તમસુ રે મારો લાડકો નાતો      

લાખો ભવનું લ્હેણું રે … તમ સુ રે      

દુનિયા ભવાં તાણતી ભલે      

નેહ ઝરે દો નેણ રે … તમ સુ રે

દીદીનાં સંસ્મરણો એટલે પરમસખાનું મધુર ગાન. સખ્યનો ઘુઘવતો સાગર.

જ્યારે જીવન વેરાન-સૂકુંભઠ્ઠ બની ગયું હતું, નિષ્પર્ણ વૃક્ષ જેવું એકલુંઅટૂલું ઊભું હતું, હરિયાળીનું નામોનિશાન નહોતું ત્યારે રસ ઋતુઓના રાજવી બનીને દીદી પ્રવેશ્યાં. વસંતનો ઉત્સવ બનીને આવ્યાં. જીવનના અણુરેણુને ચૈતન્યની અમીધારાથી સીંચીને નવપલ્લવિત કરી દીધાં. ભર ઉનાળે ઘરમાં ને ઘરમાં જ અષાઢી અમૃતહેલી વરસાવીને નખશિખાન્ત નવડાવી દીધી. જીવનવાદ્યના તારે વેરવિખેર થયા હતા, તૂટું તૂટું થઈ રહ્યા હતા ત્યારે મધુર પ્રેમથી એને રસ્યા-કસ્યા. જીવનવીણાને ચૈતન્યધારાથી ઝંકૃત કરી દીધી, રણઝણતી કરી મૂકી. તૂટેલું સાજ વાગવા માટે સજ્જ થઈ બેઠું. એમની ઉપસ્થિતિથી આ ઘટના ઘટી, પરંતુ ક્યાં ય એનો અણસાર નહિ, પદરવ નહિ, એનું શ્રેય લેવાની તો વાત જ નહિ, કહ્યું તો એવું કહ્યું આ તો તમારામાં પડેલું જ હતું એ ઉદ્દઘાટિત થઈ રહ્યું છે. એમાં મારું લવલેશ કરવાપણું નથી. જે સહજ હતું, સ્વાભાવિક હતું, જે ઘટવાનું હતું તે ઘટ્યું, કર્તાવિહોણી કર્મસરિતાના પ્રથમ ચરણે દર્શન થયાં. જીવન કિમિયાગરે આ કેવી રીતે ઘટાવ્યું એની કલા વિષે તમને કહીશ તો એ તમને ગમશે જ ગમશે. જીવનરાસ રમવાની છટા તમને પોતાના કરી દેશે. દીદીના સંસ્મરણો એટલે આપણા સૌમાં રસાયેલું એમનું જીવન. નાના-મોટા સૌને આ રસલ્હાણ પ્રાપ્ત થઈ છે. એ ચેતનાના પરમ સ્પર્શથી ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં આપણે સૌ આંદોલિત છીએ એટલે આપણે સૌ બડભાગી છીએ. આજે આપણે સૌ મળીને ગાઈએ : ‘રાને તેરો ચિર જીયો ગોપાલ’. આપણા હૃદયમાં એનું પુનિત ધામ બને.

એકવાર એમણે મને કહ્યું હતું, ‘પ્રભા, હું બેસું તો ક્યાં બેસું ? મને ઓછું-અદકું સ્થાન ના ખપે. મારે તો પૂરેપૂરું તમારું હૃદય જોઈએ, પરંતુ ત્યાં તો વાસનાઓનું તાંડવ છે, એ દૂર કરવા રહ્યાં. ત્યારે જ મારું પદાર્પણ તમારા હૃદયમાં થાય. તમે કહો છો, ‘પગલાં કરો, પગલાં કરો’. ક્યાં પગ મૂકું ? કૃષ્ણના હાથમાં તો શંખ-ચક્ર-ગદા-પદ્મ હતાં અને આ કળિયુગમાં મારા હાથમાં તો સાવરણી, ઝાપટિયું અને ખણીખોતરીને કચરો કાઢવા માટે અનેક પ્રકારના સાધનો પકડાવ્યાં છે. તમે રાગદ્વેષની અહંકારની રમત રમ્યા કરો અને મારે તમને ક્યારેક ટપલાં મારીને ક્યારેક Hammering કરીને ઝાપટીને જગાડવા પડે. યુગોથી આ રમત રમતા આવ્યાં છો. ડેલીએ હાથ દઈને પાછા વળ્યા છે. હવે તો જાગો! જાગતાને જગાડવાની એમની આ નવલી રીત હતી. હૃદયને પરમધામ બનાવવાનો આ સંકેત હતો. એમને જીવતા જાગતા સ્મારક ખપતા હતા.

પ્રથમ મિલને જ મને ‘Seek not’, ‘Reject not’નો જીવનમંત્ર પકડાવી દીધો હતો. એમણે મને કહ્યું આ શબ્દોને એના ગર્ભગૃહમાં જઈને ઉકેલજે, એને સમજજે જીવનમાં જે કોઈ ઘટનાઓ ઘટે છે એ પરમના પ્રેમપત્રો જ છે. મારા જીવનમાં આવું કેમ ઘટ્યું ? આ સહી શકાય તેવું નથી, આવું ના થવું જોઇએ. આ બધું તારા ચિત્તમાં ઊઠે તો સમજી લેજે કે જે ઘટ્યું તેનો સંપૂર્ણ-સમગ્ર સ્વીકાર નથી, સ્વીકારવાની તૈયારી નથી, સંપૂર્ણ સ્વીકાર જૂઠી સાંત્વનાથી કરવાનો નથી. શિયાળ કુદકા મારીને દ્રાક્ષનું ઝૂમખું લેવા જાય છે, પહોંચી નથી વળતું એટલે કહે છે કે દ્રાક્ષ ખાટી છે. જે ઘટ્યું તે ટાળી શકતા નથી એટલે એની સાથે સમજૂતી કરવી એ પણ સ્વીકાર નથી. ફૂલોનો સ્વીકાર છે અને કાંટાનો સ્વીકાર નથી. અરે ! બંનેમાં એ જ પરમાત્માનો રસ છે. એટલે તો કવિએ ગાયું છે કે ‘તેરા ફૂલોં સે ભી પ્યાર, તેરા કાંટો સે ભી પ્યાર; જો ભી દેના ચાહે દે દે રે કિરતાર.’ તું જેમાં પ્રગટી રહ્યો છે તેમાં તારો પ્યાર જ ઉમટી રહ્યો છે. ‘રાજી હૈ હમ ઉસી મેં, જિસમેં તેરી રજા હૈ, યૂં ભી વાહ વાહ હૈ, યૂં ભી વાહ વાહ હૈ’. જન્મ વાહ છે તો મૃત્યુ પણ વાહ વાહ જ છે. એને સ્વીકારવાની જીવનકલા શીખી લો. જિસસને શૂળી પર ચઢાવી રહ્યા હતા ત્યારે એમનાથી સહજ બોલાઈ ગયું, ‘આ શું કરી રહ્યા છે એનું એમને ભાન નથી.’ અને બીજી ક્ષણે થયું મારથી આ શું કહેવાઈ ગયું ? અને શબ્દો સરી પડ્યા ‘Let thy will be done’. જીવને જે મોકલ્યું છે એનો સંપૂર્ણ સ્વીકાર. જે નથી એની ઝંખના નહીં. અપૂર્વ સંતોષ. સંતોષ જબરજસ્ત ક્રાંતિ છે.

દીદીને આબુ આવ્યે ત્યારે વધારે સમય નહોતો થયો, એ દિવસોમાં પાર્વતીબહેન, ઇન્દુબહેન દીદી સાથે રહેતા ંહતાં. હું અવારનવાર ત્યાં જતી હતી. મહા ફાગણના જ એ દિવસો હતા,. આબુનગરીનો ઠસ્સો એ દિવસોમાં ઓર જ હતો. મકાનોનાં જંગલો ત્યારે નહોતાં. આબુમાં પ્રકૃતિ નિરંકુશ રીતે મહાલતી હતી, ત્યારે આબુ સ્વપ્નનગરી સમ હતી. મને ઘણી વ્હાલી લાગતી હતી. કલાકો સુધી બેસીને માણ્યા જ કરું એમ થતું. આવા જ એક દિવસે હું નાના બગીચામાં પાણી પીવડાવતી હતી. અચાનક મારા પર જળનો જોરથી છંટકાવ થયો. હું આમતેમ જોવા લાગી. કોઈ દેખાતું નહોતું. દીદી પાઈપ લઈને બારીમાંથી મારા પર જળ છંટકાવ કરી રહ્યાં હતાં. મને જોતાં જ એ સંતાઈ ગયાં. મેં મનોમન નક્કી કરી લીધું કે આજે તો એમને નવડાવે જ છૂટકો. હું નાની પાણી ભરેલી બાલદી લઈને છાનીમાની વરંડામાંથી રૂમમાં આવી. દીદી મોટા રૂમમાં ઊભા હતાં. મેં જળથી એમને ભીંજવીં જ દીધાં. પાછા ફરીને એ મને કહી રહ્યાં હતાં : ‘પ્રભા, આ શું કરી રહી છો ? મને ભીંજવી દીધી.’ મેં કહ્યું : ‘તમે એ જ લાગના હતાં. મને ચોરીછૂપી ભીંજવી તો હું તમને હવે છોડવાની નથી. ભીંજવીને જ રહીશ.’ એ જ સમયે ત્રિકમભાઈ, ભોગીકાકા (ઊંઝા ફાર્મસીવાળા) અને બિંદુકાકાનું ત્યાં આવવાનું થયું. ત્રિકમભાઈ મને કહેવા લાગ્યા : ‘અરે, તું આ શું કરી રહી છો ? કોના પર પાણી નાંખી રહી છો ? આ કોણ છે તેનું તને ભાન છે કે નહીં ? ભાઈ મને આમ લઢી રહ્યા હતા. એમની પીઠ હતી અને દીદી મને ડીંગો બતાવીને કહી રહ્યા હતાં, બસ આ જ લાગની હતી. બિંદુકાકાએ એમનો ડીંગો જોઈ લીધો હતો. એમણે કહ્યું : ‘જવા દો ને ભાઈ, એમના પ્રેમકલહમાં આપણે ન પડીએ તે જ સારું.’ જીવનરણમાં રણોદ્યાન સ્થાપવાનો આ મધુર કીમિયો હતો. આ સખ્યની અનોખી દાસ્તાન હતી.

દીદીની તબિયત ઠીક નહોતી એટલે (માસા) ત્રિકમભાઈ એમને ઉપચાર માટે અમદાવાદ લઈ આવ્યા હતા. હું ત્યારે મુંબઈ હતી. માસાએ મને કોલ કરીને કહ્યું : ‘અમદાવાદ આવી જા.’ હું તરત જ મુંબઈથી અમદાવાદ આવી. રાત્રે એમની સાથે જ સૂઈ જતી. માસા મને સૂચના આપી ગયા હતા કે રાત્રે એક ગ્લાસ દૂધ આપવાનું છે. આપી દે જે. નવ વાગ્યા હતા. દીદી તો સૂઈ ગયા હતાં. મેં પહેલાં તો દૂધ લાવી છું કહ્યું, પણ ઊઠ્યાં નહીં એટલે મચ્છરદાની ખોલીને તેમને ઊંઘમાંથી ઉઠાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેમ છતાં ઉઠ્યાં નહીં તેથી એક હાથ પીઠ પાછળ રાખીને ટેકો આપી ઉઠાડ્યાં, તેમની આંખો તો મીંચેલી જ હતી. નાના બાળકની માફક મીંચેલી આંખે દૂધ ગટગટ પી ગયાં. જ્યાં મેં હાથ ખસેડ્યો કે ધબ્બ કરતા પથારીમાં પડ્યાં. બીજે દિવસે સવારે માસા આવ્યા, પૂછ્યું : ‘પ્રભા, રાત્રે દૂધ આપ્યું હતું કે નહીં ?’ મેં કહ્યું : ‘હા, મેં પીવડાવી દીધું હતું.’ દીદીએ કહ્યું :’ના મને એણે દૂધ આપ્યું જ નથી.’ એ દિવસે મારે માસાની વઢ ખાવી જ પડી. તને સાથે રાખી છે અને આવું ધ્યાન રાખે છે ? બીજે દિવસે ખાસ સૂચના આપીને માસા ગયા હતા. મેં દૂધ આપ્યું. દીદીએ પીધું પણ ખરું. આ વખતે મેં નક્કી જ કર્યું હતું કે દૂધનો ગ્લાસ પલંગ નીચે જ મૂકીશ. બીજે દિવસે માસાએ પૂછયું ત્યારે હું જવાબ આપું એ પહેલાં જ દીદીએ કહ્યું : ‘ના, મને દૂધ આપ્યું જ નથી.’ મેં માસાને પલંગ નીચે પડેલો ખાલી ગ્લાસ દેખાડ્યો તો કહેવા લાગ્યા કે એ જ પી ગઈ હશે. માસાને એમના તોફાન-મસ્તીની લીલા સમજાઈ ગઈ હશે, તેથી કંઈ પણ બોલ્યા વગર ચૂપચાપ ચાલ્યા ગયા. આવાં તોફાન મસ્તી એમણે અનેક વાર મારી સાથે કર્યાં અને આવા તોફાન મસ્તીનો સખ્યની ભૂમિકા પર રહીને મેં એનો બરાબર જવાબ વાળ્યો.

આબુની જ વાત છે. વર્ષ તો મને બરાબર યાદ નથી, પરંતુ એ દિવસે મારે બે-ત્રણવાર દૂર દૂર ચાલીને જવાનું થયું હતું અને સાંજે વશિષ્ઠ આશ્રમ ચાલીને જ ગઈ હતી. થાકીને ઠૂસ થઈ ગઈ હતી. મોટા હોલની બાજુનાં ખંડમાં પાર્વતીબહેન, ઇન્દુબહેન તથા હું ત્રણેય સૂઈ રહેતા હતાં. રાત્રે સૂતાં પછી મને મારા પગ કોઈ દબાવતું હોય એવું લાગ્યું. મેં બંને પગ સંકોરી લીધા અને કહ્યું : ના ના, ઇન્દુબહેન ! મહેરબાની કરી મારા પગ ના દબાવો. મને ખૂબ સંકોચ થાય છે.’ સફાળી ઊઠી અને જોયું તો દીદી ખાટલા પર બેસીને મારા પગ દબાવતાં. મેં કહ્યું : ‘ના, દીદી ! આ તો હું કેમે ય કરવા નહીં દઉ.’ દીદીએ કહ્યું કે જો આજે તું તારા પગ મને દબાવવા નહીં દે તો હું ક્યારે ય મારા પગ તને નહીં દબાવવા દઉં. મારા પગ તે પગ છે અને તારા પગ તે પગ નથી શું ? એ દિવસે મારે ચૂપચાપ પડ્યા રહીને પગ દબાવવા દેવા પડ્યા.

યાદ આવી ગઈ એ દિવસની જ્યારે મને પક્ષાઘાતનો હુમલો આવ્યો હતો. ત્યારે ઘડીક મારું માથું ખોળામાં રાખીને મંત્રોચ્ચાર કરે, ઘડીક મારા પગ ખોળામાં મૂકીને સૂંઠ ચોળતાં સ્તોત્ર બોલે. આ દિવસો સંસ્મરણો નહીં, જીવનરસ બની ગયા છે. એનું તત્ત્વ-સત્ત્વ જીવનસરિતામાં કલકલ વહેતું જ રહ્યું છે. એમની સાથે જીવવામાં વિવિધ રંગ, રસ અને નાદની મહેફિલ માણી છે.

શરદપૂર્ણિમાની ચાંદની રાતે નખી લેઈકમાં નૌકાવિહાર … ભજનનોની રમઝટ … દીદીના મુખે ‘ભેદ ના જાણે કોઈ સાહેબ તેરો ભેદ ન જાણે કોઈ’, ત્રિકમભાઈનું ‘નામ જપન કયોં છોડ દીયા’. ત્રણે ભાઈઓ ભાવવિભોર બની જતા. એ તો રસેશ્વરની રસલ્હાણ હતી. પૂર્ણિમાની રાત્રે અનહદનો નાદ ગૂંજી રહ્યો હતો અને ગાત્રવીણા એ નાદ ઝીલવા સજ્જ થઈ રહી હતી, તત્પર બની બેઠી હતી.

દીદીએ વાતોવાતોમાં જાણી લીધું હતું કે મને આઈસ્ક્રીમ ખૂભ ભાવે છે. એક દિવસે મને કહ્યું : ‘ચાલ પ્રભા, જરા આંટો મારી આવીએ.’ રોજ હું, મારી સાથે પાકીટ રાખીને જ બહાર નીકળતી હતી એટલે પાકીટ લેવા ગઈ, ત્યારે કહેવા લાગ્યા કે, ‘ના, આજે તારે પાકીટ લેવાનું નથી.’ દીદી સાથે હું નીકળી પડી, ત્યારે નખી તળાવ પાસે એક જ રેસ્ટોરન્ટ હતું. અમે નખી તરફ વળ્યાં. દીદીએ કહ્યું, ‘ચાલો રેસ્ટોરન્ટમાં જઇએ.’ મારી આંખો તો કપાળે ચઢી. દીદી અને રેસ્ટોરન્ટ ? અમે રેસ્ટોરન્ટમાં પ્રવેશ કર્યો. માલિક તો દીદીને સારી રીતે ઓળખતા હતા. દોડતા આવ્યા. આવો, આવો, દીદી. ત્યારે લાકડાની કોઠીમાં આઈસ્ક્રીમ બનતો હતો. વેનિલાનો આઈસ્ક્રીમ હતો. શાનો ઓર્ડર આપવાનો એ તો દીદી જ જાણતા હતાં. એમણે આઈસ્ક્રીમનો ઓર્ડર આપ્યો. હું તો પાણી પાણી થઈ ગઈ. અમે બરાબર આઈસ્ક્રીમ ખાધો. હવે તમે જ મને કહો, આવા દીદીને શું કહીને નવાજું ? શું કહીને બિરદાવું ? કોઈ પણ શબ્દ વામણો જ લાગશે. વિરાટને શબ્દોની બાથમાં કેવી રીતે લઉં ? ગાઈ લઉં ‘તારો મને સાંભરશે સથવારો’.

નેપાળના દૂતાવાસમાંથી ત્યાંની એમ્બેસીમાં પ્રવચન આપવાનું દીદીને આમંત્રણ હતું. ત્યારે એમની સાથે જવાનું સૌભાગ્ય સાંપડ્યું. નેપાળ પહોંચ્યાં ત્યારે ઘણાં બધાં દીદીને સત્કારવા એરપોર્ટ પર આવ્યા હતા. આ યાત્રામાં તો હું તદ્દન નવીસવી હતી. દૂતાવાસ એટલે તો ભવ્ય મહેલ જ હતો. દીદી રાજબહાદુરજી સાથે ઔપચારિક વાતો કરતા હતા. મારી પાસે રાજબહાદુરજીના સેક્રેટરી આવીને બેઠાં. એ મને દીદીના પરિચય માટે બધું પૂછવા લાગ્યાં. હું તો દીદીની પૂર્વભૂમિકા વિષે કાંઈ જ જાણતી નહોતી. કહેવું તો કહેવું શું ? દીદીની વાતો રાજબહાદુર સાથે ચાલતી હતી, પરંતુ એમની ચાંપતી નજર મારા પર હતી. એમને થતું હશે કે આ કાંઈ બાફી ન મારે. સાથે મારે શું જવાબ આપવો એનો ફફડાટ તો હતો જ. વળી અંગ્રેજીમાં બોલવાનું ત…ત..પ…પ થઈ જાય. મેં કહ્યું, ‘Her speech will introduce her.’ ક્યાંથી આ જવાબ સ્ફુર્યો એ તો પ્રભુ જ જાણે ! સેક્રેટરી તો જવાબ સાંભળીને ખુશખુશ થઈ ગયા, મને થયું હાશ … છૂટી.

જ્યારે દીદીને એકલા મળવાનું થયું ત્યારે મને દીદીએ પૂછયું કે, શું વાત કરતી હતી ?’ મેં કહ્યું, ‘તમારા વિષે પૂછતા હતાં. હું તો તમારા વિષે કાંઈ જ જાણતી નહોતી એટલે મને અંદરથી જે સૂઝયું તે જવાબ આપ્યો.’ દીદી મારો જવાબ સાંભળીને ખિલખિલ હસી પડ્યાં. કહેવા લાગ્યાં કે, ‘પ્રભા ! ભૂલેચૂકે તું ક્યારેક યથાર્થ બોલી શકે છે.’ દીદી દેશ-વિદેશની યાત્રામાં મને પૂર્વ સૂચના આપતા નહીં. જવાબ આપવાનું પ્રત્યેકની સમજ ઉપર છોડી દેતા. ક્યારે ય બફાટ પણ થઈ જાય. આમ એ સ્વનિર્ભરતા અને કોઠાસૂઝને ઊઘડવાને અવકાશ આપતા. જવાબ ખોટો અપાય તો એમનો પ્રકોપ ખમવા તૈયાર રહેવું પડે. ત્યારે રડવાનું નહીં કે ડરવાનું નહીં. એ સમયે દીદીને સાંભળવા માટે “અમૃતબજાર પત્રિકા”(કલકત્તા)ના તંત્રી તુષારકાંતિ ઘોષ પણ આવેલા. એમ્બેસીમાં દીદીના પ્રવચનો સાંભળીને કહેવા લાગ્યા કે આવું chest ઈંગ્લિશ કેટલા વખતે સાંભળીને મારા કાન પાવન થયા. નેપાળમાં એમના માટે પિત્તળનો ચકચકિત સારો એવો ઊંચો પલંગ હતો. દીદીને ઉપર ચડતાં થોડું અઘરું તો પડે જ. પિત્તળનો બાજોઠ પણ મૂક્યો હતો. મને કહેવા લાગ્યા કે ‘તારો પલંગ કેવો નાજુક રૂપકડો છે. અને મારો જો. કેવી રીતે ચઢું ? ચાલ થા ઘોડો. તારા પર પગ મૂકીને ચઢીશ.’ અને સાચે જ મારા પર પગ મૂકીને એ પલંગ પર ચઢ્યા. એમની બાળસુલભતા જોઈને હું તો દંગ રહી ગઈ. તમે જ કહો આને અભિવ્યક્ત કરવા હું ભાષા ક્યાંથી લાવું ? તમારું હૃદય જ આ ભાષા સમજશે. પ્રખર જ્ઞાન, પરમ જ્ઞાન સાથે બાળક જેવી નિર્દોષતા અદ્દભુત સમન્વય.

મને તાજમહલ જોવાનું ઘેલું હતું તે મારી સાથેની વાતોમાંથી એમણે જાણી લીધું હતું. દર વર્ષે ઉનાળામાં અમારે ડેલહાઉસી જવાનું થતું હતું. ડેલહાઉસી જવાનું નક્કી થયું એટલે દીદીએ કહ્યું, ‘આ વખતે દિલ્હીથી સીધા પઠાણકોટ નહીં જઇએ, પ્રભાને તાજમહલ જરૂર બતાવીશું.’ આગ્રામાં તો ભંયકર ગરમી હતી. અમારી સાંજની ટ્રેન હતી એટલે ભર બપોરે જ અમારે તાજમહલ જોવાનું થયું. દીદી તો મારા ખભા પર હાથ મૂકીને તાજમહલની ખૂબીઓ, કલાકારીગરી અને નજાકત મને પ્રેમથી સમજાવતા હતાં. તાજમહેલ જોવાનો અનેરો આનંદ હતો પણ દીદી ક્યારે ય બપોરે નીકળે નહીં, એમને તાપ સહેવો પડે એનું દુઃખ પણ મને હતું. તાજમહલ જોવાનું મારું સ્વપ્ન દીદીએ સાકાર કર્યું. ત્યાં આગ્રહ કરીને ફોટો પણ પડાવ્યો. એ ફોટો બાને પોસ્ટ કર્યો અને લખ્યું ‘તમારી પ્રભાએ મારી સાથે તાજમહેલ જોયો છે.’

દીદીની જીવનકળાનાં અનેકવિધ પાસાં હતાં. ખૂબીઓ, બારીકીઓ હતી. મારી આંખમાં તો એમનો પ્રેમ નીતરતો હતો. કદાચ તમને પણ એ સર્વગ્રાહી પ્રેમ સ્પર્શ કરી ગયો હશે. એમાં જીવનનું લાવણ્ય, ગરિમા અને ગૌરવ છે. એ અંદરના સત્ત્વને તુષ્ટિ-પુષ્ટિ બક્ષે છે અને અંતરતમનો સ્પર્શ પામવા સક્ષમ બનાવે છે.

કલકત્તામાં સરલાબહેન બિરલાને ત્યાં જ્ઞાનેશ્વરી પારાયણ રાખ્યું હતું. કૈસરને દીદી સાથે જવાનું નક્કી હતું. ટિકિટો થઈ ગઈ હતી. યોગાનુયોગ એવો થયો કે એ જ દિવસોમાં કૈસરને ચાર તાવ થઈ ગયો. દીદીએ મને કહ્યું, ‘મારે આ વખતે તને લઈ જવી નહોતી, પણ તને જ લઈ જવી પડશે.’ અને મારે કલકત્તા જવાનું થયું. અખંડાનંદ સરવસ્તીજી એ સમયે ત્યાં હતા. તેઓ બિરલાના ગુરુ હતા. દીદીની વ્યાસપીઠ તો ઘણી ઊંચી રાખી હતી. દીદીએ સ્વામીજીને કહ્યું. ‘તમે ઉપર પધારો, હું તમાર સિવાય ઉપર નહીં બેસું.’ સ્વામીજીએ કહ્યું, ‘આ જે તો શ્રોતા બનીને મારે તને સાંભળવી છે, એટલે મારું સ્થાન તો નીચે જ રહેશે.’ દીદીનું પ્રવચન ચાલતું રહ્યું અને તેઓ સતત આંખો લૂછતા જ રહ્યા. કહેવા લાગ્યા કે, ‘આજે સરસ્વતીનું વીણાવાદન સાંભળીને હું પાવન થઈ ગયો.’ પછી તો વૃંદાવનમાં પણ દીદીની શિબિર હતી ત્યારે પણ તેઓ આવ્યા જ હતા.

વસંતભાઈએ કહ્યું, ‘પ્રભાબહેનને દક્ષિણેશ્વર જવાનો કાર્યક્રમ ગોઠવીએ.’ દીદીએ કહ્યું, ‘દક્ષિણેશ્વર પ્રભા એકલી નહીં જાય, સાથે હું પણ જઈશ.’ રામકૃષ્ણ દેવને પ્રણામ કરવા જવાનું અને સાથે દીદી હોય તો તમે કલ્પના તો કરો મારા આનંદની ! હું તો ગાંડીઘેલી બની ગઈ. એ દિવસે અમે બધાં સાથે ગયાં. રામકૃષ્ણ દેવની નાની ઓરડીમાં દીદી મારા ખભા પર હાથ મૂકીને ઊભા રહ્યાં. ઓહ ! એ ક્ષણો તો જીવનમાં કંડારાઈ ગઈ. કાલીમાનું મંદિર. માની મૂર્તિ ખંડિત થવી. એમને જળમાં પધરાવવાની વાત અને રામકૃષ્ણ દેવનું કહેવું કે ‘શું તમારા માતા-પિતાના હાથ-પગ તૂટે તો એમને જળમાં પધરાવશો ?’ માની મૂર્તિ સંધાઈને ત્યાં જ રહી.

દીદીનો સંગ એ તો મારું જીવતું-જાગતું જીવન હતું એ બેલુર મઠ. વિવેકાનંદજીનો પલંગ, જ્યાં દીદી નાના હતાં ત્યારે ત્યાં ચઢી ગયાં હતાં. દીદીના નાનાએ કહ્યું, ‘અરે ! બેટા તું આ શું કરે છે ? નીચે ઉતર.’ ત્યાં ઊભેલા સ્વામીજીએ કહ્યું, ‘રહેવા દો, એને કાંઈ કહેશો નહીં. એ તો એનો અધિકાર છે.’

આ બધી ઘટનાઓએ જીવનને ઉદાત્ત પવિત્રતા, ગહનતા, ગંભીરતા બક્ષી. જીવનરસાયણ બન્યું, આગળ ચાલવાનો પથ પ્રશસ્ત કર્યો. આવી ઘટનાઓ ઘણી ઘટી. ક્ન્યાકુમારી વિવેકાનંદ રોક જવાનું પણ અનાયાસે ઘટ્યું. એ પણ દીદી સાથે. દીદી સાથે જવાનું, રહેવાનું, પ્રત્યેક સ્થાનની અદ્દભુતા સાથે સમરસ થવાનું દીદીની ઉપસ્થિતિ એ જ શીખવ્યું. દીદી અનેક સ્થાનોમાં લઈ ગયાં. અનરાધાર વરસ્યાં. લોક સત્સંગ યાત્રા. લોક જાગરણ યાત્રા, પોરબંદર અનુષ્ઠાનમાં સતત સાથે રહેવાનું બન્યું. પ્રત્યેક સ્થળનો ઇતિહાસ, એ સ્થળની સૌરભ, એ સ્થળના મનુષ્યોની આગવી વિશિષ્ટતા તથા દીદીનો એ લોકોને સંદેશ … કહેવા જઈશ તો તમે કહેશો – બસ, હવે નહીં.

પંજાબના એ ગામોની સાહસભરી ગાથા. મધ્યરાત્રિએ ઉઘાડી તલવારો સાથે લાલ હિંગળોક જેવી આંખો અને કાળા વસ્ત્રો પહેરીને નવયુવકોનું આવવું, એમનું કથન, એમની વ્યથા સાંભળીને આંખો દ્રવી જતી. લાલા લજપતરાયના જન્મસ્થાન ઢુડિકેમાં ગયા ત્યારે લાલ, બાલ અને પાલની વાતો દીદી પાસેથી સાંભળીને મસ્તક સહેજે નમી જતું. આ બધામાં વિશિષ્ટ પરની પકડ અને સમગ્રતાનું અવધાન જોઈને મસ્તક નમી જતું. પંજાબમાં રોજ એક ગામ ફરતા દિવસે ને દિવસે ઇતિહાસ રચાતો. એનું સારતત્ત્વ જીવન સાથે રસાયું, જીવનના વહેણમાં ભળી ગયું. આવી ઘોર પ્રવૃત્તિમાં પણ આત્મહિત ક્યાં ય નંદવાય નહીં એની સજગતા અખંડ રહેતી. પંજાબ જતાં પહેલાં દીદીને ત્યાંની ભયાનક પરિસ્થિતિનો તાદૃશ્ય ચિતાર આપ્યો હતો. ન જવા વિનંતી કરી હતી. પણ દીદીનો નિર્ણય તો ‘મેરુ રે ડગે પણ જેના મનડા ડગે નહીં રે ભલે ભાંગી પડે રે બ્રહ્માંડજી’ !  ભૂદાન વખતે યાત્રા કરતા એ પટણામાં હતાં. દીદીએ કહી દીધું કે, ‘અહીં તો કંસનું રાજ્ય છે.’ ત્યારે શ્રી બાબુ મુખ્ય પ્રધાન હતા. એમણે સીધું વિનોબાજીને લખી નાખ્યું કે એક સર્વોદય કાર્યકર મને આવું કહેવાની હિંમત કરે છે. વિનોબાજીએ દાદા ધર્માધિકારીને બોલાવ્યા અને કહ્યું કે જરા પટણા જાઓ. વિમલને સંભાળો. દાદા આવ્યા. દીદીને સાથે લઈને શ્રી બાબુ પાસે જવાનું હતું. દીદીએ કહ્યું હતું : ‘હું માફી માંગવાની નથી. હું જે માનું છું તે જ કહું છું.’ દાદાએ કહ્યું, ‘મારી સાથે ચાલ તો ખરી.’ દાદા શ્રી બાબુ પાસે લઈ ગયા. દાદાએ કહ્યું, ‘યુનિવર્સિટીમાંથી સીધી જ આવી છે એટલે બોલવામાં જરા વિનય ચૂકાઈ જવાય. એણે તો એમ કહેવું જોઈતું હતું કે અહીં તો શ્રીકૃષ્ણના મામાનું રાજ્ય છે.’ શ્રી બાબુ દાદાની બોલવાની કટાક્ષભરી યુક્તિ જોઈને હસી પડ્યા.

ભૂદાનની કાર્યકારિણી સભામાં પણ વિનોબાજીએ દીદીને હાજર રહેવાનું કહ્યું હતું. ત્યારે એ સભામાં જયપ્રકાશજી સહિત બીજા પણ સભ્યો હતા. જયપ્રકાશજીનો કોઈ વાત પર આગ્રહ જોઈ દીદીએ કહ્યું, ‘શું તમારે બીજા જવાહરલાલ બનવું છે ? હું એમાં સહમત નથી.’ દાદાએ કહ્યું, ‘વિમલ, તું આ શું કહી રહી છો ? ‘બહાર પ્રભાવતીજી બેઠા હતાં. એમને પણ ઘણું દુ:ખ થયું. દીદીને ઘણું સમજાવ્યા, દીદીએ દાદાને સ્પષ્ટ કહી દીધું, ‘હું અહીં તમારી દીકરી તરીકે નથી બેઠી. હું જે સમજું છું, માનું છું તે જ કહીશ.’ એ દિવસે તો જયપ્રકાશજી ગુસ્સામાં ને ગુસ્સામાં જતા રહ્યા. અઠવાડિયા પછી આવ્યા. સીધા દાદાના ઉતારે ગયા. ત્યાં જઈને કહ્યું, ‘વિમલબહેન, હું આવ્યો છું. આજે નાસ્તો તો અહીં જ કરીશ.’ દીદી દોડતા આવ્યાં. પ્રણામ કર્યાં. ખબરઅંતર પૂછયાં. એમના ગયા પછી દાદાએ કહ્યું, ‘જોયું વિમલ, આ મનુષ્ય કેવો પ્રાંજલ પારદર્શી છે ? ક્યાં ય કશું સંઘર્યું છે ? અઠવાડિયા પહેલાંના પ્રસંગનું ત્યાં નામોનિશાન નહોતું. વર્તમાનમાં જીવવું આને કહેવાય.’

સાધનશુદ્ધિ માટે તો દીદી જાણીતા હતાં જ. એમાં જો કોઈ ગરબડ કરે તો ક્યારે ય એને છોડતા નહીં. બરાબર પાઠ ભણાવતાં. પોરબંદર અનુષ્ઠાન વખતે એનો પરચો સૌને થઈ ગયો હતો. એક ડબ્બાની જરૂર હોય તો બે ડબ્બા મંગાવવાના નહીં. પાછો મોકલો. માફી માંગો. તમે સૌ જીવનસાધકો છો, સાધકની લક્ષ્મણરેખા ઓળંગીને જશો નહીં. નહીં, તો અહીંથી પવનવેગે તીર આવશે જ.

ભૂદાન સમયે કામ કરતા હતાં, ત્યારે હનુમાનપ્રસાદ પોદ્દાર એમને મહિને બસો રૂપિયા મોકલતા હતા. જેવું ભૂદાન છોડ્યું કે તુરત જ દીદીએ પત્ર લખ્યો કે મેં ભૂદાન છોડ્યું છે. મને હવે પૈસા મોકલશો નહીં. પોદ્દારે કહ્યું કે તું તો એવું જ જીવન જીવી રહી છો. મને પૈસા મોકલવા દે. દીદીએ કહ્યું કે, ‘હું એ સ્વીકારીશ નહીં.’ જ્યારે દીદી સાથે ગોરખપુર ગયા ત્યારે એમના સ્થાન પર વંદન કરવા ગયા હતા.

હવે આ પ્રસંગોને અહીં જ સંકેલું, નહિ તો એનો કોઈ આરો – ઓવારો નથી.

(સદ્દભાગ્ય : “બિરાદર – પત્રિકા”, અૉગસ્ટ 2013 : પૃ.1-6) 

માતૃભાષાનો મરજીવો

એકાણુમાં વર્ષે પણ રતિભાઈ ચંદરયાનો માતૃભાષા ગુજરાતી ભાષા માટેનો પ્રેમ અડગ અને અણનમ છે. બધિરતાને કારણે કાને સહેજે સાંભળી શકતા નથી. અમુક દિવસના ગાળા બાદ નિયમિત રૂપે ડાયાલિસિસ કરાવવું પડે છે. આંખે પણ પ્રમાણમાં ઓછું જોઈ શકે છે. શરીર આવું જીર્ણ બન્યું છે, પણ એમનો ઉત્સાહ તો એ જ પ્રકારે અદમ્ય છે. ગુજરાતી ભાષાનો શબ્દસાગર ખેડવાના કેટલાય મનોરથ ધરાવે છે. ગુજરાતી લેક્સિકોન માટે ધૂણી ધખાવનાર રતિભાઈ ચંદરયા એ કેટલી ય સંસ્થાઓ એકત્રિત થઈને કરી શકે એવું ભગીરથ કાર્ય એમણે એમની એકનિષ્ઠા, એકાગ્રતા અને અવિરત પુરુષાર્થને આધારે સિદ્ધ કર્યું છે.


જામનગરના હાલાર જિલ્લાના ચંદરિયા પરિવારના આ સ્વજનને કેનિયાની પ્રાથમિક શાળામાં માતૃભાષા ગુજરાતી શીખવા મળી, પરંતુ બીજું વિશ્વયુદ્ધ આવતાં પોતાના માતા-પિતા સાથે ભારત પાછા ફર્યા. અહીં આવી અભ્યાસ વધાર્યો, પરંતુ એમનો સઘળો અભ્યાસ અંગ્રેજીમાં થયો અને ત્યારબાદ વિશ્વના અનેક દેશોમાં વિસ્તરેલા ઉદ્યોગોને સંભાળવા માટે ચોવીસ વર્ષની વયે નાઈરોબીમાં પાછા ફર્યા, વ્યવસાયની જવાબદારી સંભાળી, પૂર્વ અને મધ્ય આફ્રિકાના અનેક દેશોમાં ઉદ્યોગોની સ્થાપના કરી. સમયના પ્રવાહને પારખનારા આ કુટુંબે કેનિયામાં વ્યાપારના બદલે ઉદ્યોગોમાં ઝંપલાવ્યું અને પછી આફ્રિકાના બીજા દેશોમાં પોતાના ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રનો વિસ્તાર કર્યો.


એ પછી રતિભાઈ ચંદરયા ૪૩મા વર્ષે લંડનમાં સ્થાયી થયા, ત્યાર બાદ જિનેવા, સિંગાપોર અને બીજા કેટલાંય દેશોમાં વસવાનું બન્યું. પરંતુ આ વસવાટ દરમિયાન હૃદયમાં સતત એક ભાવના હતી અને તે પોતાની માતૃભાષાને માટે કશુંક નક્કર કાર્ય કરવાની. એમનો સ્વભાવ જ એવો કે જે કોઈ કામ હાથમાં લે, તે પૂરું કરીને જંપે. એને માટે જરૂર પડયે તો સામાન્ય માણસને સામે ચાલીને મળવા જાય. સાહિત્યકારોને મળે અને સહુને પોતાની વાત સમજાવે. આખી દુનિયામાં વિસ્તરેલા ઔદ્યોગિક ગૃહોની જવાબદારી સંભાળતા રતિભાઈના હૃદયમાં માતૃભાષા ક્ષણે ક્ષણે ધબકાર લેતી હતી.


સાઇઠમાં વર્ષે ગુજરાતી ટાઇપરાઈટર પર હાથ અજમાવ્યો, પરંતુ એમ કરવા જતાં આંગળાં દુખવાં લાગ્યાં. એવામાં ઈલેક્ટ્રિક ટાઈપરાઈટર આવ્યું અને એમણે વિચાર્યું કે ગુજરાતી ભાષામાં ઈલેક્ટ્રિક ટાઈપરાઈટર સર્જાય, તો કમાલ થઈ જાય. જર્મની અને સ્વીડનની મોટી કંપનીઓ સાથે પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ સફળતા મળી નહીં. એ સમયે કોમ્પ્યુટર આવ્યું અને મનમાં એવો વિચાર જાગ્યો કે ગુજરાતીમાં ફોન્ટ બનાવનાર કંપની મળે, તો ગુજરાતીમાં માતૃભાષાની સેવા કરવાની ભાવના સાર્થક થાય.


એમણે શોધ આદરી. ભારતની આઈ.બી.એમ., એપલ મેકિન્ટોસ જેવી કંપનીઓનો સંપર્ક સાધ્યો, પણ આમાં સફળતા મળી નહીં. આ માટે તેઓ ભારતમાં આવ્યા. ટાટા કંપનીએ દેવનાગરી ફોન્ટ બનાવ્યા હતા. તેના નિષ્ણાતોને મળ્યા, પણ ગુજરાતી ફોન્ટ બનાવવામાં કોને રસ હોય? પરંતુ અંતે એક ફ્રેન્ચ મહિલાએ જોડાક્ષરો વિનાના ગુજરાતી ફોન્ટ બનાવી આપ્યા, પણ એ પછી ઘણી મોટી રકમની માગણી કરતાં વાત અધૂરી રહી. એવામાં અમેરિકામાં વસતા નાટયકાર અને નવલકથાકાર મધુ રાયે આવા ફોન્ટ બનાવ્યા હતા અને રતિભાઈ ચંદરયાનું પહેલું કામ પૂરું થયું. એ પછી તો ગુજરાતી સ્પેલ ચેકર માટે પ્રયાસ કર્યો અને ગુજરાતી ભાષાને લેક્સિકોન મળ્યું.


આજે આ ગુજરાતી લેક્સિકોન પર પિસ્તાલીસ લાખથી વધુ શબ્દો મળે છે. અન્ય કોઈપણ ભારતીય ભાષામાં આવો વિરાટ ડિજિટલ કોશ સર્જાયો નથી. અનેક દેશના લોકોને એ જુદા જુદા પ્રકારે ઉપયોગમાં આવે છે. એમાં ગુજરાતી સરસ સ્પેલ ચેકર છે. રોજ પાંચ થી છ હજાર વ્યક્તિઓ ગુજરાતી ભાષામાં શબ્દો મેળવવા માટે લેક્સિકોનનો ઉપયોગ કરે છે. અત્યાર સુધી બે કરોડ અને ૧૬ લાખથી વધુ વખત આનો ઉપયોગ થયો છે.


લેક્સિકોન એટલે માત્ર શબ્દકોશ નહીં, પણ અનેક વૈવિધ્યસભર કોશોને એણે આવરી લીધા છે. એટલે કે શબ્દકોશ ઉપરાંત ૪૮,૯૦૫ શબ્દો ધરાવતો ગુજરાતી-અંગ્રેજી શબ્દકોશ, ૬૫,૧૪૮ શબ્દોવાળો અંગ્રેજી-ગુજરાતી શબ્દકોશ, ૩૬, ૧૯૭ શબ્દો ધરાવતો હિંદી-ગુજરાતી શબ્દકોશ જેવાં શબ્દકોશો કોમ્પ્યુટરની એક ક્લીક પર પ્રાપ્ત થાય છે. સંસ્કૃત-ગુજરાતી, ઉર્દૂ-ગુજરાતી, મરાઠી-ગુજરાતી જેવા શબ્દકોશો મૂકાઈ રહ્યા છે, તો સાથે કાયદાકીય શબ્દકોશ અને તબીબી શાસ્ત્રનો શબ્દકોશ પણ મળશે. આજે ગ્લોબલાઇઝેશનના યુગમાં વિશ્વની ભાષાઓ શીખવાની જરૂરી બની છે અને તેથી ગ્લોબલ લેક્સિકનમાં ગુજરાતી-જાપાની અને ગુજરાતી-ચાઈનીઝ શબ્દોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.


ગુજરાતી-ગુજરાતી શબ્દકોશમાં ૨,૯૩,૦૦૦ કરતાં વધુ શબ્દો છે. ગુજરાતી રૂઢિપ્રયોગ, કહેવતકોશ, વિરુદ્ધાર્થી શબ્દો, પર્યાયવાચી શબ્દો, શબ્દસમૂહ માટે એક શબ્દ વગેરે મળે છે, તો પક્ષી અને વનસ્પતિ વિષયક શબ્દકોશ પણ અહીં સામેલ છે. વળી દુનિયાના કોઈપણ વિભાગમાંથી કેટલા લોકો ગુજરાતી લેક્સિકોનનો ઉપયોગ કરે છે તે પણ જાણી શકાય તેવી ટેકનોલોજી છે.


જો તમે કોઈ શબ્દ લખો અને જોડણી ખોટી હોય કે શબ્દ ખોટો લખ્યો હોય તો તે પણ જાણી શકાય છે. ઉખાણાં અને સામાન્ય જ્ઞાાનના પ્રશ્નો, ક્રોસવર્ડ અને ક્વિક ક્વીઝ મળે છે એટલે કે ગુજરાતીનો આખોય શબ્દસાગર અહીં એકઠો કરવામાં આવ્યો છે. વળી જનસમૂહમાં પ્રચલિત હોય તેવા શબ્દો પણ શોધવામાં આવ્યા અને ૯૩૦ જેટલા શબ્દોનો લોકકોશ લોકભાગીદારીથી એકઠો કરવામાં આવ્યો છે.


એક જમાનામાં ગુજરાતી શબ્દકોશને માટે ભગવદ્ગોમંડળનો મહિમા હતો. એ ભગવદ્ગોમંડળનું કાર્ય હવે ગુજરાત લેક્સિકન દ્વારા ડિજિટલ ફોર્મમાં કરવામાં આવે છે.


આજના સમયમાં ફેસબૂક, ટ્વીટર, યુટયુબ, ગૂગલ પ્લસ વગેરેનો બહોળો ઉપયોગ થાય છે. એના દ્વારા પણ ગુજરાતી લેક્સિકોન ગુજરાતી ભાષાનો અવિરત પ્રચાર કરે છે. એને વિવિધ મોબાઈલ એપ્લિકેશન આઈફોન, બ્લેકબેરી અને એન્ડ્રોઇડ પ્લેટફોર્મ ધરાવતા ફોનમાં પણ કાર્ય કરી શકશે.


એક માતૃભાષાપ્રેમી ગુજરાતીએ આધુનિક ટેકનોલોજીમાં ગુજરાતી ભાષાના એકેએક શબ્દનો સમાવેશ કર્યો છે. રતિભાઈ ચંદરયાનો ૯૦ વર્ષની વયે પણ માતૃભાષા માટે એ જ લગન, એ જ જુસ્સો અને એ જ ઉત્સાહ જોવા મળે છે. માતૃભાષા ગુજરાતી આજે ગુજરાતી વિશ્વકોશ અને ગુજરાતી લેક્સિકોન જેવાં કાર્યોથી પોતાનું મસ્તક ગૌરવભેર ઉન્નત રાખે છે.


ક્ષણનો સાક્ષાત્કાર


વિશ્વના મહાનાયકોનો જરા વિચાર કરો. સોક્રેટિસ, અબ્રાહમ લિંકન, આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન કે મહાત્મા ગાંધી જેવા મહાનાયકોના જીવન પર દ્રષ્ટિપાત્ કરીએ, તો ખ્યાલ આવશે કે એમણે પોતાના ધ્યેયની સફળતા માટે અવિરત અને અસાધારણ જંગ ખેલ્યો હતો. વિરાટ શિલાને ભાંગવા માટે તમે કરેલો એકસોમો પ્રહાર તેને તોડી નાખે છે, પણ શું તો એનો અર્થ એવો ખરો કે અગાઉ તમે કરેલા નવ્વાણુ પ્રહારો વ્યર્થ ગયા. ના, એવું સહેજે ય નથી. તમારા નવ્વાણુ પ્રહારોને કારણે શિલા અંદરથી એટલી તૂટતી રહી કે એકસોમાં પ્રહારને કારણે એના ટુકડે ટુકડા થઈ ગયા. જો નવ્વાણુ પ્રહાર કર્યા બાદ વ્યક્તિ નિષ્ફળતા ઓઢીને બેસી ગઈ હોત તો ?


સોક્રેટિસ રાજકીય વિરોધ જોઈને ચૂપ થઈ ગયા હોત તો? અબ્રાહમ લિંકન એમની ગરીબી અને વારંવારની નિષ્ફળતાઓના આઘાતથી નિરાશ થઈને માત્ર વકીલાત કરતા રહ્યા હોત તો ? આઈન્સ્ટાઈને વર્ષોનાં વર્ષો સુધી સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંતની શોધમાં ગાળવાને બદલે થોડા જ સમયે સંકેલો કરી લીધો હોત તો ? ગાંધીજીએ દેશની રાજકીય, આધ્યાત્મિક અને આર્થિક ગુલામી જોઈને આઝાદી માટેનું આંદોલન અભરાઈએ ચડાવી દીધું હોત તો ?
આ મહાનાયકોની વિશેષતા જ એ છે કે તેઓ નિરાશા, વિરોધ અને નિષ્ફળતા સામે ઝઝૂમતા રહીને દ્રઢ સંકલ્પ અને પ્રબળ ઈચ્છાશક્તિથી એનો સામનો કરતા રહ્યા. પરિણામે એમણે પહાડ જેવી સમસ્યાઓને પોતાના લોખંડી મનોબળથી પરાજિત કરી.


જેમને ઊંચા શિખર પર બેસવું છે, એણે એની પગદંડીઓ પર આવતી પરેશાનીઓ પાર કરવાની હોય છે. આને માટે અથાગ પ્રયત્નની જરૂર છે અને મહાનાયકોએ પ્રયત્ન કરીને એ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું કે વ્યક્તિ જન્મથી મહાનાયક બનતી નથી, પણ સંજોગો સામે સતત ઝઝૂમીને અંતે વિજય હાંસલ કરીને મહાનાયક બને છે.



મનઝરૂખો



કેટલીક વ્યક્તિઓની બિમારી એમના તન-મન પર સવાર થઈ જાય છે, તો કેટલીક વ્યક્તિઓ સ્વયં બિમારી પર સવાર થઈ જાય છે. અમેરિકાના પ્રસિદ્ધ ધારાશાસ્ત્રી સેમ ઉન્ટરમેયરને કોલેજકાળથી જ દમ અને અનિદ્રાનો રોગ લાગુ પડયો હોવાથી આખી રાત જાગવું પડતું હતું, પરંતુ એમણે પોતાની આ વ્યાધિને વિશેષતામાં પલટાવી નાખવા માટે પથારીમાં પડખાં ફેરવવાને બદલે અભ્યાસ કરવાનું શરૂ કર્યું. પરિણામે સીટી ઓફ ન્યૂયોર્ક કોલેજના તેજસ્વી વિદ્યાર્થી તરીકે પંકાવા લાગ્યા. એ પછી વકીલાત શરૂ કરી અને દમ અને અનિદ્રાથી થતી અકળામણને ભૂલીને વિચાર્યું કે કુદરત તો એની રીતે મારી કાળજી લેશે, પછી ઓછી ઊંઘની ફિકર શી ?


આથી એમણે સખત કામ કરવા માંડયું અને બીજા યુવાન વકીલો ઉંઘતા હોય, ત્યારે સેમ કાયદાશાસ્ત્રનાં પુસ્તકો વાંચતા હોય! ૨૧ વર્ષની ઉંમરે એ જમાનામાં પંચોતેર હજાર ડોલરની રકમ કમાતા હતા અને ઈ.સ. ૧૯૩૧માં તો એમને અમેરિકાના કાનૂની ઈતિહાસમાં કેસ લડવા માટે દસ લાખ ડોલરની રકમ અને તેય રોકડમાં મળી, જે એક વિક્રમરૂપ હતી.


સેમ અનિદ્રાના વ્યાધિને કારણે અડધી રાત સુધી વાંચતા અને પાછા વહેલી સવારે પાંચ વાગે ઊઠીને લખવાનું શરૃ કરી દેતા. બીજા લોકો હજી પથારીમાંથી ઊઠીને દિનચર્યાનો પ્રારંભ કરે, ત્યારે સેમનું આખા દિવસનું કામ પૂર્ણ થઈ જતું ! જિંદગીમાં એમને ક્યારેય ગાઢ નિદ્રા આવી નહીં, તેમ છતાં ૮૧ વર્ષનું તંદુરસ્ત આયુષ્ય ભોગવ્યું. જો અનિદ્રાની અકળામણથી અશાંત થઈને સતત ચિંતાતુર રહ્યા હોત, તો આટલું લાબું, સ્વસ્થ અને સફળ જીવન જીવી શક્યા ન હોત.

http://www.gujaratsamachar.com/index.php/articles/display_article/parijatno-parisauvad8812

ઇસ્વી સન ૧૯૬૯ની આ વાત છે. મારા પિતાશ્રી દિવંગત નરેન્દ્ર્ભાઈ અંજારિયા (હવે પછી, ‘ભાઈ’ના સંબોધનથી ઉલ્લેખ કરીશ) પોતાના કામ સબબ તેવાકમાં ભાવનગર ગયા હતા. ત્યાં તેમની ઓળખાણ મિસ્ટર જોહ્ન વુડ સાથે કરાવવામાં આવી. તેઓ ‘The Political Integration of British and Princely Gujarat’ − વિષય પર મહાનિબંધ લખવા માટે ફિલ્ડ વર્ક (ક્ષેત્ર અધ્યયન) કરતા હતા. અને પછી બન્ને વચ્ચે સેતુ બંધાયો. અામ ૧૯૬૯થી તેઓ અમારા પરિવારના અંતરંગ મિત્ર બની ગયા છે. જોહ્નભાઈને ૧૯૭૨માં પી.એચડી.ની ઉપાધિ મળી.

કેનેડાના એ યુવાન ભારત ભૂમિ પર કેવી રીતે પહોંચ્યા, એ ય ઘટના રસપ્રદ છે. ૧૯૬૨માં સારાવાક – મલેશિયા કામ કરવા માટે જવા ઉપડેલા જોહ્નભાઈને, તેને બદલે જૂનાગઢ નજીક શારદાગ્રામ જવાનું કહેવામાં આવ્યું. ગુજરાત રાજ્ય હજુ ૧૯૬૦માં અસ્તિત્વમાં આવેલું એટલે નકશામાં ક્યાં ય જોવા ન મળે ! એટલે મુંબઈ ઉતર્યા. ત્યાં સુધી ક્યાં જવાનું છે, અને ત્યાં શું હશે તેની કોઈ જાણકારી વિના જોહ્નભાઈ પહોંચ્યા શારદાગ્રામ. ટોરોન્ટોથી લંડન એરોપ્લેઇનમાં, અને લંડનથી મુંબઈ પેસેન્જર શીપમાં (ઉતારુ જહાજમાં) પોર્ટ સાઈદ, ઈજિપ્ત અને એડન થઈને, પંદર દિવસની રોમાંચક મુસાફરી કરીને ભારત આવ્યા ! એ દરમ્યાનમાં જોહ્નભાઈએ ગાંધીજીની આત્મકથા, નહેરુનું ‘ડિસ્કવરી ઓફ ઇન્ડિયા’ અને ઈ.એમ.ફોરેસ્ટરનું ‘પેસેજ ટુ ઇન્ડિયા’ વાંચી લીધેલાં. (આપણામાંથી આ ત્રણ પુસ્તકો કેટલા લોકોએ વાંચ્યાં હશે, એ પૂછવાની હિંમત નથી થતી !) ભાથામાં હિન્દી લિપિની કક્કાવારી અને થોડા શબ્દપ્રયોગો લઈને અમદાવાદ ઊતરેલા જોહ્નભાઈ એમના મિત્ર સ્ટીવ વુલ્ક્મ, કે જેને ગુજરાતીનું થોડું જ્ઞાન હતું, તેમની સલાહથી, ગુજરાતી શીખવા માટે તત્પર થઈને, કેશોદથી શારદાગ્રામ પહોંચ્યા. જોહ્નભાઈના શબ્દોમાં કહું તો, ‘I thought I'd reached the end of the world.’

ટોરોન્ટોથી બહાર જઈને દુનિયા જોવા નીકળેલા એ યુવાનને ગરીબ દેશોની શકલ બદલાવી નાખવાના ઓરતા જાગેલા, જે ભારત આવતાં શમી ગયા. ભારતીય લોકોનો ઉષ્માભર્યો વર્તાવ અને મહેમાનગતિ માણ્યા પછી, એમને ભારતના ઇતિહાસ અને સંસ્કૃિત જાણવા પ્રત્યે રુચિ થઈ. શારદાગ્રામમાં ગૃહપતિ તરીકે કામ કરવા મળ્યું, પણ ગુજરાતીના પૂરતા જ્ઞાન વિના અંગ્રેજી શીખવવાનું કામ ન મળે. એક શિક્ષક પાસેથી ‘મને કામ કરવું ગમે છે’, એ શબ્દપ્રયોગ શીખી લીધો. અને નજીકના ખેતરમાં કામ કરતા ખેડૂત શિવાભાઈ રબારી પાસે તેનો ઉપયોગ કર્યો. શિવાભાઈએ જોહ્નભાઈને પાવડો પકડાવી દીધો, પણ સાથે સાથે શિક્ષક બનવા માટે જરૂરી ગુજરાતીનું શિક્ષણ પણ આપી દીધું ! ત્યારથી શિવાભાઈ પણ જોહ્નભાઈના દોસ્ત બની ગયા.

માંગરોળમાં રહેતા, ત્યારે તેમના મગજને પણ ખોરાક મળી રહેવા લાગ્યો. જૂનાગઢના નવાબના રાજ્યને ભારતમાં સામેલ કરવા લશ્કરે દરમ્યાનગીરી કરવી પડી; એ વિષે અને નવાબની શોષણખોર નીતિ વિષે ખેડૂતો પાસેથી ઘણી માહિતી મેળવી. તેવે સમયે તેમને ખ્યાલ આવ્યો કે ભારતમાં વિકાસને લગતા બધા નિર્ણયો પાછળ રાજકારણ કામ કરે છે, તેથી રાજકારણનો અભ્યાસ કરવો જરૂરી છે. એ બે વર્ષો દરમ્યાન, જોહ્નભાઈ દિલ્હીમાં જવાહરલાલ નહેરુ અને સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્, તેમ જ ગુજરાતમાં જયપ્રકાશ નારાયણ, બળવંતભાઈ મહેતા અને વજુભાઈ શાહ જેવા રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય કક્ષાના નેતાઓને મળેલા. આ તબક્કે રાજકારણને સમજવા રાષ્ટ્રીય ચળવળ વિષે જાણવું અને માત્ર આર્થિક જ નહીં, પણ સામાજિક અને રાજકીય વિકાસ વિષે પણ જાણવું અત્યંત જરૂરી છે, એમ તેમને ભાસ્યું. આથી જ તો ન્યુયોર્ક જઈ, તેઓએ ભારતના ઇતિહાસ, રાજકારણ, નૃવંશશાસ્ત્ર, હિન્દી અને ઉર્દૂનો અભ્યાસ આદર્યો. ભારત છોડ્યું, ત્યારે મોગલ સ્થાપત્ય અને જ્ઞાતિ પ્રથાથી માંડીને, ભારતની વિદેશ નીતિ સુધીની ઘણી જાણકારી મેળવેલી. પરંતુ એ બધું અપરિપક્વ દશામાં હતું. એમ.એ અને તે પછી પી.એચડી.ના અભ્યાસથી એને અધિકૃત ઓપ મળ્યો. અને ખરું જોતાં, એ માટેની ભૂખ ઉઘડી, જે જીવનપર્યંત પ્રજ્વળિત રહી છે.

અહીં મારે નમ્રતાપૂર્વક મારા પિતાશ્રીના જોહ્નભાઈના અભ્યાસમાં આપેલ યોગદાનનો ઉલ્લેખ કરવો રહ્યો. તેમના જ શબ્દોમાં કહું તો સ્વાતંત્ર્યની ચળવળમાં ભાગ લીધેલા અને તે પછીથી સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતના રાજકારણમાં આગેવાની લીધેલા નેતાઓ તથા કાર્યકરો ભાઈને ખૂબ આદર આપતા, અને તેમના પર અડગ વિશ્વાસ મૂકતા. ભાઈના તટસ્થ અને વસ્તુલક્ષી દ્રષ્ટિકોણ અને ઘટનાઓના સ્પષ્ટ અર્થઘટનને કારણે, જોહ્નભાઈ રાજકોટના ૧૯૩૮ના સત્યાગ્રહનો વિગતે અભ્યાસ કરી શક્યા. રસ ધરાવનારાઓ Robin Jeffery લિખિત Princes, People and Paramount Powerમાં જોહ્નભાઈનો રાજકોટ સત્યાગ્રહ પરનો લેખ વાંચી શકશે.

ભાઈ સાથે પરિચય થયો, ત્યારે જોહ્નભાઈ પોતાનો અભ્યાસ પદ્ધતિસર શરૂ કરી ચુક્યા હતા. તેથી રાજકોટ આવીને કેટલાક આગેવાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓની મુલાકાત લેવા માગતા હતા. ‘રાજકોટમાં ક્યાં ય રહેવાની સુવિધા ન થાય, તો મારે ઘેર અવશ્ય રહી શકશો.’ એવું આમંત્રણ ભાઈએ આપ્યું હતું. જેનો સ્વીકાર કરીને, ૧૯૬૯માં જોહ્નભાઈ અમારે ઘેર આવ્યા.

હું નાની હતી ત્યારે ઘણા વિદેશી મુલાકાતીઓને જોવાની/સાંભળવાની તક મળેલી, પરંતુ પોતાના જ ઘરમાં એકથી વધુ દિવસ માટે રહેવા આવનાર જોહ્નભાઈ પહેલા જ હતા. તે વખતે મારા માતુશ્રી સરોજબહેનને (હવે પછી ‘બેન’ના સંબોધનથી ઉલ્લેખ કરીશ) ટાઈફોઇડ થયો હોવાને કારણે ગૃહ સંચાલનની જવાબદારી મારે શિરે હતી. પણ બેનના માર્ગદર્શનથી ઘણી સરળતા રહેતી હતી. મહેમાન અને તેમાં ય વિદેશીની જરૂરિયાતો અને ખાવા-પીવાની અનુકુળતાઓ જાણવી એ અમારી ફરજ હતી. પરંતુ ‘મને ખીચડીથી માંડીને ખીર સુધી બધું ભાવે છે’ (તે પણ શુદ્ધ ગુજરાતીમાં) જણાવીને જોહ્નભાઈએ પોતાની રુચિ-અરુચિ વિષે અમને તદ્દન નિશ્ચિંત  કરી દીધાં. એટલું જ નહીં બ્રેડ-બટર જેવો નાસ્તો એક બાજુ રાખીને, ઘરના બનાવેલ ખાખરા-રોટલી પર ઘરમાં ઉતારેલ માખણ ‘હું માખણ લગાવું છું’ જેવા રૂઢ પ્રયોગ સાથે આનંદે અારોગવા લાગ્યા.

રાજકોટના ગણમાન્ય નાગરિકોની મુલાકાત લઈને સાંજે ઘેર આવતાં જોહ્નભાઈ બેન માટે ફૂલોનો ગુચ્છ અથવા એ સહેલાઈથી ન મળે તો છેવટ વેણી લાવે. (કેમ કે દર્દી માટે ફૂલો લઈ જવાની વિદેશમાં પ્રથા ખરીને?) અને તબિયતના ય ખબર પૂછે. મારી નાની બહેન સાથે એના અભ્યાસ વિષે, નાની મોટી પ્રવૃત્તિઓ વિષે અને એને ગમ્મત પડે એવી ઘણી વાતો કરે. મારા કોલેજના અભ્યાસની રસપૂર્વક ચર્ચા કરે, મને રસોઈમાં મદદ કરે અને ક્યારેક મારી મજાક પણ કરી લે. જમતી વખતે ભાઈ સાથે સૌરાષ્ટ્રના રાજકારણની, રચનાત્મક કાર્યોની તથા વિવિધ સંસ્થાઓના સંચાલનની છણાવટ કરતા અને કેટલીક જાણીતી હસ્તીઓની કાર્ય પદ્ધતિઓનું વિશ્લેષણ ચાલતું. વળી જમ્યા પછી ફળો ખાવાની અને કોફી પીવાની આદત ખરી, તો અધિકારપૂર્વક એ પણ માગી લેતા.

આમ અમારે ઘેર માત્ર બે-ત્રણ અઠવાડિયા રહીને, પોતાના સંશોધનને વેગ આપવા આવેલ જોહ્નભાઈ, કાયમ માટે કુટુંબના અવિભાજ્ય અંગ બની ગયા. તેમનાં પત્ની મેરીબહેન અમારા ભાભી તરીકે સરખો જ અધિકાર પામ્યાં. પોતાના અભ્યાસકાળ દરમ્યાન જોહ્નભાઈ અવારનવાર રાજકોટ આવ્યા, અને ત્યારે અમારું ઘર તેમનું થાણું બની રહેતું. મેરીબહેન તેમની સાથે આવે, અમારી પાસે સાડી પહેરતાં શીખે, બીજા શિષ્ટાચાર અપનાવે, ગુજરાતી રસોઈ કરતાં શીખે અને અમારી મીઠી મશ્કરી માણે. આ સંબંધ એટલો તો ઘનિષ્ઠ થયો કે તેમનાં માતા-પિતા અમદાવાદ આવ્યાં, ત્યારે એમને પણ જોહ્નભાઈ અમારે ઘેર લઈ આવેલા.

પી.એચડી.ની ઉપાધિ મેળવ્યા પછી, જોહ્નભાઈ કેનેડા ગયા. અને વાનકુવરની બ્રિટિશ કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાં ‘ઇન્ડિયન પોલિટીક્સ’ના કોર્સીસ ભણાવવાની જવાબદારી ગ્રહણ કરી. ભારતના રાજકારણ અને શિક્ષણ સાથે તેમનું આદાન-પ્રદાન ચિરંજીવી બન્યું. ‘Shastri Indo-Canadian Institute’ – દિલ્હીના રેસિડેન્ટ ડાયરેક્ટર તરીકે તેઓએ ’૭૩-’૭૫, ’૮૯-’૯૦ અને ’૦૪-૦૬માં સેવાઓ આપી. તેમની નિમણૂક  થતી ત્યારે ભાઈ અવારનવાર તેમને ઘેર દિલ્હી જતા. મારાં માસી અને અમે સપરિવાર દિલ્હીમાં જોહ્નભાઈ-મેરીબહેનની ચાર દિવસ માટે મહેમાનગતિ માણી આવ્યાં.

અમને પોતાની નાની બહેનો ગણીને જોહ્નભાઈ રાખડી બાંધતા, ભેટ આપતા અને અમારા અભ્યાસ તથા કાર્યની બાબતમાં સક્રિય રસ લેતા. મારા પહેલા પુત્રનો જન્મ થયો, પછી અમે લિવરપૂલ રહેતાં. હું હજુ ભારત તેને લઈને નહોતી જઈ શકી. જોહ્નભાઈને તે અરસામાં ભારત જવાનું થયું, તો જપાન તરફથી જવાને બદલે અમને મળીને ગયા. એટલું જ નહીં, તેને માટે અને મારે માટે ભેટ લાવ્યા, ખાસ બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ રોલ નાખીને ફોટા પાડ્યા, જેથી મારા પરિવારના લોકો તરત જોઈ શકે. એવી જ રીતે થોડા વર્ષો પછી મારી બહેનના તેની નવજાત પુત્રી સાથેના ફોટા પણ જોહ્નભાઈએ જ પહેલાં મોકલ્યા !

જોહ્નભાઈનો અમારા કુટુંબ સાથે અતૂટ સંબંધ બંધાયો એથી જ તો જ્યારે મારી નાની બહેનનું અકાળે અવસાન થયું, મારા પિતાશ્રીને પાર્કિન્સનની વ્યાધિ લાગુ પડી અને તેમનું અવસાન થયું, ત્યારે જોહ્નભાઈ ખૂબ જ વ્યથિત થયા અને મારી કે મારી મા સાથે વાત કરવાની હિંમત ન કરી શક્યા. સદ્દનસીબે એ તંતુ ફરી જોડાઈ ગયો છે. ૨૦૦૫માં પોલિટીકલ સાયન્સ શીખવવામાંથી નિવૃત્તિ લીધી, પરંતુ બ્રિટિશ કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાં ‘Institute of Asian Research’માં માનદ્દ પ્રોફેસર તરીકે પદ ગ્રહણ કર્યું. લગભગ ૭૦ની ઉમરે પહોંચવા આવ્યા છે, ડાયાબિટીસ અને બીજી વ્યાધિઓથી શરીર પીડાય છે, છતાં ભારત પ્રત્યેનો એમનો અનુરાગ એટલો જ ઘનિષ્ઠ છે. અને ડોક્ટરોની મનાઈ હોવા છતાં, Community Natural Resource Management in Gujarat and Madhya Pradesh વિષય પર એક પ્રકલ્પ કરવા માટે ગ્રાન્ટ મેળવીને અમદાવાદમાં કામ કર્યું. કહે, ‘આ મારી છેલ્લી ઇચ્છા હતી, ભારત માટે કામ કરવાની.’

નોંધવાની વાત તો એ છે કે પોતાના જીવનમાં આવેલા ચડાવ-ઉતાર વિષે પણ, અંગત કુટુંબીજન હોઈએ એટલી નિખાલસતાથી વાત કરે છે.

આવા વિદેશી યુવાન કે જે અભ્યાસાર્થે ગુજરાતમાં આવી ચડ્યા, એમની સાથે આવો ઘરોબો થાય, અને સાડાચાર દાયકા સુધી માત્ર અમારી સાથે જ નહીં, અમારા બાળકો સુધી ટકી રહે, ત્યારે ઋણાનુબંધ જેવી કોઈ ચીજ છે એમ માનવાનું મન થાય.

e.mail : ten_men@hotmail.com