૨૦૨૨નું વર્ષ અંગત સ્મૃતિમાં બે વિશિષ્ટ અને પ્રશિષ્ટ કૃતિઓના કૌંસમાં બેસે છે. આધુનિક સમાજને હતાશાના કારણે પેદા થતી ઘૃણા અને હિંસાની જે સમજ મળી છે, તેમાં રોબર્ટ બર્ટનના પુસ્તક ‘ધ એનેટોમી ઑફ મેલન્કોલી’ અને મેલાની ક્લેઈનની અજાગૃત મન વિશેની થિયરીનો મોટો ફાળો રહ્યો છે. બર્ટનનો મહાન નિબંધ ૧૬૨૧માં પ્રકાશિત થયો, અને ક્લેઈનની થિયરી તેની ત્રણ સદી પછી ૧૯૨૩માં. બર્ટને તબીબી અને સાંસ્કૃતિક વિશ્લેષણ કરીને એ માનસિક બીમારીને મેલન્કોલિયા નામ આપ્યું. ક્લેઈને અનકોન્શિયસ – અજાગૃત મનને પદાર્થો સાથેના સંબંધોના દૃષ્ટિકોણથી તપાસીને બતાવ્યું કે માણસ પુખ્તવયે દુનિયાની જટિલ અને સંદિગ્ધ પરિસ્થિતિઓમાં કેવી રીતે વર્તે છે તેનો આધાર બાળપણમાં તેની નાનીમોટી ઇચ્છાઓ પૂરી થઈ હતી કે અધૂરી રહી ગઈ હતી તેના પર છે. ક્લેઈનની થિયરી હતાશા અને આત્મઘાતી વૃત્તિ સાથે સંકળાયેલી માનસિક બીમારીઓનું નિદાન કરવામાં મદદરૂપ નીવડી. ઘૃણા અને ધિક્કારની જે લાગણીઓ હિંસા તરફ લઈ જાય છે તેને સમજીએ તો એ માનસિક પરિબળો જોવા મળશે જેને ક્લેઈને ડિપ્રેશનનું નામ આપ્યું અને તેની પહેલાં બર્ટને જેને મેલન્કોલિયા ગણાવ્યું. આવી બીમારીઓથી પીડાતી વ્યક્તિઓમાં આવાં પરિબળો ભારે લલચામણી વાક્છટા અને આમૂલ પરિવર્તનની ઉમેદમાં વ્યક્ત થાય છે. ૧૮મી-૧૯મી સદીના અંગ્રેજ રાજદ્વારી નેતા ચાર્લ્સ જેમ્સ ફોક્સે પણ એ જ બાલિશ ઘેલછા તરફ આંગળી ચીંધી હતી, જ્યારે તેમણે તેમનું જાણીતું વિધાન કર્યું, કે સૌથી વરવી ક્રાન્તિ એ હોય છે જેમાં જૂની સ્થિતિને ફરી પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવે. “The worst of revolutions is a restoration.” દેશમાં હિન્દુત્વનો માહોલ વરતે છે તે પણ આ જ માનસિક પરિબળોનો ભયાવહ દાખલો બતાવે છે.

નરેન્દ્ર મોદીના ૨૦૦૨ના નરેન્દ્ર મોદીએ ૨૦૦૨માં કોમી રમખાણનું એક સરળ વિશ્લેષણ આપેલું કે દરેક ક્રિયાની પ્રતિક્રિયા હોય છે, પણ હવે રિસ્ટોરેશન હિન્દુત્વ પરિયોજના ત્યાંથી ઘણી આગળ વધી ગઈ છે. હવે એવી અધીરાઈ અને એવો જુસ્સો છે કે પાશવી પ્રતિક્રિયા જ બાકી રહી છે, કોઈ ક્રિયા ઘટવી જરૂરી રહી નથી. આ રિસ્ટોરેશન-હિન્દુત્વ હિન્દુ-વિચાર અને સંસ્કૃતિનાં અત્યાર સુધીમાં જોવા મળેલાં તમામ સ્વરૂપોથી બિલકુલ અલગ છે.

ચાહે ધર્મ અંગેની હોય કે રાજકારણ વિશેની, દરેક વિચારધારા કે થિયરી માટે અમુક પાસાં આવશ્યક હોય છે. દરેક સિદ્ધાન્ત સાથે એક એપિસ્ટેમોલૉજી – જ્ઞાનમીમાંસા કે પ્રમાણશાસ્ત્ર – હોય છે જે દર્શાવે છે કે આપણે જે વિષય પર મનન કે સંશોધન કરવાના છીએ તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે કયાં સાધનો અને કઈ રીતિઓ યોગ્ય છે. એવી જ રીતે, દરેક વિચારક્ષેત્રની એક એક્ઝિઓલૉજી હોય છે, જેમાં આપણે પસંદ કરેલી જ્ઞાનશાખાનાં મૂળ મૂલ્યો ક્યાં ગણવાં તે નક્કી કરવામાં આવે છે. પહેલાંના સમયમાં હિન્દુ વિચારમાં સાંખ્ય, યોગ, ન્યાય, વૈશેષિક, મીમાંસા, વેદાન્તનાં વિવિધ અર્થઘટનો અને બીજે છેડે ચાર્વાક અને આજીવિક પણ હતા. મધ્યકાળમાં કવિતા અને સંગીતમાં ભક્તિપરંપરા બની તેમાં હિન્દુ-વિચારનું પ્રાદેશિક અને સુધારાવાદી સ્વરૂપ બહાર આવ્યું હતું. પ્રાચીનકાળમાં વેદાન્તની વિવિધ સમજોને સમાન્તર બૌદ્ધ અને જૈન વિચાર જેમ હતા, તેમ મધ્યકાળમાં લિંગાયત-શરણ અને શીખ પરંપરાઓ સમાન્તરમાં હતી. દર્શનો અને તેમની સમાન્તર ચાલેલી વિચારધારાઓમાંથી દરેકેદરેક પાસે પ્રમાણશાસ્ત્ર અને મૂલ્યવિધાન, એ બે વસ્તુઓ ચોક્કસપણે હતી.

આપણી સામે આજે જે નવું દર્શનશાસ્ત્ર વિકસી રહ્યું છે તે જોઈએ તો હિન્દુત્વના નવા અવતારની એક્ઝિયોલૉજી, તેનાં મૂલ્યોમાં માત્ર અસહિષ્ણુતા, ઘૃણા, સંવેદનશીલતાનો અભાવ, ઘમંડ અને જે કાંઈ પવિત્ર હોય તેને ભ્રષ્ટ કરવાની વૃત્તિ (intolerance, hatred, insensitivity, arrogance and desecration) જ જણાય છે. જેમણે આ નવું દર્શન અપનાવ્યું છે તેઓ નિર્દોષ મહિલાઓની હરાજી માટે તેમની તસવીરો વેબસાઇટ પર મૂકે છે. તેઓ ટોળામાં ભેગા થઈને નિર્દોષ માણસોને મોતને ઘાટ ઉતારે છે, એટલું જ નહિ, એ પછી તેમને કંઈ ખોટું કર્યાની ભાવના પણ થતી નથી. દેખાવકારોને રાજધાનીમાં પ્રવેશતાં રોકવા માટે તે લોકો રસ્તા પર મોટા ખીલા ઠોકે છે અને કાંટાળા તારની વાડ બનાવે છે. તેઓ અન્ય ધર્મોનાં પવિત્ર સ્થાનોમાં ઘૂસી જઈને તેને અપવિત્ર બનાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. જેમનો પોષાક કે ખાનપાન તેમનાથી જુદાં હોય તેમના માટે તેમની પાસે ધિક્કાર સિવાય કોઈ લાગણી નથી. કોઈ ફિલ્મનિર્દેશક, નાટ્યકાર કે લેખક કંઈક જુદી વાત કરે તો તેઓ તેને ધાકધમકી આપવા દોડે છે. બની બેઠેલા સંતોની બેઠકમાં બીજા ધર્મના અનુયાયીઓ પર ઝેર ઓકવામાં આવે છે અને નરસંહાર કરવા સુધીની વાતો થાય છે. તેઓ ઇતિહાસના મહાન નેતાઓ અને વિભૂતિઓનું જાણે અપહરણ કરીને પોતાના ખેમામાં લઈ જાય છે – જો અને જ્યારે તેમને અનુકૂળ લાગે તો અને ત્યારે. કાયદાકાનૂન અને બંધારણની તેમને પડી નથી સિવાય કે તેમના હેતુ સિદ્ધ કરવા માટેનાં સાધન તરીકે. તેઓ તેમના પ્રતિસ્પર્ધીઓને ભૂંડા ચીતરવા, અપમાનિત કરવા અને ભય પમાડવા સોશિયલ મીડિયામાં તેમની પર વારંવાર હુમલા કરે છે. સ્ત્રીઓ અને કચડાયેલા સામાજિક વર્ગો ગુલામી કરવા સર્જાયા છે એવું તેમનું માનવું છે. સત્ય કે હકીકત કરતાં સરકારી પ્રચારતંત્ર ચડિયાતું છે અને જૂઠાણાં ફેલાવવા એ ઘણું આવશ્યક કામ છે એવું તેમનું માનવું છે. શાસકોના દેખાડા અને ઠાઠમાઠમાં ભૂખ્યાંજનોના જઠરાગ્નિ શાંત કરવાની શક્તિ છે એવું પણ તેમનું માનવું છે.

અગાઉનાં તમામ દર્શનશાસ્ત્રમાં નિરીક્ષણ કરવા પર, વાસ્તવિકતા પારખવા પર અને તેનું હાર્દ સમજવા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. માટે જ તો એ ‘દર્શન’ કહેવાયાં – વાસ્તવિકતાનું દર્શન કરવાની રીત અને એ દૃશ્યની અભિવ્યક્તિ એ અગાઉની સૌ હિન્દુ બૌદ્ધિક પરંપરાની ઓળખ હતી. પણ અત્યારે જે આવૃત્તિ બહાર પડી છે તે જોવામાં નથી માનતી, બલકે ચારે બાજુ ધ્યાન ખેંચતાં નગ્ન સત્યોને ન જોવાનું પસંદ કરે છે. તેમને દર્શન કરતાં અદૃશ્ય માટે અહોભાવ છે. માટે તે પ્રજાજીવનને સ્પર્શતી માહિતી અને આંકડાને અદૃશ્ય કરવાનું પસંદ કરે છે. આ વિધિને ‘રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની પ્રાથમિકતા’ પણ કહેવામાં આવે છે. તેઓ હકીકતોને જ નહિ, માણસોને પણ અદૃશ્ય બનાવી શકે છે, જો તેઓ અઘરા પ્રશ્નો પૂછે તો. આ વિધિને ‘યુ.એ.પી.એ.’ કહેવામાં આવે છે. તેના સમર્થકો અખબારોને ધાકધમકી આપીને તેમને ચૂપ કરાવે છે. આને ‘લોકપ્રિયતા’ કહેવામાં આવે છે.

હિન્દુત્વનું પ્રમાણશાસ્ત્ર સર્વસ્વીકૃત જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનને ઉવેખવા પર આધારિત છે. તે જૈવિક ઉત્ક્રાન્તિનો સિદ્ધાન્ત સ્વીકારતું નથી. તે માને છે કે આધુનિક પાશ્ચાત્ય જ્ઞાનના કારણે ભારતની બૌદ્ધિક અને વૈજ્ઞાનિક પરંપરાની ધારા દૂષિત થઈ છે. તેને આઈ.આઈ.ટી. અને રાષ્ટ્રીય પ્રયોગશાળાઓ આધુનિક વિષયો પર સંશોધન કરે તે પસંદ નથી, પણ છાણ અને ગૌમૂત્ર પર સંશોધન કરવા તેમના પર દબાણ લાવવામાં આવે છે. તે યુનિવર્સિટી અને કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ પર ‘નવી’ શિક્ષણ નીતિ લાદે છે જેનો મૂળ મંત્ર છે ‘સનાતન વિદ્યા’. હિન્દુત્વનો આ પ્રવાહ માને છે કે સઘળું જ્ઞાન ભારતમાંથી જ બાકીના વિશ્વમાં પ્રસર્યું અને બહારથી અંદર જે કાંઈ આવ્યું તેમાં કાંઈ મૂલ્યવાન હતું જ નહિ. તેના ઇતિહાસવિદોનું એક જ કામ છે, ભારત વિશેની તેની જે સંકુચિત સમજ છે તેને સાબિત કરી આપવી. તેમનું માનો તો, સંસ્કૃતની પહેલાં કે પછી બીજી કોઈ ભાષાએ જ્ઞાનસર્જનમાં એટલું યોગદાન નથી આપ્યું જેટલું સંસ્કૃતે આપ્યું છે. તેમનું માનો તો, બીજી બધી સંસ્કૃતિઓ – ઇજિપ્ત, મેસોપોટેમિયા, એસિરિયા, અક્કાડિન, દ્રાવિડિયન, ગ્રીક, લૅટિન કે સ્લાવિક – ગૌણ છે.

હિન્દુ બૌદ્ધિક પરંપરાની અગાઉની તમામ શાખાઓએ તેમની મૂળભૂત માન્યતાઓને સ્થાપિત કરવા માટે ‘પ્રમાણ’ – તર્કબદ્ધ પુરાવા – આપવાં પડતાં. જો પ્રમાણની રાહ જોવાય એમ ના હોય તો તેઓ કમ સે કમ જ્ઞાન પરંપરામાંથી ‘વચન’ કે ‘વેદોક્તિ’નો આધાર આપતા. પણ હિન્દુત્વની સમકાલીન શાખાને પુરાવા કે વૈજ્ઞાનિક ઇતિહાસ માટે હાડોહાડ ચીડ છે.

૨૦૨૨ના ભારતમાં આ હિન્દુત્વ આપણી સામે પરદા પાછળથી મંચ પર આવી રહ્યું છે. ધર્મ-પરિવર્તન પર પ્રતિબંધ મૂકતા કાયદા પસાર થઈ રહ્યા છે, દેવળ પર હુમલા થઈ રહ્યા છે, બલ્લીબાઈ એપ ચાલી છે, કહેવાતી ધર્મસંસદમાંથી આખી મુસ્લિમ વસતિનો સંહાર કરવાની ઘોષણા થાય છે, નાગાલૅન્ડ પર ફરીથી સેનાને વિશેષ સત્તા આપતો કાયદો ઠોકવામાં આવે છે, આધારને મતદારપત્ર સાથે જોડવામાં આવે છે, હાસ્યાસ્પદ ઇતિહાસનાં કૅલેન્ડર બહાર પડે છે, વિપક્ષના સાંસદોને સંસદમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવે છે, ચેપી રોગચાળા વચ્ચે જંગી ચૂંટણી-પ્રચાર સભાઓ યોજાય છે, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર નાગરિક સમાજને યુદ્ધના શસ્ત્ર સાથે સરખાવે છે, સેવાનું કામ કરતી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓને મળતું દાન અટકાવાય છે, અને ગાંધીના બદલે તેમના હત્યારાને મહાત્મા ગણાવાય છે. વિશ્વગુરુ ભારતનાં પ્રશસ્તિગાન ગાવામાં જોડાઈ જવાનો સમય છે આ. ન્યૂયૉર્કનાં નવાં રાજ્યપાલ કેથી હોશુલે હમણાં ઍન્ટિ-હેટ કાનૂન પસાર કર્યો કારણ કે ઘૃણા, ધિક્કાર લોકશાહી માટે હાનિકારક છે, પણ એ વાત બાજુએ મૂકો. ચે ગુવેરાની એ વાત પણ બાજુએ મૂકો કે, “ક્રાન્તિ એ કાંઈ સફરજન નથી જે પાકે ત્યારે ઝાડ પરથી આપમેળે પડે. એને તમારે પાડવું પડે છે.” સફરજનની ક્યાં વાત કરો છો, જ્યાં શાસનતંત્ર આખું બંધારણ જ નીચે પાડવા બેઠું છે.

અનુવાદક : આશિષ મહેતા

ગણેશ દેવી પીપલ્સ સર્વે ઑફ ઇન્ડિયાના અધ્યક્ષ છે.

(અનુવાદ ‘ધ ટેલિગ્રાફ’ના સૌજન્યથી, જ્યાં આ લેખ અંગ્રેજીમાં પ્રકાશિત થયો હતો.)

https://www.telegraphindia.com/opinion/against-evidence/cid/1847151

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 03-04

વડોદરા વીસમી સદીમાં કોસ્મોપોલિટન શહેર ગણાતું. હું ૧૯૮૦માં અહીં સ્થાયી થયો એ પછી કોમી બહિષ્કારની બે ઘટનાઓ જોઈને અને ઘણા દાયકાઓ પહેલાં ઘટેલી ત્રીજી વિશે વાંચીને જરા વિચલિત થયો. પહેલાંના સમયમાં બનેલી એ ત્રીજી ઘટના બાબાસાહેબ આંબેડકરને લગતી હતી. કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાં તેમનો અભ્યાસ પૂરો કરીને તેઓ વડોદરા આવ્યા ત્યારે તેમણે એક પારસીના ઘરમાં આશ્રય લેવો પડ્યો હતો, કારણ કે ભલે તેમને બરોડાના મહારાજાના બરોડા સ્ટેટના કાનૂન અધિકારી તરીકે નિમ્યા હોય, પણ તેમને કોઈ હિન્દુ પરિવાર ઘર ભાડે આપવા તૈયાર નહોતો. આ અભિગમથી વ્યથિત થઈને આંબેડકરે બે અઠવાડિયાંમાં આ શહેર છોડવાનો ર્નિણય કર્યો.

મેં જે બે પ્રસંગ નજીકથી જોયા તેમાંના એકમાં ખ્યાતનામ નાટ્યકાર હબીબ તન્વીરને હાલાકી ભોગવવી પડેલી. ૧૯૮૫માં તેઓ વડોદરા આવેલા અને એક વર્ષ રહીને એક નવું નાટક તૈયાર કરવાના હતા. આંબેડકરની જેમ તન્વીરને પણ થોડા જ સમયમાં શહેર છોડવું પડેલું. હિન્દુઓ એક મુસ્લિમને ઘર આપવા તૈયાર નહોતા, અને મુસ્લિમો એક વામપંથીને પોતાની નજીક આવવા દેવા તૈયાર નહોતા. એંસીના દાયકામાં આર.એસ.એસ.એ ગુજરાતને પોતાની પ્રયોગશાળા બનાવવાનું કામ શરૂ કરી લીધું હતું. તેનાં પરિણામો પછીથી દેશ–દુનિયાની સામે આવવાનાં હતાં.

સામાજિક બહિષ્કારનું જે ત્રીજું પ્રકરણ હું જાણું છે તે છે જે.એસ. બંદૂકવાલાનો અનુભવ. ન્યુક્લિયર ફિઝિક્સનું ભણતર પૂરું કરીને તેઓ સિત્તેરના દાયકાની શરૂઆતમાં મ.સ. યુનિવર્સિટીમાં ભણાવવા આવ્યા હતા. તેમને તેમની જ કોમે અળગા કર્યા – તે શું હતા તે કારણે નહિ પણ તેમના વિચારોના કારણે. અજાઝ અશરફ સાથેની એક મુલાકાતમાં તેમણે કહેલું, “અમેરિકામાં મારો અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી હું ૧૯૭૨માં ભારત પાછો આવ્યો. એક વાર વડોદરામાં મેં (મુસ્લિમોના બોહરા સમુદાયના આધ્યાત્મિક નેતા) બોહરા સૈયદનાને જોયા. તેઓ એક બગીચામાં નમાઝ પઢી રહ્યા હતા. મને થયું કે હું એમને મળીને જઉં અને મેં તેમના પરિવારની બે વ્યક્તિઓ સાથે વાત કરી. મેં તો પેન્ટ–શર્ટ પહેર્યાં હતાં. તેમને જ્યારે ખબર પડી કે હું પણ બોહરા છું, ત્યારે તેમણે ઊંચા અવાજે મને કહ્યું કે મેં સૈયદનાને આવા લિબાસમાં મળવાનું કેવી રીતે વિચાર્યું. કોઈ બોહરા જ્યારે સૈયદના સાહેબને મળે ત્યારે તેણે બોહરા સમુદાયનો પરંપરાગત પોષાક પહેરવાનો હોય છે, અને અમુક રીતે જ ઊભા રહીને અમુક રીતે જ તેમની સમક્ષ જવાનું હોય છે. એ લોકોએ મને કહ્યું કે, તમારે તો ‘અબ્દે સૈયદના’ (એટલે કે સૈયદનાના ગુલામ) તરીકે વર્તવું જોઈએ. મેં કહ્યું કે અલ્લાહ સિવાય કોઈના પણ ગુલામ થવું મારે માટે અશક્ય છે. તેમણે મારા પર દબાણ લાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ હું કોઈ સમાધાન કરવા તૈયાર નહોતો.”

એંસીના દાયકામાં હું મ.સ. યુનિવર્સિટીના અંગ્રેજી વિભાગમાં ભણાવતો હતો, બંદૂકવાલા ભૌતિકશાસ્ત્ર વિભાગમાં; અને મને એમની ઓળખાણ કરવાનું મન થાય તે સ્વાભાવિક હતું. મેં ત્યારથી અત્યાર સુધીની એમની સંઘર્ષયાત્રા નજીકથી જોઈ છે, તેમની હિમ્મત અને જાન લેવા ધમકીઓ સામે પણ ર્નિભયપણે પોતાની વાત કહેવાની તેમની ક્ષમતાથી હું પ્રભાવિત પણ થયો છું અને પ્રેરિત પણ. અડધી સદીથી, છેક ૨૯મી જાન્યુઆરીએ તેમના અવસાન સુધી, તેમણે સત્તાધીશો સામે સત્ય બોલવાનું – સ્પીકિંગ ટ્રુથ ટુ પાવર – છોડ્યું નહિ, અને એ માટે ભારે કિંમત પણ ચૂકવી.

યુવાનીમાં જ્યારે તેઓ લેક્ચરર હતા અને યુનિવર્સિટી કેમ્પસમાં એક હોસ્ટેલના વોર્ડન હતા, ત્યારે અમુક વિદ્યાર્થીઓએ તેમના ઘરમાં ઘૂસીને બધું વેરણછેરણ કરી નાંખેલું. તેમણે જ્યારે ચૂંટણી લડવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે યુનિવર્સિટીના સત્તાવાળાઓએ તેમની રજા અરજી મંજૂર કરવાની ના પાડી. યુનિવર્સિટીના ઇતિહાસમાં એક અપવાદ સર્જીને તેમણે કેમ્પસમાંના તેમના કામ માટે વેતન લેવાની ના પાડી. તેમણે ગરીબ પરિવારોનાં બાળકોને કોઈ ફી લીધા વિના ભણાવવાનું શરૂ કર્યું. સાથે પોતાનું ઘર ચલાવવા તે સમૃદ્ધ પરિવારોનાં પણ થોડાંક બાળકોને ભણાવતા. લેક્ચરર તરીકે તેમને જે નાનો ફ્લેટ મળેલો તેના પર ગુંડાઓએ હુમલો કર્યો તે પછી યુનિવર્સિટીએ તેમને પ્રોફેસરો માટેના મોટા ફ્લેટમાંથી એક આપેલો, ત્યાં થોડો સમય રહ્યા પછી તેઓ સમા વિસ્તારમાં બનાવેલા એક બંગલામાં રહેવા જતા રહ્યા. ૨૦૦૨નાં રમખાણો વખતે એ ઘર પર પણ ટોળાએ હુમલો કરેલો. મિત્રોની મદદથી તેઓ ભાગી નીકળી શક્યા, નહિતર એ દિવસે તેમને જાનનું જોખમ હતું. પણ હુમલાખોરોએ પરિવારની જૂની તસવીરો અને જૂના પત્રો જેવી તેમની સૌથી વધુ અમૂલ્ય ચીજવસ્તુઓ તેમની નજર સામે સળગાવી નાખી હતી, એ વાત તેમણે મને કહેલી.

રમખાણો પછી તેમણે તેમનાં સંતાનોને વડોદરાથી છેટે મોકલી દીધાં, અને પત્નીના અવસાન પછી તેઓ એકાકી જીવન ગાળી રહ્યા હતા. એ દરમિયાન પણ તેમણે સમાજ માટે કામ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું, અસંખ્ય બાળકોના ભણતર માટે નાણાકીય મદદ કરી, સામાજિક સંવાદિતાને સ્પર્શતા મુદ્દાઓ પર લખવાનું આગળ વધાર્યું, અને સૌથી મહત્ત્વનું એ કે ર્નિભયતાનો સદ્દગુણ પકડી રાખ્યો. જીવનભર તેમણે મુસ્લિમ મુલ્લાઓના ફતવા અને ઝનૂની હિન્દુઓની ધમકીઓ અને સતામણીનો સામનો કર્યો.

તેમની ઓળખ અને વિચારોના કારણે તેઓ વડોદરાનાં ભારે ભૌતિકવાદી અને કંઈક અંશે બોહેમિયન વર્તુળોથી વિખૂટા જ રહ્યા. મોટા ભાગનો સમય તો વડોદરાના મહાનુભાવો એમ જ વર્તતા કે બંદૂકવાલા અહીં પ્રતાપગંજમાં એક નાના ફ્લેટમાં હજુ રહે છે એ વાત જાણે તેઓ સૌ ભૂલી જ ગયા હોય. જો કે, દુનિયાના ખૂણેખૂણેથી અગ્રણી વિચારકો અને સામાજિક નેતાઓ જ્યારે બંદૂકવાલાને મળવા આવતા ત્યારે તે સૌને તેમની હયાતીની નોંધ લેવાની ફરજ પડતી.

એક અંતરાત્માનો અવાજ (કોન્શ્યન્સ કીપર), જેને પોતાના શહેરમાં અવગણના અને વિશ્વભરમાં નામના મળી; એક પ્રેરણાદાયી મિત્ર, અને માનવસમ્માન અને સમાનતા માટેના જુઝારુ લડવૈયા એવા જે.એસ.બી.એ આ દુનિયામાંથી વિદાય લીધી છે. વડોદરાના નૈતિક માળખામાં એક મોટી ગેરહાજરી અને કોમી વિખવાદમાં ફસાયેલા આપણા દેશની સામૂહિક સ્મૃતિમાં એક મોટી છાપ તેમણે છોડી છે.

અનુવાદ :  આશિષ મહેતા

(મૂળ લખાણ અંગ્રેજીમાં, ‘ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસ’માં ૩૧મી જાન્યુઆરીએ પ્રકાશિત થયેલું, અનુવાદ સૌજન્યથી.)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 08

ધ ઇકોનૉમિસ્ટ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ (ઇ.આઇ.યુ.) દર વર્ષે વિવિધ દેશોમાં લોકશાહીની સ્થિતિ વિષે એક અહેવાલ તૈયાર કરે છે. વર્ષ ૨૦૨૦ માટેનો અહેવાલ ચાલુ વર્ષની શરૂઆતમાં પ્રકાશિત થયો, તેમાં ભારતનો ક્રમ બે પગલાં પાછળ ગયો છે. વિશ્વમાં ભારતની લોકશાહી ૫૧મા ક્રમે હતી, તે હવે ૫૩મા સ્થાને છે. આમ તો, ભારતમાં લોકશાહીની હાલત નાજુક છે, એ સમજવા માટે ભારે બુદ્ધિ લગાડવાની જરૂર નથી. રોજ બ રોજની ઘટમાળમાં માંડ ટકી રહેવાનો પ્રયત્ન કરી રહેલા નાગરિકો માટે આમાં કોઈ નવા સમાચાર નથી. અહીં પરિસ્થિતિ કેવી કપરી છે, તેનો અંદાજ માંડવા માટે આપણને ઈ.આઈ.યુ.ની જરૂર નથી, એમાં ગ્રીક કે લૅટિન જાણવું પડે એવું કાંઈ નથી. છતાં ગ્રીક-લૅટિનનાં નવાં જોડાણો બહાર આવે છે, જેનાથી આપણી દૈનિક વાસ્તવિકતામાંથી નવા સમાચાર પણ સર્જાય છે. અહીં વાત સંસદમાં જોવા મળતા હૉર્સપ્લે (શું કહીશું, ‘અશ્વક્રીડાઓ’) કે વિધાનસભાઓમાં થતા હૉર્સટ્રેડિંગ (‘અશ્વવ્યાપાર’) વિશે નથી, પણ અશ્વની જ વાત છે, મિથિક અને ઐતિહાસિક બંને પ્રકારના.

ગ્રીક મિથકમાં દરિયાનો દેવ મનાય છે તે પસાઇડોનની સંતતિમાં બે અશ્વ પણ હતા. દેવી ડિમિટરની કૂખેથી અતિ વેગવાન અશ્વ આરાઇનનો જન્મ થયો, અને ગોર્ગોન મેડુસાએ પાંખોવાળી ઘોડીને જન્મ આપ્યો, જેને વાળના સ્થાને જીવંત, ઝેરી સાપો હતા. એના પિતાની દાઢી જેવી શ્વેત કેશવાળી અને એની માતા જેવી પાંખો ધરાવતી આ ઘોડીનું નામ હતું પેગસસ. સદીઓથી ભુલાઈ ગયેલું આ નામ હવે સમાચારોમાં ચમકે છે, એ પણ ગ્રીસથી હજારો માઈલ દૂર, ભારતમાં.

ઘોડા માટેનો લૅટિન શબ્દ છે ‘ઇક્વસ’. આમ તો તે ગધેડાથી લઈને ઝિબ્રા સુધીની ઘોડા જેવી બધી જાતિઓ માટે વપરાતો. ગ્રીક મિથકના ઘોડા પ્રાણઘાતક હતા, પણ લૅટિન ઇક્વસ સંપૂર્ણ શાકાહારી હતો. ઘણી ઘોડીઓ સાથે મળીને એક ઘોડાને પોતાનો સર્વોપરી માનતી, અને નિશ્ચિત વિસ્તારમાં તેમનું ટોળું સાથે રહેતું. ઇક્વસની કમ-સે-કમ થોડી જાતિઓને માનવજાતે આજના યુક્રેન અને કઝાખસ્તાનના વિસ્તારમાં ઈ.સ. પૂર્વે ૪૦૦૦માં પાલતું બનાવી હતી. એ પછીનાં ૨,૦૦૦ વર્ષોમાં પાલતુ ઘોડા માનવજીવનનો ભાગ બની ગયા. સિન્તાશ્તા અને પેત્રોવ્કામાંથી પ્રાગૈતિહાસિક શોધખોળમાં કબરમાં દફનાવાયેલા ઘોડા પણ મળી આવ્યા છે. જનીનવિજ્ઞાની સંશોધન એવી શક્યતા બતાવે છે કે બધા ઘોડા એક જ પેટાજૂથ – ‘હેપ્લોટાઇપ’ –માંથી આવ્યા છે.

અલબત્ત, કોવિડ, બેરોજગારી, ભાવવધારો, લોકતાંત્રિક સંસ્થાઓના પતન અને ચારેકોરથી ભયના વાતાવરણ વચ્ચે આવી પ્રાગૈતિહાસિક વાતો આપણને પ્રસ્તુત ના લાગે. પણ ઇઝરાયલની એન.એસ.ઓ. ગ્રૂપ નામની કંપનીનું એક જાસૂસી સૉફ્‌ટવેર છે, જે માત્ર સરકારને જ વેચવામાં આવે છે, તેના લીધે પેગસસ સમાચારોમાં છે. અને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘે ‘પાશ્ચાત્ય’,‘માક્‌ર્સવાદી’ અને ‘રાષ્ટ્રવિરોધી’ ઇતિહાસવિદો પર જે ઝનૂનથી હુમલો કર્યો છે, તેના કારણે ઇક્વસ પણ વેબિનાર અને વૉટ્‌સએપના અપપ્રચારમાં ઝળક્યો છે.

એવા અહેવાલ છે કે જ્યારે ‘ઑપરેશન લોટસ’ હેઠળ કર્ણાટકમાં લોકશાહી ઢબે રચાયેલી સરકારને તોડવા હૉર્સટ્રેડિંગ થયું, ત્યારે ભૂતપૂર્વ નાયબ મુખ્ય પ્રધાન જી. પરમેશ્વર, ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન સિદ્દરામૈયાના અંગત સચિવો અને ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન એચ.ડી. કુમારસ્વામીના ફોનનંબર પેગસસના આધારે ટેપ કરવામાં આવ્યા હતા. પાંખોવાળી દરિયાઈ ઘોડીનો આધુનિક અવતાર ઘણા નામધારી ઉપરાંત અમુક કામધારી પર પણ છૂટો મૂકવામાં આવ્યો હતો. ભારતના બંધારણે આપણને રાજ્યસત્તાની ત્રણ પાંખો આપી છે, તો બે પાંખોવાળી ઘોડી ઍક્ઝિક્યુટિવ, લૅજિસ્લેટિવ અને જ્યુડિશિયરી, તે ત્રણેયની મહત્ત્વની વ્યક્તિઓ પર ચાંપ રાખવા મોકલવામાં આવી હતી.

હવે ગ્રીક ઘોડા પરથી લૅટિન ઘોડા તરફ વળીએ. ઘોડા ભારતમાં બહારથી આવ્યા અને સાથે નવી ભાષા, મૌખિક કવિતા અને સંસ્કૃતિ લાવ્યા કે પછી ઘોડા ભારતમાંથી હણહણતા નીકળ્યા અને જેને ‘ઓલ્ડ વર્લ્ડ’ (પુરાતનવિશ્વ) કહે છે, તેના પર આધિપત્ય જમાવ્યું અને આર્ય પ્રજાની ભાષા ત્યાં ફેલાવી – આ બેમાંથી કયો વિકલ્પ સાચો છે, તે પ્રશ્ન ભારતીય ઇતિહાસમાં કદી એટલો મહત્ત્વનો નહોતો, જેટલો આજે છે. ઇક્વસ જાતિની ઉત્ક્રાન્તિ અંગે અત્યાર સુધીમાં થયેલું તમામ સંશોધન આર્યન પ્રજા ભારતની મૂળ રહેવાસી હોવાની ધારણાને ખોટી ઠેરવે છે. પરંતુ, હરપ્પાકાળના અંતિમ તબક્કા વખતનો એક ઘોડાનો દાંત મળી આવ્યો છે, માત્ર તેના આધારે સંશોધકો, ભાષાશાસ્ત્રીઓ, આર્કિયોલૉજિસ્ટ્‌સ અને ઇતિહાસવિદોએ અત્યાર સુધી સંસ્કૃતની ઉત્પત્તિને જે સમયગાળામાં ઠેરવી છે, તેના કરતાં ઘણી વધારે જૂની હોવાનું માનનારાઓને અચાનક આશા બંધાઈ છે. આ જમણેરીઓની ઇતિહાસસમજ એવી છે કે સરસ્વતી-સિંધુ નદીની સંસ્કૃતિમાં વૈદિક જ્ઞાન પ્રગટ્યું હતું. જો એમ સ્થાપિત કરી શકાય, તો પછી હિન્દુરાષ્ટ્રમાં કોણ મૂળે અંદરના છે અને કોણ બહારથી આવ્યા એ બહુ સરળતાથી સાબિત કરી શકાય. ઘોડા, ઇક્વસ, રથ, શસ્ત્રો, યુદ્ધો, ભાષાઓ એ સઘળી સામગ્રીનો આધાર લઈને ભારતના પ્રાગૈતિહાસિક કાળની નવી સમજ ઊભી કરવાની એમની નેમ છે.

આમાં સાદી મુશ્કેલી એટલી જ છે કે આમ કરવામાં જે બિન-વૈજ્ઞાનિક ધારણાઓ, પુરાવા અને તારણો આવશે, તે ઘોડાના એ તબેલા જેવાં હશે, જેને હક્‌ર્યુલિસે સાફ કરવા પડ્યાં હતા. વીસમી સદીમાં આપણે જોયું કે જનીની શુદ્ધતાનો આધાર લેતો રાષ્ટ્રવાદ કઈ હદે જઈ શકે છે અને ‘બહારનાં’ ગણાયેલાં પ્રજાજનોને તેમાં શું સહન કરવું પડે છે. હિન્દુત્વ અને મારીમચડીને ઊભા કરેલાં ઇતિહાસનું મિશ્રણ એ ધર્મ-આધારિત રાજ્ય અને વંશીય રાજકારણના મિશ્રણને આમંત્રે છે. આઝાદીનું ૭૫મું વર્ષ નજીક આવે છે, ત્યારે યાદ રાખવું ઘટે કે સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં શહીદોએ બલિદાન આપ્યાં તે લોકશાહી વ્યવસ્થા હેઠળની આઝાદી, સામાજિક સમરસતા અને નાગરિક-અધિકારોની સમાનતા માટે આપેલાં, નહિ કે આ અશ્વયુગ લાવવાં, જેમાં પાંખોવાળી ઘોડી જાસૂસી કરે છે, ઘોડાના કાલ્પનિક ઇતિહાસો લખાય છે અને ધારાસભાઓમાં ઘોડાઓને વેપલો થાય છે.                                              

અનુવાદ :  આશિષ મહેતા

લેખક રાષ્ટ્ર સેવાદળના રાષ્ટ્રીય પ્રમુખ છે અને પીપલ્સ લિન્ગ્વિસ્ટિક સર્વે ઑફ ઇન્ડિયાના અધ્યક્ષ છે. (મૂળ લેખ અંગ્રેજીમાં ‘ઇન્ડિયન એક્સ્પ્રેસ'માં પ્રસિદ્ધ થયો હતો.)

https://indianexpress.com/article/opinion/columns/pegasus-spyware-the-mythical-horses-shaping-india-7417659/

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2021; પૃ. 08