણામ લાવે તેવું જોડાણ થાય અને જળવાઇ રહે તેવી શક્યતાઓ પણ ઘટી રહી છે.  

ચિરંતના ભટ્ટ

ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ ફાટી ફાટીને એવા ધુમાડે ગયા છે કે તમે ઈચ્છો કે ન ઈચ્છો, એમના વિશે, એમની કામગીરી કહો તો એ અને કરતૂત કહો તો એ – એની વાત કર્યે જ છૂટકો. એક મ્હોં ફાટ, મનસ્વી રિપબ્લિકન પ્રતિનિધિ, પ્રમુખ બને પછી જે બેફામ નિર્ણયો લે ત્યારે શું વલે થાય તે આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. તાજેતરમાં જ ટ્રમ્પે 2,700 જેટલા મિલિટરી પર્સનલના દળ, જેમાં નેશનલ ગાર્ડ ટ્રૂપ્સ અને મરીન્સનો પણ સમાવેશ થાય છે તેમને લોસ એન્જેલસમાં તૈનાત કર્યા. આ પગલું ટ્રમ્પની બીજી ઇનિંગનું સૌથી વધુ આક્રમક પગલું છે. શહેરને કથિત ‘માઇગ્રન્ટ્સ’ના મારાથી મુક્ત કરવા માટે ટ્રમ્પે આવું કર્યું હોવાનો તેમનો દાવો છે. માનવાધિકાર જૂથો અને લોસ એન્જલસના સ્થાનિક નેતાઓએ આ પગલાંની આકરી ટીકા કરી. ટ્રમ્પનુ આ વર્તન તેમની સરમુખત્યારશાહીનો પડઘો છે.  ડરનો માહોલ ખડો કરવો, લઘુમતીને રાક્ષસ તરીકે ચિતરવી અને પોતાની જાતને યુ.એસ.એ.ના તારણહારની માફક રજૂ કરવામાં ટ્રમ્પને જબર ફાવટ આવી ગઈ છે. જરા ય નવાઈની વાત નથી કે આ લશ્કરી વલણને પગલે 1,500થી વધુ શહેરોમાં ‘નો કિંગ્ઝ’ની ચળવળ છેડાઈ છે જે એક સરમુખત્યારશાહીનો વિરોધ દર્શાવે છે. 

ટ્રમ્પને તુમાખી બહુ છે. જે કરે છે એ પોતાના દેશ માટે કરે છેનું તેનું ગાણું અમુક વર્ગને ગમતું હશે પણ પોતે જે રસ્તો અપનાવે છે તેમાં એક આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરના નેતા તરીકેની તેની છબી એવી ખરડાય છે કે ન પૂછો વાત. જૂન 2025માં કેનેડામાં G7 સમિટ થયું અને ત્યારે ટ્રમ્પ એકલા પડી ગયા હોવાનું દેખાઈ આવ્યું. સીધી વાત છે કે યુ.એસ.એ.ના પરંપરાગત સાથી રાષ્ટ્રોને ટ્રમ્પની અંધાધૂંધ ટેરિફ નીતિ અને વૈશ્વિક વાટા-ઘાટોમાં એક પક્ષીય કાપકૂપ માફક નથી આવી. માત્ર પોતાના દેશનો સ્વાર્થ જોવાને નામે ટ્રમ્પે અન્ય દેશો સાથે સંબંધો બગાડ્યા છે. એક સમયે કેનેડા અને યુ.એસ.એ.ની ભાગીદારી અડગ હતી, પણ જે કેનેડા એક સમયે 54 ટકા યુ.એસ.એ. તરફી હતો એ દેશ હવે માત્ર 34 ટકા યુ.એસ.એ. તરફી છે. ટ્રમ્પ આડી ફાટેલી સાસુ જેવું વર્તન કરે છે, અચાનક જ રાજદ્વારી વહેવારોમાં આડોડાઈ કરવાની તેમની ઇજારાશાહી હોય એમ લાગે. જેમ કે ક્લાઇમેટ સંબંધી ચર્ચાઓ છોડી દેવી અને વિદેશી નેતાઓનું અપમાન કરવા જેવા ટ્રમ્પના વહેવારથી G7 રાષ્ટ્રોએ પોતાની વ્યૂહરચનામાં ફેરફાર કર્યા. અમેરિકાએ યુરોપનો વિશ્વાસ એટલીવાર તોડ્યો કે આ અવિશ્વસનીયતાથી કંટાળીને યુરોપે સંરક્ષણના સ્વાયત્ત માળખા તરફ કદમ ભરવાની શરૂઆત કરી દીધી છે. NATO પણ નબળું પડી રહ્યું છે. NATOની પ્રાસંગિકતા કેટલી એવો સવાલ યુ.એસ.એ.ના ડેપ્યુટી સેક્રેટરીએ પહેલાં સોશ્યલ મીડિયા પર પોસ્ટ કર્યો અને પછી તે ડિલીટ કરી નાખ્યો. આ કદાચ એવો સંકેત ગણી શકાય કે હવે અમેરિકા એ રાષ્ટ્ર નથી રહ્યું જેના હાથમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવસ્થા સાચવવાનું સૂકાન હતું. હવે અમેરિકામાં એ ક્ષમતા અને સમજદારી નથી રહ્યાં. 

ટ્રમ્પ જે વિચાર્યા વગર વહેવાર કરે છે તેની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે બહુ મોટી અસર પડી રહી છે. પ્યુ રિસર્ચે 24 દેશોમાં 28 હજાર લોકોમાં કરેલા એક સરવે અનુસાર 19 દેશો એવા છે જ્યાંની અડધાથી વધુ વસ્તીને ટ્રમ્પ પર રતી ભાર વિશ્વાસ નથી. આ લોકો ટ્રમ્પ માટે ઘમંડી, ખતરનાક અને અપ્રામાણિક જેવા શબ્દો વાપરે છે – આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ટ્રમ્પ વિશે લોકોની માન્યતાઓ આ શબ્દોમાં સમાઈ જાય છે. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ અને જર્મની જેવા સાથી દેશો પર્યાવરણ, સાયબર સિક્યુરિટી અને વૈશ્વિક વ્યાપાર જેવા મુદ્દાઓને મામલે યુ.એસ.એ. કરતાં પોતાની સરકારો પર વધુ મદાર રાખતા થયા છે. કેનેડા, મેક્સિકો, જર્મની અને સ્વીડન જેવા દેશોમાં તો અમેરિકા પ્રત્યેનો અહોભાવ પાતાળલોકમાં ચાલ્યો ગયો છે. ઘર આંગણે એટલે કે અમેરિકામાં ટ્રમ્પના ચાહકો કરતાં વિરોધીઓનું પ્રમાણ વધારે છે. વિવિધ પોલ્સ અનુસાર ટ્રમ્પ તરફ નકારાત્મક વલણ ધરાવનારાઓ અમેરિકામાં જ લગભગ 53-56 ટકાની આસપાસ છે. ટ્રમ્પે જાહેર કરેલા અમુક ફરમાનો, સાંસ્કૃતિક યુદ્ધનું અમેરિકન સમાજમાં ખેલાતું રાજકારણ, એવી આર્થિક નીતિઓ જે માત્ર સાંભળવામાં સારી લાગે, અમલીકરણને મામલે જરાય ફાયદાકારક નથી. આ બધું જ તેમને પ્રત્યે નકારાત્મકતાને વેગ આપનારું સાબિત થયું છે. પરિણામે, અમેરિકન સમાજમાં ધ્રુવીકરણનાં મૂળિયાં ઊંડાં ઉતર્યાં છે તો સાથે પાયાના પ્રશ્નોને લઇને ચળવળો પણ છેડાઈ રહી છે – અમેરિકન સમાજનાં પોપડાં ઉખડી રહ્યાં છે. 2025માં ‘ન્યૂ યોર્ક ટાઇમ્સે’ કરેલા એક ઇન્ટરેક્ટિવ વિશ્લેષણમાં દેખાઇ આવે છે કે ટ્રમ્પને ગ્રામીણ અને નાના શહેરના મતદારોનો ટેકો છે પણ શહેરી અને ઉપનગરીય મતવિસ્તારો જેમાં સ્ત્રીઓ, લઘુમતી અને શિક્ષિત અમેરિકન્સ ડેમોક્રેટ્સ તરફ વળ્યા છે. મિશિનગ, પેન્સિલવેનિયા અને એરિઝોના જેવા રાજ્યો જ્યાં એક સમયે ટ્રમ્પ ઓછા મતે જીત્યા હતા ત્યાં હવે મતદારો ટ્રમ્પના ધ્રુવીકરણના કીમિયાઓથી કંટાળ્યા છે. ચૂંટણીમાં દેખાઈ આવેલી આ પેટર્ન ટ્રમ્પ શાસન હેઠળ સમાજના વિભાજનનું પ્રતિબિંબ છે. 

ટ્રમ્પને ‘અમેરિકા ફર્સ્ટ’ વાળું ગાણું બહુ ગાયું. જૂનની 12મી તારીખે યુ.એસ. હાઉસે ટ્રમ્પના વિદેશી સહાય ભંડોળમાંથી વૈશ્વિક આરોગ્ય માટેના કાર્યક્રમોમાંથી 9.4 બિલિયન ડૉલર કાપવાની પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપી, તેમાંથી 900 મિલિયન ડૉલર્સ તો HIV-AIDS માટે કામ કરતા કાર્યક્રમોમાંથી કાપી લેવાની વાત થઇ. વળી યુ.એસ.એ.ના ફંડથી ચાલનારા બ્રોડકારસ્ટર્સને અપાતા ભંડોળમાં પણ કાપની જાહેરાત કરાઇ. વિકાસશીલ દેશોમાં જ્યાં અમેરિકા સોફ્ટ પાવર તરીકે હંમેશાં પોતાનો પ્રભાવ રાખનાર રાષ્ટ્ર હતો તે સન્માન અને પદ હવે આવાં પગલાંથી અમેરિકા પાસેથી છીનવાઇ જશે તે ચોક્કસ. બીજી તરફ ટ્રેડ વોર ચાલે છે. સ્ટીલ અને એલ્યુમિનિયમ પર ટ્રમ્પે ઝીંકેલા ટેરિફના સપાટામાં EU અને ભારત છે. ટેરિફનું તાંડવ ઓછું હોય તેમ ઉર્જાને લગતી નીતિઓ ઢંગધડા વગરની છે જ સપ્લાય ચેન ખોરવનારી છે. અમેરિકાના આવા વલણની સામે પોતાનો રસ્તો કાઢવા માટે અન્ય રાષ્ટ્રો ચીન અને EU સાથેના પોતાના સંબંધો ગાઢ બનાવી રહ્યા છે. 

ટ્રમ્પે સત્તા પર આવતા પહેલાં બહુ ફાંકા માર્યા હતા કે તે તરત જ રશિયા-યુક્રેન વચ્ચેના સંઘર્ષને અટકાવી દેશે. આ આખી વાત તેમની ચૂંટણી પ્રચારનો અગત્યનો હિસ્સો હતી. ટ્રમ્પે નકરા ફીફાં ખાંડ્યાં – અને અધૂરામાં પૂરું ઝેલન્સ્કી સાથે ઓવલ ઑફિસમાં જે મીટિંગ કરી તેની પણ આકરી નિંદા થઇ. યુ.એસ.એ.ની વિશ્વસનીયિતા અને યુદ્ધ અટકાવવાના દાવાની ગંભીરતા પર આખી દુનિયાને શંકા પેઠી. ટ્રમ્પે જે પણ કંઇ દાવા કરેલા એ બધા એળે ગયા. આ તરફ NATO સાથે જોડાયેલા દેશોમાં અંદર અંદર એકતા છે કે નહીં તેનો પણ પ્રશ્ન છે. યુક્રેન અને ચીનને મામલે ટ્રમ્પને શું કરવું તેની ગતાગમ નથી અને પોતે દ્વિધામાં છે તે દેખાઇ આવ્યું છે. NATOમાં જોડાયેલા સાથી રાષ્ટ્રો પણ આત્મનિર્ભરતાની દિશામાં આગળ વધી રહ્યા છે કારણ કે ટ્રમ્પના પ્રમુખપદ હેઠળના યુ.એસ.એ.ના પગ તળેથી જમીન ખસી રહી હોવા સંકેત સમયાંતરે મજબૂત બની રહ્યા છે. 

હવે આપણા દેશની વાત કરીએ તો મોદી અને ટ્રમ્પની દોસ્તી પર આપણે ત્યાં બહુ ઉત્સાહ દેખાડાયો છે. આપણો દેશ અમેરિકા માટે કે ચાવીરૂપ વ્યૂહાત્મક સાથી તરીકે જોવાયો છે. ટ્રમ્પના અણધાર્યા વહેવારોનો આંચકો ભારતને પણ લાગી જ રહ્યો છે. ભલે વેપાર અને સુરક્ષાના સંબંધો કાગળ પર મજબૂત લાગતા હોય પણ આંતરીક સ્તરે અમેરિકા પરનો આપણો એક રાષ્ટ્ર તરીકેનો વિશ્વાસ દિવસે દિવસે પાંખો થઇ રહ્યો છે. અણધારી વિઝા નીતિઓ, ટેરિફની ધમકીઓ, કાશ્મીર, ચીન અને યુક્રેન જેવા મુદ્દાઓ પર યુ.એસ.એ.ના ડગમગતા સમર્થનોને કારણે આપણી કેન્દ્ર સરકાર હવે સતર્ક થઇ ગઇ છે. પોતાના દેશનું ગાણું ગાનારા ટ્રમ્પ સ્વાભાવિક રીતે જ બહુપક્ષીય માળખાને નબળું પાડે છે જે ભારત, વૈશ્વિક વ્યાપાર, ક્લાઇમેટને લગતા પગલાં અને પ્રાદેશિક સંતુલન પર સીધી અસર કરે છે.  ટ્રમ્પનો રાજદ્વારી અભિગમ બહુ વ્યવહારિક – ઉપરછલ્લો છે તેમાં કોઈ ઊંડાણ નથી અને માટે ભારત અને યુ.એસ.એ. વચ્ચે લાંગા ગાળાનું, નક્કર પરિણામ લાવે તેવું જોડાણ થાય અને જળવાઇ રહે તેવી શક્યતાઓ પણ ઘટી રહી છે. આ સ્થિતિમાં ભારત પોતાના રાજદ્વારી અભિગમમાં વિવિધતા લાવીને ગ્લોબલ સાઉથ અને ASEAN દેશો સાથે વધુ નજીકથી જોડાઈને કામ કરી રહ્યો છે. માય ફ્રેન્ડ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ અને તેમનો મહાસત્તા ગણાતો દેશ હવે પહેલાં જેવો સ્થિર સાથી નહીં રહે તેવું આપણી કેન્દ્ર સરકાર સમજી ચૂકી છે.

આ બધાંની સાથે ટ્રમ્પ અને મસ્કના રોમાન્સ (બ્રોમાન્સ) અને બ્રેક-અપના ખેલ પણ ચાલ્યા કરે છે. ટ્રમ્પ અને મસ્ક વચ્ચે જે પણ ચાલ્યું છે તેમાં રાજકીય નેતૃત્વ અને મનોરંજનની ભેદરેખા સચવાઈ નથી. ઉદારવાદી ઝૂકાવ ધરાવાતા પ્રેક્ષકો માટે આ બધું જોણું બને તો વિદેશી નેતાઓ મૂંઝવાય – એક રાષ્ટ્રની સંસ્થાકીય ગંભીરતા, તેનું વજન, તેનો મોભો આવા બધા તાયફાને કારણે વૈશ્વિક મીડિયા શો જેવું લાગે અને તેનું મહત્ત્વ ઘટી જાય તે સ્વાભાવિક છે.

એક સમયે લોકશાહી શક્તિનો શિરમોર ગણાતો અમેરિકા દેશ હવે શંકા અને આશ્ચર્યની નજરોથી નાણવામાં આવે છે. ફોરેન ડાયરેક્ટ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ઘટી રહ્યું છે, સાથી દેશો પોતાના દાવ ખેલી રહ્યા છે અને પોતાની પકડ મજબૂત રહે તેની તકેદારી રાખી રહ્યા છે. યુ.એસ.એ.નું સ્થાન વૈશ્વિક સ્તરે સોફ્ટ પાવર ક્ષેત્રોમાં હચમચી ગયું છે. એક સમયે બધી બાબતે યુ.એસ.એ.ની સલાહ માગવામાં આવતી પણ હવે ભલે તેને હળવાશથી નથી લેવાતો છતાં ય તેની પર બને એટલો ઓછો આધાર રાખવાની ગાંઠ તો ઘણાં દેશોએ વાળી છે. જેમ કે કેનેડા પોતાના વ્યાપારી સાર્વભૌમત્વને મજબૂત કરે છે અને યુ.એસ.એ.ના માલના બહિષ્કારને કેનેડિયન ગ્રાહકોમાં રોકવાની પહેલ પર પણ ધ્યાન આપી રહ્યો છે. યુરોપ હવે વોશિંગ્ટનથી સ્વતંત્ર રીતે પોતાની સંરક્ષણ અને વ્યાપારી પદ્ધતિઓ પર કામ કરે છે. જાપાન પણ આગવા સ્તરે સંરક્ષણ અને રાજદ્વારી સંપર્કો વિસ્તારે છે તો લેટિન અમેરિકા અને આફ્રિકા ચીન અને EUની આગેવાની હેઠળ પોતાની માળખાગત સુવિધાઓ અને રોકાણના પ્રોજેક્ટ્સ પર ધ્યાન આપી રહ્યા છે. આ વ્યૂહાત્મક ફેરફારો માત્ર હંગામી પ્રતિક્રિયાઓ નથી બલ્કે હવે વૈશ્વિક સ્તરે યુ.એસ.એ.ને બાયપાસ કરીને નવા જોડાણોની કેડી કંડારાઇ રહી છે. 

બાય ધી વેઃ 

ટ્રમ્પના નેતૃત્વની પ્રકૃતિ અણધારી, નાટકીય અને અલગાવવાદી છે – વૈશ્વિક સ્તરે એક સમયે યુ.એસ.એ.ના નેતૃત્વમાં રહેલો વિશ્વાસ ટ્રમ્પને કારણે તૂટી ગયો છે. યુ.એસ.એ.માં ઘર-આંગણે ટ્રમ્પની વાહવાહી કરનારાઓને તે કદાચ બહુ બોલ્ડ કે હિંમતવાન લાગી શકે છે પણ ખરેખર તો તે ઉચ્છૃંખલ છે એવું આખી દુનિયાને હવે સમજાઇ ગયું છે. અમેરિકાના વૈશ્વિક મહાસત્તા તરીકેના વારસાના ગઢના કાંગરા ખરી રહ્યા છે. એક સમયનો વિશ્વાસ ખંડિત જોડાણો, ખાડે ગયેલી આર્થિક વ્યાપારી સંસ્થાઓમાં ખોવાયો છે અને દરેક રાષ્ટ્ર ક્યાંક બીજે વિશ્વસનીય સાથી શોધી રહ્યું છે. જો અમેરિકા પોતાને મહાસત્તા તરીકે ફરી સ્થાપિત કરવા માંગતો હશે તો તેણે ફરી લોકોનો વિશ્વાસ જીતવો પડશે અને તેના ઇરાદાઓમાં અંચઇ નથી એ સાબિત કરવું પડશે. દુનિયાના દરેક દેશ જે એવું માને છે કે પોતાનામાં વૈશ્વિક સ્તરે ટોચ પર જવાની તાકાત છે તે દરેકે ટ્રમ્પની અભિમાન ભરેલી મૂર્ખતા પરથી બોધ પાઠ લેવા જોઇએ અને સત્તાના મદમાં સ્થિરતા ખોઈ બેસવાની ભૂલથી બચવું જોઇએ.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 15 જૂન 2025

આપણો બચતલક્ષી દેશ હવે રોકાણલક્ષી બની રહ્યો છે, ત્યારે માહિતીનું લોકશાહીકરણ બહુ જ સારી બાબત છે, પણ તે સમતુલિત હોય, સુરક્ષિત હોય અને  રોકાણકારોને છેતરપીંડી અને ખોટી માહિતીથી બચાવે તે પણ જરૂરી છે.  

ચિરંતના ભટ્ટ

ડિજીટલ યુગની વાત જેટલી થાય એટલી ઓછી. સર્ચ એન્જિન, સોશ્યલ મીડિયા, આર્ટિફિશ્યલ ઇન્ટેલિજન્સ – ટૅક્નોલૉજીનો વિસ્તાર એ હદે થઈ રહ્યો છે કે તેની કલ્પના કરવાની ભાંજગડ પણ હવે કરવા જેવી નથી. પરિવર્તનો થતા રહેશે અને આપણે એ તમામનાં સાક્ષી બનતા રહીશું. ફોનમાં કલાકો પસાર કરવા, રીલ્સ, વૉટ્સએપ ફોરવર્ડ્ઝ અને મીમ્સની દુનિયામાં રચ્યા-પચ્યા રહેવું એ આપણા જીવનની વાસ્તવિકતા બની ચૂકી છે. ડૂમ સ્ક્રોલિંગ જેવા શબ્દો સામાન્ય બની ગયા છે અને સાથે સાથે ડિજીટલ ડિટોક્સના પ્રયત્નો પણ આપણા વર્તમાન સમયનું સત્ય છે. લોકો પોતાની દલીલોમાં સોશ્યલ મીડિયા પર આવેલી માહિતીઓનો ઉપયોગ કરતાં પહેલાં વિચારતા નથી. આ સંજોગોમાં ફાયનાન્શિયલ – રોકાણો, બચત વગેરેની સલાહો મેળવવાનું પણ એક ક્લિક જેટલું કે એક ફિંગર સ્ક્રોલ જેટલું સહેલું થઇ ગયું છે. કયા સ્ટૉકમાં રોકાણ કરવું, કયા મ્યુચ્યઅલ ફંડ ખરીદવા – એ સવાલોના જવાબ મેળવવા માટે સામાન્ય લોકો સોશ્યલ મીડિયા તરફ નજર કરતાં થયાં છે. એક આખી જમાત ખડી થઇ છે એવાં લોકોની જે પોતે એક બ્રાન્ડ બની ચૂક્યાં છે – ફાયનાન્શિયલ સલાહો આપવા માટે. ફાયનાન્શિયલ ઇન્ફ્લુએન્સર્સ – ટૂંકમાં ‘ફિનફ્લુએન્સર્સ’નો આ વર્ગ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ટિપ્સ, નાણાંકીય સલાહો આપે છે અને તેને અનુસરનારાઓનો આંકડો તેમનાં ફોલોઅર્સ જેટલો અને ક્યારેક તેનાથી પણ વધારે મોટો છે. આર્થિક રોકાણો કે બચતની માહિતીનું આ ફિનફ્લુએન્સર્સ લોકશાહીકરણ કરી રહ્યા છે એમ ચોક્કસ કહેવાય – માતબર રકમ ન કમાનારા માણસોને પણ રોકાણો કે બચત અંગે માર્ગદર્શન મળતું થયું છે – તેમણે કોઈ ફાયનાન્શિયલ એડવાઇઝર્સને પૈસા નથી ચુકવવા પડતાં એ ખરું, પણ શું આ પૂરેપૂરી રીતે સલામત છે? ફિનફ્લુએન્સર્સની સંખ્યા વધી છે તેની સાથે ખોટી માહિતી, આર્થિક છેતરપીંડી અને ધારધોરણોનાં પડકારો કે ચૂકનાં જોખમો પણ વધ્યાં છે જેને જરા ય હળવાશથી લેવાય એમ નથી.

યુટ્યૂબ, ઇન્સાટગ્રામ અને ટેલિગ્રામ જેવાં માધ્યમો પર આ ફિનફ્લુએન્સર્સ સ્ટોક્સ, મ્યુચ્યઅલ ફંડ, ક્રિપ્ટો કરન્સી અને પર્સલન ફાયનાન્સની સલાહો આપતા રહે છે. આર્થિક બાબતોને લગતી તમામ માહિતીનું સરળીકરણ કરીને તેઓ પોતાનો અભિપ્રાય મુકતા હોય છે એટલે તે મોટા પ્રમાણમાં લોકો સુધી પહોંચે છે. ભારતના યુવાનોને આ માધ્યમ માફક આવે છે. તેમની પાસે પપ્પાની કે પપ્પાના મિત્રની વાતો સાંભળવાની ધીરજ નથી, તેમને કદાચ એમ લાગે છે કે પોતે કોઈ સી.એ. સાથે અત્યારે વાત કરે તેટલું તે કમાતા નથી – તો પછી આ ફિનફ્લુએન્સર્સ જે કડકડાટ બોલીને સહેલી રીતે બધું સમજાવે છે તેમની પર આધાર રાખવો. વળી જો આવી વાતો કરનારાના ફોલોઅર્સનો આંકડો મોટો હોય તો પછી ચિંતા જ નથી કારણ કે તેમની વાતમાં દમ હોય તો જ તેમને આટલા ફોલોઅર્સ હોય તેવું ભારતીય યુવા પેઢી માની લેતી હોય તો તેમાં તેમની ભૂલ નથી પણ એક ભ્રમ છે. ફર્સ્ટ-ટાઇમ ઇન્વેસ્ટર્સને આ બધું ગમે છે ખાસ કરીને જ્યારે આર્થિક સંજોગો સતત બદલાતા રહેતા હોય.

ફિનફ્લુએન્સ્રસનું આકર્ષણ બે વાતોને કારણે હોય છે – એક તો તેમની સાથે લોકો તરત જોડાઇ શકે છે અને બીજું કે તેઓ ઝડપી આર્થિક લાભનો વાયદો આપતા હોય છે. કમનસીબે આ આકર્ષક લાગતી બાબતો ઘણીવાર ઔપચારિક ફાયનાન્શિયલ તાલીમ અને ધારધોરણોનાં અનુસરણ વગર લોકો સુધી પહોંચતી હોય એવું બને છે. દરેક ફિનફ્લુએન્સરે નાણાંકીય બાબતોની તાલીમ નથી લીધી હોતી, તે દરેક સી.એ. થઈને કે કેપિટલ માર્કેટ ઇન્વેસ્ટમેન્ટનો કોર્સ કરીને બેઠા હોય એવું નથી હોતું. 

કડક નિયમોની ગેરહાજરીને કારણે જેની ખરાઈ ન કરાઈ હોય તેવી માહિતીઓ અને જોખમી ફાયનાન્શિયલ સલાહોનો કોલાહલ વધ્યો છે. CFA ઇન્સ્ટિટ્યૂટના એક રિપોર્ટ અનુસાર આટલા બધા ઇન્ફ્લુએન્સર્સની ભીડમાં માત્ર બે ટકા જ ફિનફ્લુએન્સર્સ એવાં છે જે સિક્યોરિટીઝ એન્ડ એક્સચેન્જ બોર્ડ ઑફ ઇન્ડિયા એટલે કે SEBIમાં રજિસ્ટર્સડ છે અને તેની માન્યતા મેળવ્ય બાદ આ કામ કરી રહ્યાં છે છતાં ય આર્થિક સલાહકારોનો સોશ્યલ મીડિયા પર રાફડો ફાટ્યો છે.

નિયમોના નિયંત્રણની આ ખાઈને કારણે છેતરપીંડીના અનેક બનાવો બનતા રહે છે. તાજેતરમાં જ અભિનેતા અર્શદ વારસી અને તેની પત્ની મારિયા ગોરેટ્ટી પર SEBIએ સાધના બ્રોડકાસ્ટ શૅર દ્વારા યુટ્યૂબ પર પ્રમોટ કરાયેલી પમ્પ એન્ડ ડમ્પ યોજનામાં ભાગ લેવા બદલ સ્ટોક માર્કેટમાં રોકાણ કરવા પર પ્રતિબંધ લાદ્યો છે. આ જ રીતે અસ્મિતા જિતેશ પટેલ જેને ‘શી વુલ્ફ ઑફ સ્ટોક માર્કેટ’ તરીકે લોકો જાણે છે તેની પર પણ પ્રતિબંધ મુકાયો છે. તેણે રોકાણકારો સાથે ટ્રેડિંગ એજ્યુકેશન પ્રોગ્રામને નામે નોંધણી વગરની ઇન્વેસ્ટમેન્ટ એડવાઇઝરીના સદંતર નકલી નેજા હેઠળ સો કરોડની છેતરપીંડી કરી અને અંતે તેના કારનામા બહાર આવ્યા. કઈ રીતે નિયમોથી પરે જઇને, કોઇપણ પ્રકારની બાંયધારી વિના લોકો રોકાણ અંગેની સલાહો ફેંકતા હોય છે તેના આ બન્ને બહુ મોટા ઉદાહરણો છે – અને આ તો હજી હીમશીલાની ટોચ છે – આવાં તો કેટલાં ય ગોટાળા ચાલતા હશે. 

ફિનફ્લુએન્સર્સના વધતા પ્રભાવ અને તેની સાથે જોડાયેલા જોખમને ધ્યાનમાં રાખીને SEBIએ કેટલાક નિયમો અમલમાં મૂક્યા છે. પહેલું છે પાર્ટનરશીપ રિસ્ટ્રિક્શન્સ – ભાગીદારી પ્રતિબંધ – SEBIએ પોતાની સાથે રજિસ્ટર્ડ હોય તેવી એન્ટીટીઝને નોંધણી વિનાના ફિનફ્લુએન્સર્સ સાથે જોડાવાની મનાઈ ફરમાવી છે. આ ફિનફ્લુએન્સર્સ જો SEBI સાથે રજિસ્ટર્ડ ન હોય તો તેઓ માર્કેટમાં કોઈપણ રજિસ્ટર્ડ એન્ટીટીના સારા કે ખરાબ પરફોર્મન્સ અંગે કશું પણ બોલી નહીં શકે. રજિસ્ટર્ડ એન્ટિટીઝ આવા બિન-નોંધણી વાળા ફિનફ્લુએન્સર્સના ફોલોઅર્સ કે ડિજીટલ ક્લાઉટનો ઉપયોગ નહીં કરી શકે. 

જેટલા પણ રજિસ્ટર્ડ ફાયનાન્શિયલ એડવાઇઝર્સ છે તેમણે પોતાના સોશ્યલ મીડિયા પર ચાલતી બધી જ પ્રવૃત્તિઓને જાહેર કરવી પડશે જેથી પારદર્શિતા અને વિશ્વસનીયતા જળવાઈ રહે. રોકાણકારોને ફાયનાન્શિયલ એડવાઇઝર્સને મામલે માહિતગાર કરવામાં, તેમની પ્રમાણભૂતતા ચકાસવાને મામલે SEBIએ જાગૃત કરવાના પ્રયત્નો વધારી દીધા છે. નિયમો કડક છે અને જોખમો અંગે પણ તેમને સતત સતર્ક કરાય છે.

જો કે SEBIની આ પહેલ છતાં પણ નિયમોનું અમલીકરણ પડકારજનક છે કારણ કે સોશ્યલ મીડિયા અલગોરિધમ પર ચાલતી બાબત છે અને તેને SEBIના નિયમોથી કોઈ ફરક નથી પડતો. જે પ્રમાણમાં સોશ્યલ મીડિયા પર કોન્ટેન બન્યા કરે છે અને લોકો સુધી પહોંચતું રહે છે તેના પર SEBI ધારે તો પણ સીધેસીધું નિયંત્રણ તો ન જ લાવી શકે. 

ભારતમાં ફિનફ્લુએન્સર્સ પર નિયમો કેવી રીતે અને કેવા લાદવા તેનો સંઘર્ષ ચાલે છે તો બીજી તરફ યુનાઇટેડ આરબ એમિરાટ્સ – UAEએ આ મામલે પૂર્વ તૈયારીનો અભિગમ વાપર્યો છે. UAEની સિક્યોરિટીઝ એન્ડ કોમોડિટીઝ ઑથોરીટી(SCA)એ ફાયનાન્શિયલ સલાહો આપતા દરેકને માટે લાઇસન્સ મેળવવું ફરજિયાત કરી દીધું છે. આ નિયમ એ દરેકને લાગુ પડે છે જેના ઓછામાં ઓછા 1,000 ફોલોઅર્સ હોય. વળી આર્થિક સલાહ આપતાં માધ્યમના પ્રકારોમાં પણ તેમણે કોઈ બાંધછોડ નથી રાખી સોશ્યલ મીડિયા પોસ્ટ, બ્લોગ અને જાહેર પરિસંવાદ પ્રકારની દરેક પ્રવૃત્તિ માટે આ લાઈસન્સ અનિવાર્ય છે. લોકો આ નિયમ અનુસરે એ માટે SCAએ રજિસ્ટેરશન અને રિન્યુઅલની ફીઝ ત્રણ વર્ષ માટે માફ કરી છે. આ એવું માળખું છે જેનાથી ઓનલાઇન અપાતી આર્થિક સલાહોની વહેંચણી ચોકસાઇ અને પ્રામાણિકતાના ધારા-ધોરણો સાથે મેળ ખાય છે.

ફિનફ્લુએન્સર્સનો વધતો પ્રભાવ એ સાબિત કરે છે આર્થિક બાબતોમાં સલાહ મેળવવા ઇચ્છનારાઓની સંખ્યામાં વધારો થયો છે. બચતલક્ષી દેશ હવે રોકાણલક્ષી બની રહ્યો છે ત્યારે માહિતીનું લોકશાહીકરણ બહુ જ સારી બાબત છે, પણ તે સમતુલિત હોય, સુરક્ષિત હોય અને  રોકાણકારોને છેતરપીંડી અને ખોટી માહિતીથી બચાવે તે પણ જરૂરી છે.  ભારતીય નિયમો અને ધારા-ધોરણોમાં આ ડિજીટલ ફાયનાન્શિયલ સલાહકારોએ ખડા કરેલા જોખમો સામે ટકી રહેવાનો મોટો પડકાર છે. SEBIમાં ફરજિયાત નોંધણી, સોશ્યલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ સાથે SEBIનું એવું જોડાણ જેમાં આર્થિક બાબતોના લગતા કોન્ટેન્ટનું નિરીક્ષણ થઇ શકે, જાહેર જાગૃતિ માટેના અભિયાન અને પ્રમાણિત વ્યવસાયીની જ સેવાઓ લેવા પર ભાર મૂકવા જેવા પગલાં આપણને આ પડકારો સામે ઝિંક ઝીલવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. 

બાય ધી વેઃ 

તાજેતરમાં જ એક રિપોર્ટમાં એવા લોકોએ પોતાના અનુભવો વહેંચ્યા હતા જે પોતે કોમર્સ કે ફાયનાન્સના ક્ષેત્ર સાથે હોવા છતાં ફિનફ્લુએન્સર્સની વાતમાં આવીને છેતરાયા હતા અને તેમણે ગુમાવેલી રકમ નાનીસૂની નહોતી. આપણે એ સમજવું પડશે કે સોશ્યલ મીડિયા પર પૈસા ખરીદીને ફોલોઅર્સ મેળવી શકાય છે, કોઈપણ પોસ્ટને વાઇરલ બનાવવા તેમાં પૈસા નાખીને તેને બુસ્ટ કરી શકાય છે. ફિનફ્લુએન્સર્સને અમુક-તમુક બ્રાન્ડ્ઝ પોતાનો પ્રચાર પ્રસાર કરવા પૈસા આપતી હોય છે કારણ કે તેમના માર્કેટના પરફોર્મન્સમાં ધડા નથી હોતા. સ્ક્રિપબૉક્સ કે ઝેરોદા કે પછી અપસ્ટૉક્સ જેવાં પ્લેટફોર્મ્સ પર આધાર રાખી શકાય પણ ફિનફ્લુએન્સર્સથી જોજનો દૂર રહેવામાં જ સાર છે. ડિજીટલ વિશ્વમાં પૈસા મેળવવા, મોકલવા, રોકવા સહેલું બન્યું છે પણ સહેલાઈથી કામ પતી જશેની લાલચ તમને રાતે પાણીએ રડાવી પણ શકે છે. ફેક ટ્રેડિંગ ગ્રૂપ, ઇન્વેસ્ટમેન્ટ એપ્સ, ધૂતારાઓના ભાગીદારો દ્વારા શૅર કરતા તદ્દન ખોટા દાવા કરતા સ્ક્રીન શોટ્સ, ફાયનાન્શિયલ એપ પર પ્રિમયમ અપગ્રેડની લાલચ આ બધું જ આપણા આર્થિક વિશ્વની વાસ્તવિકતાઓ છે. વળી ફોન પર શૅરમાં રોકાણ કરવાની સલાહ પણ અપાય છે, SEBIના નકલી દસ્તાવેજ બનાવનારાઓ છે તો પ્રિ-એપ્રુવ્ડ લોન્સ, યુ.પી.આઇ. રિફંડ અને ક્યૂ.આર. કૉડના કૌભાંડ વગેરે ધુતારાઓની અનેક ચાલમાંની કેટલીક ચાલની યાદી છે. સતર્ક રહો અને છેતરપીંડીથી બચો – લાલચ તમને લઈ ડૂબશે એ ભુલતા નહીં. અને એક એકસ્ટ્રા બાય ધી વે એ કે તમે કોઈને ફોન કરો એ પહેલાં જ્યારે સતર્કતનો જે એક પ્રિ-રેકોર્ડેડ મેસેજ આવે છે એ કંટાળો આવતો હોય તો પણ એકવાર વધુ સાંભળી લેવો જેથી જોશમાં આવીને તમે કોઈની સાથે તમારા યુ.પી.આઈ. પીન, ઓ.ટી.પી., પાન નંબર, આધાર કે કેવાયસી ડૉક્યુમેન્ટ આપવાની ભૂલ ન કરી બેસો.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 08 જૂન 2025

ટ્રમ્પ જાણે એમ કહેવા માગે છે કે જો તમે અમેરિકન નથી તો તમારા પોતાના વતનને, તમારા દેશની અર્થ વ્યવસ્થાને અમેરિકાને પૈસે ટેકો આપવા માટે તમારે પ્રીમિયમ ચૂકવવું પડશે.

ચિરંતના ભટ્ટ

યુ.એસ.એ.ના પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ અત્યારે નવી નીતિઓ ઘડવામાં કાં તો આંધળુકિયા કરે છે કાં તો લોકોમાં કંઇ અજીબ પ્રકારનો ખોફ ફેલાવાનો નિષ્ઠાપૂર્વકનો પ્રયત્ન કરે છે એમ લાગે. ઇમિગ્રેશન અને આર્થિક નીતિને મામલે જેટલી આક્રમકતા વધી છે એટલી જ અસ્પષ્ટતા પણ વધી છે. એમણે બે એવી બાબતો પર મંજૂરીની મહોર મારી છે કે ભારત અને ભારતીયો જે ત્યાં વસ્યા છે અથવા તો જે ત્યાં ભણવા ગયા છે – જવાના છે તેમને માથે ખતરાની ઘંટડીઓ વાગવા માંડી છે. એક છે યુનિવર્સિટીમાં પ્રવેશ આપવા અંગેના આકરા નિયમોનો ફટકો – જેની સીધી અસર ભારતીય વિદ્યાર્થીઓના ‘અમેરિકન ડ્રીમ’ પર પડે છે તો બીજો મુદ્દો છે ‘વન બિગ બ્યુટીફુલ બિલ’ – જેમાં સમ ખાવા પૂરતું ય કંઇ બ્યુટીફુલ નથી કારણ કે અમેરિકન સરકારની નજર સીધી તમારા ગજવા પર છે. પહેલાં વાર્તાઓમાં પરદેશ ગયેલો દીકરો મા-બાપને પૈસા મોકલતો – એ પાત્ર આજની વાર્તાઓમાં જ્યારે ઘરે પૈસા મોકલે ત્યારે તેની પર તગડો કર લાદવામાં આવશે.

આ માત્ર વ્યક્તિગત મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ પર કે ભારતીય સપનાં પર યુ.એસ.એ.ની લગામ નથી પણ અબજો ડૉલર્સના આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક સંબંધો પર એક મોટો બોજ છે. ટ્રમ્પના ટ્રમ્પેટના આ સૂર બેસૂરા અને બે ધારી તલવાર જેવા છે. 

વિદેશ મંત્ર્યાલય અનુસાર  2023 સુધીમાં 1.8 મિલિયનથી વધુ ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ વિદેશમાં અભ્યાસ કરી રહ્યા હતા. આ આંકડામાંથી 21 ટકા વિદ્યાર્થીઓ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં ભણવા જનારા છે. પણ હવે 2025માં ઓવલ ઑફિસમાં પાછા ફરેલા ટ્રમ્પે નીતિઓમાં જે ફેરફાર કર્યા છે તેને કારણે આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ માટે અમેરિકન યુનિવર્સિટીમાં એડમિશન મેળવવું અને ત્યાં ટકી રહેવું દોહ્યલું બન્યું છે. આ પરિવર્તનમાં અંતરંગી નિયમો પણ સામેલ છે. કોઈ નાના ઉલ્લંઘનો, કૉલેજમાં હાજરી અને કેમ્પસની બહારના કામ સહિત કોઈપણ નાની બાબતે વિદ્યાર્થીનો વિઝા રદ્દ થઈ શકે છે. OPT – એટલે કે ઓપ્શનલ પ્રેક્ટિસ ટ્રેઇનિંગ – જે ભણતર પછીની રોજગારીને અસર કરતી બાબત છે તેની પર પ્રતિબંધો લાદવામાં આવ્યા છે. યુનિવર્સિટીઝ પર પણ દબાણ કરાયું છે કે ‘અમેરિકા ફર્સ્ટ’ની નીતિના ધ્યેયોને કેન્દ્ર સ્થાને રાખી, આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓને પ્રાધાન્ય ન આપી વધુ સ્થાનિક વિદ્યાર્થીઓને પ્રવેશ આપવા. 

એક અહેવાલ મુજબ 2024માં યુ.એસ.એ.માં ભણવા જનારા ભારતીય વિદ્યાર્થીઓની નોંધણીમાં 40 ટકા ઘટાડો નોંધાયો છે. ઘણાં વિદ્યાર્થીઓ હવે જર્મની, ન્યુઝીલેન્ડ અને ફ્રાન્સને પસંદ કરી રહ્યા છે કારણ કે અહીં વિઝાને મામલે નીતિઓ આકરી નથી, ભણતર પછી કામની તકો સારી છે ફીઝ પણ ઓછી છે. 

આ નીતિગત ફેરફાર ઓછા હોય તેમ વાણી-વિલાસને મામલે ટ્રમ્પ કોઈની સાડાબારી રાખતા નથી. તાજેતરમાં તેમના એક વાયરલ સંબોધનમાં તેમણે વિદેશીઓ, અમેરિકન કૉલેજોમાં જગ્યા લઇ રહ્યા હોવાની બાબતની ટીકા કરી અને લટકામાં ઉમેર્યું કે આ વિદેશી વિદ્યાર્થીઓ અહીં ભણીને તંત્ર સાથે રોજગારી માટે રમત કરી રહ્યાં છે. 

આ સંજોગો ભારત અને અમેરિકા બન્ને માટે નુકસાનકારક છે. ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ માત્ર ‘અમેરિકન ડ્રીમ’ લઈને ત્યાં પહોંચે છે એમ નથી. NAFSA (એસોસિએશન ઑફ ઇન્ટરનેશલન એજ્યુકેટર્સ) અનુસાર 2002માં આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓએ યુ.એસ.એ.ના અર્થતંત્રમાં 40.1 બિલિયન ડૉલર્સનું યોગદાન આપ્યું હતું જેમાં 7.6 બિલિયન ડૉલર્સ હિસ્સો ભારતીય વિદ્યાર્થીઓનો હતો. ભારતીય વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા ઘટવાથી માત્ર યુનિવર્સિટીઝને અસર થશે એમ નથી (ઘણાં શૈક્ષણિક સંસ્થાનો રિસર્ચ અને ફેકલ્ટીઝ માટે આંતરરાષ્ટ્રીય ટ્યુશન ફંડ પર આધાર રાખે છે) પણ તેનો પ્રભાવ દ્વિપક્ષીય સંબંધો પર પણ પડશે. શિક્ષણ એક સોફ્ટ પાવર ટૂલ પણ છે. ભારતના શ્રેષ્ઠ, ધારદાર પ્રતિભાશાળી વિદ્યાર્થીઓ આ સંજોગોમાં એવા રાષ્ટ્રો તરફ વળશે જેની સાથે ભારતને ભૌગોલિક રાજકારણની દૃષ્ટિએ બહેતર સંબધો હોય.

‘વન બિગ બ્યુટીફુલ બિલ’ની વાત કરીએ તો રેમિટન્સ ટેક્સ બોમ્બ બહુ મોટો વિસ્ફોટ છે. ટ્રમ્પે જેને સમર્થન આપવાની વાત કરી છે તે કાયદો જો પસાર થાય તો યુ.એસ.એ.માં કમાઈને પોતાના વતનમાં પૈસા મોકલનારા પર 3.5 ટકા કરવેરો ઝીંકાશે. તેની અસર ગ્રીન કાર્ડ હોલ્ડર્સ, H1-B કામદારો અને અન્ય પ્રકારના વિઝા ધારકો પર થાય – સ્વાભાવિક છે તેમાં મોટા ભાગના NRIનો સમાવેશ થાય છે. 

વર્લ્ડ બૅંકના મતે 2023માં ભારતને 125 બિલિયન ડૉલર્સથી વધુ રેમિટન્સ – ભરણાં મળ્યા હતા તેમાંથી 28 બિલિયન ડૉલર્સ માત્ર યુ.એસ.એ.માંથી આવ્યા હતા. આ કારણે યુ.એસ.એ. વિદેશી ચલણનો એક મોટો સ્રોત બન્યો. આ કર લદાય તો એમ ગણિત બેસે કે તમે જેટલા પૈસા તમારા વતનમાં મોકલો છે તેમાં પ્રતિ 1,000 ડૉલર પર NRI તરીકે તમે 35 ડૉલર્સનો કર ભરવાનો આવે. જે પરિવારો સ્વાસ્થ્ય કે શિક્ષણ જેવી જરૂરિયાત માટે આ વિદેશથી આવતા નાણાં પર, રેમિટન્સ પર આધાર રાખતા હોય તેમને માટે આ બહુ મોટો ફટકો સાબિત થાય. ઉપરછલ્લી રીતે નાણીએ તો આ બિલ આમ તો યુ.એસ.એ.ની સરકાર માટે રેવન્યુ જનરેશન એટલે કે આવક ઊભી કરવાનું સાધન છે. પરંતુ જરા ઊંડા ઉતરીએ તો સમજાય કે આ એક વૈચારિક ફેરફાર છે. ટ્રમ્પને બહુ પહેલેથી જ વિદેશી કર્મચારીઓ અને રેમિટન્સ સામે જાતભાતના વાંધા અને વહેમ છે.  ટ્રમ્પને એમ જ લાગે છે  કે યુ.એસ.એ.ની કમાણી ખર્ચાય છે બીજા દેશમાં એટલે પોતાના દેશને લાભ નથી મળતો. ટ્રમ્પને ત્યારે જ શાંતિ થશે જ્યારે યુ.એસ.એ.ની કમાણી યુ.એસ.એ.માં સમાણીનો ઘાટ ઘડાશે. ટૂંકમાં ટ્રમ્પ જાણે એમ કહેવા માગે છે કે જો તમે અમેરિકન નથી તો તમારા પોતાના વતનને, તમારા દેશની અર્થ વ્યવસ્થાને અમેરિકાને પૈસે ટેકો આપવા માટે તમારે પ્રીમિયમ ચૂકવવું પડશે. 

ભારતીય-અમેરિકન સંગઠનોએ આ બિલને નબળું પાડવા માટેનું લોબિંગ તો શરૂ કરી જ દીધું છે. તેમની દલીલ એ છે કે કાયદાકીય રીતે અમેરિકન નાગરિક તરીકે રહેનારાઓ અને પ્રોફેશનલ્સને આ બિલની અસંતુલિત અને અપ્રમાણસર રીતે અસર થશે. કેટલાક NRI હવે આ નવા કરથી બચવા માટે ક્રિપ્ટો કરન્સી, બ્લોકચેન વૉલેટ્સ અથવા યુ.એસ.એ.ની બહાર હોય એવા થર્ડ પાર્ટી ફિન-ટૅક એપ્લિકેશન્સ (ફાઇનાન્શિયલ ટૅક્નોલૉજી) જેવા વૈકલ્પિક બૅંકિગના રસ્તા પણ શોધી રહ્યા છે. એક અન્ય વર્ગ કેનેડા અને UAE જેવા દેશોમાં રોકાણ કરવા અથવા સ્થળાંતર કરવાની દિશામાં વિચારી રહ્યા છે, જ્યાં રેમિટન્સ નીતિઓ હજી સુધી પ્રતિકૂળ નથી બની. 

પણ અહીં એક વસ્તુ યાદ રાખવી જરૂરી છે કે અમેરિકા જો કોઈ પગલું ભરે, આ બિલ ધારો કે પાસ થઈ જાય તો બીજા દેશો પણ એ પગલે ચાલવામાં કંઇ બહુ વાર નહીં કરે. ઐતિહાસિક રીતે અમેરિકા ઈમિગ્રેશન અને આર્થિક નીતિઓને મામલે ચીલો ચાતરનારો દેશ રહ્યો છે, એક ટ્રેન્ડ સેટરની માફક અમેરિકા જે કરે તેનું અનુકરણ અન્ય દેશો કરી જ શકે છે. જો ‘વન બિગ બ્યુટીફુલ બિલ’ પસાર થાય તો બીજા દેશો પણ પોતાના દેશના સ્વાર્થ માટે આ બ્યુટી શોધવાના રસ્તા અપનાવી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ તો અત્યારથી જ તેમના ઓવરસીઝ રેમિટન્સ બિલની સમીક્ષા કરે છે તો ઑસ્ટ્રેલિયાએ આઉટબાઉન્ડ ઇકોનોમિક વેલ્યુ ટેક્સ પર ચર્ચાપત્ર રજૂ કર્યું છે. 

જો આવી પહેલ સામાન્ય બનશે તો રેમિટન્સ પર આધાર રાખતા ભારત, ફિલિપાઇન્સ અને નાઈજિરિયા જેવા દેશોમાં વિદેશી નાણાંકીય પ્રવાહ પર નોંધપાત્ર અને નાટ્યાત્મક ઘટાડો વર્તાશે એ ચોકક્સ. ભારત માટે, જ્યાં રેમિટન્સ એ વિદેશી હૂંડિયામણનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત છે (લગભગ કુલ FDI પ્રવાહ જેટલો જ), આ બેલેન્સ ઑફ પેમેન્ટ એટલે કે ચુકવણીના સંતુલન પર દબાણ મૂકશે અને રૂપિયો નબળો પડશે. 

સમસ્યા સામે હોય ત્યારે સમાધાન પણ શોધવું પડે. વિદ્યાર્થીઓએ યુરોપ અને એશિયાની યુનિવર્સિટીઓ તરફ નજર દોડાવવી પડશે. OPTના બદલાતા નિયમો પર ધ્યાન આપો, આ ઉપરાંત વિઝાના નિયમો અંગે અપડેટેડ રહો એટલે અચાનક જ કોઈ વિકટ પરિસ્થિતિનો સામનો ન કરવો પડે. ભારતીય અને વિદેશી યુનિવર્સિટીઝમાં ચાલતા હાઇબ્રીડ કોર્સિઝની તપાસ કરો. વ્યવસાયી સફળતા હંમેશાં બહુ ધાંસુ સંસ્થાનો પર આધાર રાખે છે એવું નથી હોતું. તમારી આવડત તમને કોઈ સાદી યુનિવર્સિટીમાંથી પણ સફળતાના શીખરે લઈ જઈ શકે છે. NRIઓએ શું કરવું? ‘વન બિગ બ્યુટીફુલ બિલ’ તમારી કમાણીમાંથી બ્યુટી છીનવી ન લે તે માટે ટેક્સ એડવાઇઝર્સ અને કાયદાના નિષ્ણાતની સલાહ લો. ફિન-ટૅક પ્લેટફોર્મ વાપરો જે ગેરકાયદે ન હોય અને તે કરન્સી એક્સચેન્જ રેટ્સનું શ્રેષ્ઠ વળતર આપતા હોય અને જેના થકી નાણાંની ટ્રાન્સફરનો ખર્ચ ઓછો થતો હોય. પારિવારીક રોકાણો અથવા જોઇન્ટ એકાઉન્ટની દિશામાં વિચારો જેથી વારંવાર ટ્રાન્સફર કરવાની ભાંજગડ ન કરવી પડે. 

ભારતે શૈક્ષણિક લેવડ-દેવડને મામલે રાજદ્વારી રસ્તાઓ મજબૂત બનાવવા પડશે. વિદેશી યુનિવર્સિટીઝ માટે ભારતમાં પોતાના કેમ્પસ અને સ્થાનિક યુનિવર્સિટીઝ સાથે જોડાણ કરવાના માર્ગ મોકળા કરવા જોઈએ. RBIને સાથે રાખીને રેમિટન્સ બફર નીતિ ઘડવાનો વખત પાક્યો છે જેથી વિદેશી હૂંડિયામણમાં આવનારા દેખીતા ઘટાડા માટે તૈયાર થઈ શકાય. ટ્રમ્પ અને તેના યુ.એસ.એ.ને માથે ચડાવવાને બદલે આપણે ચતુરાઈ પૂર્વક આ સંજોગોમાંથી રસ્તો કાઢવો પડે તે સ્વાભાવિક છે. ટ્રમ્પનું અમેરિકા ઇમિગ્રન્ટ્સ માટે તો અઘરું હતું જ પણ હવે તો વૈશ્વિક સ્તરે એકબીજા પર નિર્ભર રહેવાના આખા વિચારને ટ્રમ્પ બારીમાંથી બહાર ફગાવી દેવા માગે છે. ટ્રમ્પનો આ વહેવાર ટૂંકા ગાળાની જીતનું સાધન છે પણ આર્થિક હિત અને આતંરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠાને મામલે ટ્રમ્પ અને યુ.એસ.એ. પર મોટું જોખમ છે.

બાય ધી વેઃ 

આપણે ટ્રમ્પના તિતાલી અભિગમ સામે ટકવા માટે નીતિગત પરિવર્તન કરવું પડશે. કોઈપણ એક દેશ પર વધુ પડતો આધાર રાખવાનો ગેરફાયદો શું હોઈ શકે તે આપણે સમજી શકીએ છીએ. ભારત અને અમેરિકાના સંબંધો આમ તો વ્યૂહાત્મક છે પણ છતાં ય તે નાગરિકોના સ્તરનું જોડાણ, વિદ્યાર્થીઓ, ટૅક્નોલૉજી પ્રોફેશનલ્સ અને પરિવારો જેવાં પાસાઓ પર ઘડાયેલો સંબંધ પણ છે. ટ્રમ્પની આ બન્ને નીતિ ઊંડા આઘાતજનક ઘા જેવી સાબિત થાય એમ છે. વડા પ્રધાન મોદીએ અત્યાર સુધી તો લેખાં-જોખાંને ધ્યાનમાં રાખીને સાવચેતી ભર્યો અભિગમ રાખ્યો છે, તે જાહેરમાં ટ્રમ્પની ટીકા નથી કરતા પણ ભારતીય અમેરિકન કાયદાના વિશેષજ્ઞો સાથેની ચર્ચામાં તેમણે ભવિષ્યમાં બદલાઈ શકે એવા સંજોગોની ચિંતા ચોક્કસ વ્યક્ત કરી છે.  આપણા વિદેશ મંત્રાલયે વિદ્યાર્થીઓ અને વ્યવસાયીઓ માટે નાણાંકીય વ્યવહારો અને ઇમિગ્રેશનને લગતી બાબતોમાં સાવધાની અને જાગૃતિ રાખવા સલાહ આપી છે. ટ્રમ્પની તુમાખી અને મનસ્વી વહેવારને કારણે વાતચીત કે વાટાઘાટોની શક્યતાઓ પાંખી પડી રહી છે. જો ભારત નક્કી કરશે કે તે સામે કર તગડા કરશે અથવા રોકાણને મામલે આકરા નિયમો લાદશે તો નાના પાયાનું આર્થિક નીતિઓનું યુદ્ધ છેડાવાનાં કારણો પેદા થશે. આપણે આગળ વધું હોય ત્યારે અવરોધો તો વેઠવા પડે પણ આપણને એક દેશ તરીકે બહુ બધા મોરચે એક સાથે ખડા રહેવાનું આવે તો તે સહેલું નહીં હોય. વળી હાર્વડ નહીં અને ઑક્સફોર્ડ વિચારીએ એવું માનતા હો તો ખરેખર તો એમાં ય બહુ ભલીવાર નથી. વિદેશમાં ભણવું એટલે ગજવામાં કાણાં કરી, ઠંડુ ખાઈને અઠવાડિયે લોન્ડ્રી કરવાના દિવસો જેનું પરિણામ તગડી કમાણી હંમેશાં તો નથી જ હોતું. ધારો કે તમે કમાઇ પણ લો તો ય પેલું વન બિગ બ્યુટીફુલ બિલ કોઈ બીજા નામે, બીજા દેશમાં તમારા પાકીટને હળવું કરવા ખડું જ હશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 01 જૂન 2025