અનુ-આધુનિકતાની પ્રકૃતિ પ્રસરણશીલ છે. મારા એ વિધાનને વિસ્તારથી સમજવાની જરૂરત છે એમ મને સમજાય છે.

૨૦૦૮-માં પ્રકાશિત મારા “અનુ-આધુનિકતાવાદ અને આપણે” પુસ્તકમાં લેખ છે, ‘અનુ-આધુનિકતાવાદ પ્રસરણશીલ છે’. એ લેખ ૨૦૦૭-માં લખાયેલો. એમાં, અનુ-આધુનિકતાવાદનાં મેં મારાં ચાર નિરીક્ષણો રજૂ કર્યાં છે. ચૉથું નિરીક્ષણ એ છે કે એ પ્રસરણશીલ છે.

પ્રસરણશીલ એટલે શું?

– ૧ –

એ એક એવી માનસિકતા છે, એવી ભાવ-ભાવના બલકે ભાવાવેશ, જે લીલું-સૂકું કે નાનું મોટું ન જુએ, પથરાઈને બધું સમથળ કરી નાખે.

પ્રસરવું એટલે માર્ગમાં આવતા ખાડા-ટેકરાને ધોઇ નાખવા, ઉચ્ચાવચ ભેદ તોડી આગળ વધવું. કિનારે પડી ગયેલાંને પોતાના પ્રવાહમાં ખૅંચી વહેતાં કરવાં.

વંચિતો, ઉપેક્ષિતો અને હાંસિયામાં ધકેલાઇ ગયેલાંને બાથમાં લઇ સાથી-સંગાથી બનાવવાં.

વિશ્વ સમસ્તને ભેટવા બાહુ ફેલાવી ખુલ્લા બની રહેવું.

– ૨ –

આ પ્રસરણશીલ અનુ-આધુનિકતાએ, પશ્ચિમમાં, પ્રારમ્ભે, મીડિયાનું ક્ષેત્ર સર કર્યું, (હવે એમાં સોશ્યલ મીડિયા ઉમેરાયું છે). મીડિયા એટલે ટૅલિપ્લે, ટૅલિફિલ્મ, ટી.વી.સીરિયલો, સિને-સ્ક્રિપ્ટ્સ, સ્ક્રીનપ્લેઝ, ડાયલોગ્સ કે ઍડવર્ટાઇઝિન્ગનાં વિઝ્યુલ્સ; એ વિકસી રહેલો કાલખણ્ડ. એને પ્રતાપે સાહિત્યશબ્દ શ્રાવ્ય હોવા ઉપરાન્ત દૃશ્ય બન્યો. વાચક, દર્શક બનતો ગયો.

બીજું ક્ષેત્ર સર કર્યું તે સાહિત્યનાં વસ્તુજગતમાં કોરાણે મુકાયેલા કે છોડી દેવાયેલા વિષયોનું સાહિત્ય -બ્લૅક તેમ જ ફૅમિનિસ્ટ લિટરેચર. આપણે ત્યાં દલિત અને નારી તત્ત્વો કેન્દ્રમાં આવ્યાં અને એ ક્ષેત્ર એ પ્રકારે સર થયું છે.

અને ત્રીજું ક્ષેત્ર તે લાઇફ લિટરેચરનું. અનુ-આધુનિકવાદી સર્જકતા કલાની સંસિદ્ધ વશેકાઇને વટી ગઈ અને એણે જીવનની સ્વાભાવિકતાઓને ધ્યાનપાત્ર ગણી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, કૃતિની કલાથી ખસીને જીવનની હળવાશમાં ભળી જનારાં લેખનો થવા લાગ્યાં.

મેં લખેલું : પૂર્વે ધીરુભાઈ ઠાકરે મ.ન. દ્વિવેદીને વિષય બનાવીને નાટક રચ્યું હતું. લખેલું કે નર્મદ ન્હાનાલાલ મરીઝ કલાપી કાન્ત રમેશ પારેખ વગેરે અંગેના એક-પાત્રી સ્ટેજ-શો થવા લાગ્યા છે. લખેલું કે વિદ્યમાન, વળી વિવાદાસ્પદ સાહિત્યકારોના પણ કરવા ઘટે છે.

એ સ્ટેજ-શોઝ પાછળની ભાવના હવે સવિશેષે પ્રસરી રહી છે, જેમ કે, કેટલાક સાહિત્યકારોની જીવનકથાઓ કહેવાનું શરૂ થયું છે. દાખલા તરીકે, યોગેન્દ્ર પારેખે ગાંધીકથા, ગુણવંત વ્યાસે રમેશ પારેખકથા, અને જ્યોતીન્દ્ર દવેકથા કરી છે.

જીવનની હળવાશને જાણવી અને સર્જનમાં સાધી બતાવવી, એ મુશ્કેલ કામ છે. કાલ્વિનો એને ‘લાઇટનેસ’ કહે છે. એ એક સર્જકગુણ છે, એક સાહિત્યમૂલ્ય છે. હળવાશ સિદ્ધ થાય તો હાસ્યરસ નિષ્પન્ન કરતી કૃતિઓ લખાય. ‘બકોર પટેલ’ કે ‘હું શાણી ને શકરાભાઈ’-ની જીવન-રમઝટો રજૂ કરતી સૃષ્ટિ. આપણા આધુનિકો તો એટલા બધા જીવનગમ્ભીર હતા કે ભાગ્યે જ હસી શકતા. તેઓને એ વિષયમાં સર્જનની લાયકાત જ ન્હૉતી વરતાતી. કેટલાક અનુ-આધુનિકોમાં પણ એ જ પણ્ડિતશાહી ગામ્ભીર્ય ચૉટેલું છે. હું જો કહું કે તારક મહેતાના “ઊલટા ચશ્માં” ટી.વી.-સીરિયલોમાં અનુ-આધુનિક ઉન્મેષ છે, તો તેઓ મને હસી કાઢે.

– ૩ –

પ્રસરણ દરમ્યાન, પ્રવર્તમાન સાહિત્યિક પરિદૃશ્યની એક અવ્યાખ્યાયિત આછીપાતળી પર્યેષણા – critique – શરૂ થતી હોય છે, જેમાં, આદર્શો વિશે શંકાઓ થાય, એનો ત્યાગ થાય; જેમાં, અધિકૃત માન્યતાઓ અને ધોરણો વિશે પ્રશ્નો જાગે, એને ફગાવી દેવાય; જેમાં, સંચિત મૂલ્યો પ્રસરે, ધોવાઈ જાય, અને કાળક્રમે નવાં મૂલ્યોનો ઉદ્ભવ થાય.

પ્રસરણ પરિવર્તનકારી હોય છે. સર્જકચિત્ત જાણ્યેઅજાણ્યે એવી પર્યેષણામાં પરોવાયું હોય છે, જેને કારણે અને પરિણામે, સર્જનોની દિશા બદલાઈ જતી હોય છે. દાખલા તરીકે, લાભશંકર ઠાકરના કાવ્યસંગ્રહ “વહી જતી પાછળ રમ્યઘોષા”-માં, પ્રારમ્ભે પરમ્પરાગત પદ્ધતિના કાવ્યો છે, એ પછી ‘ગાંધીજીની ટાલ તડકો’ – કરતીકને કવિતા નવાં ગગનમાં ઊડવા લાગેલી. લા.ઠા. આધુનિક લાગવા લાગેલા. પરન્તુ ક્રમે ક્રમે એમની આત્મસમીક્ષાએ સ્વકીય આધુનિક સૃષ્ટિને પણ પછાડેલી. એ પછડાટમાં અનુ-આધુનિક ભાવ-ભાવના વાંચી શકાય? એ માટે અનુ-આધુનિકતાવાદની આપણી સમજ જવાબદાર ગણાશે કે નહીં?

સાહિત્યસર્જન-લેખન જ્યારે એક ઇઝમથી – ISMથી – બીજા ઇઝમ અનુસારના વાદવિચાર જનમાવે, ત્યારે એણે આગલા ઇઝમ સાથે ડિસ્કન્ટિન્યુઇટી સાધી હોય છે, વિચ્છેદ સાધ્યો હોય છે, છૂટાછેડા. મૉનરો સ્પીયર્સે દર્શાવેલું કે રોમૅન્ટિસિઝમથી મૉડર્નિઝમે કેવાક સ્વરૂપનો વિચ્છેદ સાધેલો.

દાખલા તરીકે, રાધેશ્યામ શર્મા, ચન્દ્રકાન્ત ટોપીવાલા, પ્રમોદકુમાર પટેલ, શિરીષ પંચાલ કે સુમન શાહનાં અનેક વિવેચન-લેખનોમાં દર્શાવાયું છે કે પરમ્પરાગત ગુજરાતી સાહિત્યથી આધુનિક સાહિત્યે કેવોક છેડો ફાડી લીધો છે. એવો વિચ્છેદ સિદ્ધ કરનારા કેટલાક સર્જકો હોય છે, દાખલા તરીકે, સુરેશ જોષી, કિશોર જાદવ.

આધુનિક સાહિત્યવિવેચનાથી અનુ-આધુનિક સાહિત્યવિવેચનાએ વિચ્છેદ સાધ્યો છે કે કેમ, એની વાત યથાસમયે કરીશ.

વિચ્છેદ પરિવર્તનોથી સધાતો હોય છે. સર્જકોએ પોતાનાં સર્જનોમાં સ્પષ્ટ જોઈ શકાય એવાં પરિવર્તનો કર્યાં હોય છે. આપણે એ સમજવું જરૂરી છે કે એવાં પરિવર્તનો પણ પ્રસરણનું જ એક રૂપ હોય છે.

દાખલા તરીકે, યાદ કરો : આધુનિક ગણાયેલી “અવરશુંકેલુબ”-ની સૃષ્ટિથી સુમન શાહે રચેલી ખાસ્સાં પરિવર્તનો દાખવતી “જૅન્તીહંસા સિમ્ફની”-ની કેટલીક વાર્તાઓ. દાખલા તરીકે, યાદ કરો “હાર્મોનિકા”-ના મધુ રાયે રચેલી હરિયો-જૂથની વાર્તાઓ.  

આપણા આધુનિક સાહિત્યસર્જનોથી આપણા અનુ-આધુનિક સાહિત્યસર્જનોએ વિચ્છેદ જરૂર સાધ્યો છે, પણ એ વિચ્છેદ પૂરા સ્વરૂપનો નથી.

૧ — કેટલા ય લેખકો હજી એવું જ સરજે છે જેની અસર આધુનિકતાવાદની જ આવે છે.

૨ — સામે છેડે, કેટલાકે એવાં સર્જન કર્યાં છે જે પહેલેથી પૂર્ણરૂપેણ અનુ-આધુનિક છે. મારી સમીક્ષાદૃષ્ટિ અનુસાર,

દાખલા તરીકે —

— ‘કોણ ચલાવે રાજ, બોલો’ કે ‘મુખ્યમંત્રીજીનું પહેરણ’ વગેરે રચનાઓથી રાજકાજની ખુલ્લાદિલની કાવ્યાત્મક સમીક્ષા કરતી સૃષ્ટિથી સવિશેષે જાણીતાં થયેલાં “સળગતી હવાઓ”-નાં કવિ સરૂપ ધ્રુવ;

— “બહિષ્કૃત ફૂલો”-ના સર્જક નીરવ પટેલ પૂર્ણ અર્થમાં અનુ-આધુનિક કવિ છે. મારા એ વિધાનનું ખરાપણું તપાસવા વાંચો, મારો એ કાવ્યસંગ્રહ વિશેનો સમીક્ષાલેખ;

— પૂર્ણ અર્થમાં અનુ-આધુનિક બીજા કવિ કમલ વોરા છે. એમના બે સંગ્રહો “અનેકએક” અને “વૃદ્ધશતક” એ સ્વરૂપની સૃષ્ટિઓ છે. મારું એ વિધાન એ સૃષ્ટિઓની સમ્યક સમીક્ષા કરવાથી સમજાઈ જશે. એ બન્ને સંગ્રહો વિશે મેં વિસ્તારથી લખ્યું છે, મારાં એ સમીક્ષાત્મક લેખનો મારા એ વિધાનને સમજવામાં સહાયક નીવડી શકે છે.

– ૪ –

વળી, એમ થવું સર્વથા સંભવિત છે કે આધુનિક ગણાતા સમયમાં કોઈ સર્જક ‘આધુનિક’ દીસે અને અનુ-આધુનિક ગણાતા સમયમાં ‘અનુ-આધુનિક’. જો કે એનું ખરું કારણ તો એ હોય છે કે એણે સ્વકીય સર્જકતાથી પ્રેરાઈને પોતાનાં સર્જનની દિશા બદલી હોય છે. એથી એની સૃષ્ટિમાં એક જુદું જ સ્થિત્યન્તર ઊભું થતું હોય છે. એ સ્થિત્યન્તરમાં અનુ-આધુનિક સંકેતો વાંચી શકાય.

દાખલા તરીકે, “કાચિંડો અને દર્પણ”-ના રચયિતા બાબુ સુથારકૃત “વાક્યકથા” એવું સ્થિત્યન્તર દાખવે છે. વિનોદ જોશીએ “પરન્તુ” અને “ઝાલર વાગે જૂઠડી”-ની સમાન્તરે રહીને કે ફંટાઈને પ્રશિષ્ટ વિષયવસ્તુ સાથે પાનું પાડ્યું – “શિખંડી” અને “સૈરન્ધ્રી” કૃતિઓ આપી, એ સ્થિત્યન્તર. પ્રારમ્ભે બસ-કાવ્યો રચનાર કવિ રાજેન્દ્ર શુક્લની હવે રહસ્યમયી વાણીએ પ્હૉંચી ગયેલી સૃષ્ટિએ દાખવેલાં કે “ધ્રીબાંગસુંદર એણી પેરે બોલ્યા” પછી પરિવર્તનશીલ સંગ્રહો “સુનો ભાઇ સાધો” “તાંદુલ” કે “પરજન્યસુક્ત”-થી હરીશ મીનાશ્રુની સૃષ્ટિએ દાખવેલાં સ્થિત્યન્તરો.

આ સૌના પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહની રચનાઓ સાથે તે પછીનાં કાવ્યો સરખાવીશું તો સમજાશે કે આધુનિકતાવાદી ઉદ્રેક શમી રહ્યો છે અને એ શમન જુદી જ દિશામાં વિકસી રહ્યું છે. પરન્તુ શું એમાં અનુ-આધુનિકતા વાંચી શકાય? એ માટે પણ અનુ-આધુનિકતાવાદની આપણી સમજ જવાબદાર ગણાશે કે નહીં?

આ તો થઈ, લિરિકલ અને નૅરેટિવ ગણાતા સાહિત્યખણ્ડોની વાત, ડ્રામેટિકની વાત હવે પછી.

(ક્રમશ:)

(17 Jul 24 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આજકાલ આપણા અનુ-આધુનિક સાહિત્ય વિષે કેટલીક અધૂરી વીગતો પ્રસરી રહી છે, ત્યારે, સૌ પ્રથમ, એના પૂરેપૂરા ક્ષેત્રનો ખયાલ મેળવવો જરૂરી છે. એ ખયાલ આ પ્રમાણે છે : 

આપણે ત્યાં છેલ્લા દસકાઓમાં મુખ્યત્વે દલિત અને નારી તત્ત્વોને કેન્દ્રમાં રાખીને સર્જનો / લેખનો થયાં છે. માત્ર એને જ આપણે ‘અનુ-આધુનિક’ સાહિત્ય ગણીને ચાલ્યા છીએ. 

— પરન્તુ, આપણા એ અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં, ન-દલિત અને ન-નારી તત્ત્વોને લક્ષ્ય કરતી અને વાચકો વડે અનુભવાતી સૃષ્ટિઓ પણ છે.

— દલિત, નારી, ન-દલિત, ન-નારી એ ચારેય તત્ત્વો દાખવતા આપણા અનુઆધુનિક સાહિત્યમાં, નવલકથાઓ, લઘુનવલો અને લઘુકથાઓ પણ છે — સમગ્ર કથાસાહિત્ય છે.

— આપણા એ અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં, માત્ર કથાસાહિત્ય નથી; એમાં અછાન્દસ કાવ્ય, ગદ્યકાવ્ય કાવ્ય, કથનકાવ્ય, ગઝલ-કાવ્ય પણ છે — સમગ્ર કવિતાસાહિત્ય છે.

— આપણા એ અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં, માત્ર કથાસાહિત્ય કે કવિતાસાહિત્ય નથી; એમાં લલિત નિબન્ધસાહિત્ય પણ છે. 

— આપણા એ અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં, માત્ર કથાસાહિત્ય, માત્ર કવિતાસાહિત્ય કે માત્ર લલિતનિબન્ધસાહિત્ય નથી; એમાં, એ અનુ-આધુનિકતાનું પ્રસરણ દર્શાવતાં સમીક્ષાત્મક લેખનો  પણ છે. 

દાખલા તરીકે જુઓ, પ્રમોદકુમાર પટેલ, ચન્દ્રકાન્ત ટોપીવાલા, બાબુ સુથાર અને સુમન શાહનાં લેખનો અને પુસ્તકો. 

આપણે સમજવું જોઈએ કે અનુ-આધુનિકતાની પ્રકૃતિ પ્રસરણશીલ છે. જુઓ, એ મતલબનું પ્રકરણ મારા “અનુ-આધુનિકતા અને આપણે” પુસ્તકમાં. પ્રસરણના અર્થમાં, કેટલાંક સામયિકો; લાઇફ લિટરેચર રજૂ કરતાં સંસ્મરણો, વાર્તાલાપો; તેમ જ કેટલીક સંસ્થાઓનો પણ સમાસ કરવો જોઈશે. 

જેમ કે — 

— આપણા એ અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં, કેટલાંક સામયિકો પણ છે. 

દાખલા તરીકે, ‘ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ’ દ્વારા પ્રગટતું માત્ર મહિલા-લેખકો માટેનું સામયિક ‘વિશ્વા’. બાબુ સુથાર-સમ્પાદિત ‘સન્ધિ’ સામયિકમાં ‘ચૉતરેથી’ શીર્ષકે સાહિત્યિક પત્રકારત્વ દાખવતા કેટલાક લેખો, વાર્તા આદિના કેટલાક ભાવાનુવાદો. વિપુલ કલ્યાણી-સમ્પાદિત ‘ઓપિનિયન’, જેમાં સમસામયિક પત્રકારત્વના લાભ દર્શાવતાં કેટલાંક લેખનોનું પુન:પ્રકાશન પણ જોવા મળે છે.  

— અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં જીવનપરક સાહિત્યનો – લાઇફ લિટરેચરનો – મહિમા વધ્યો છે. 

એ જોતાં, જેમ એક જમાનામાં, નરોત્તમ પલાણ અધ્યાપકીય ડાયરી લખતા હતા, તેમ, દાખલા તરીકે, નરેશ શુક્લ જેવા અધ્યાપકો શૈશવનાં સ્મરણો લખે છે એવાં આત્મકથનોનો પણ સમાવેશ કરવો જોઈશે. એ સંદર્ભમાં, કાજલ ઓઝા વૈદ્ય કે જય વસાવડા વડે અવારનવાર રજૂ થતાં, જીવનમાર્ગમાં પ્રેરક વાર્તાલાપોમાં કે પ્રવચનોમાં પણ મને અનુ-આધુનિક ઉન્મેષ પરખાય છે.  

— આપણા એ અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં, માત્ર કથાસાહિત્ય, માત્ર કવિતાસાહિત્ય, માત્ર લલિતનિબન્ધસાહિત્ય, માત્ર સમીક્ષાત્મક લેખનો, માત્ર સામયિકો કે માત્ર લાઇફ લિટરેચર નથી, સોશ્યલ મીડિયા પરના કેટલાક બ્લૉગ્સ પણ છે. 

દાખલા તરીકે. એવા બ્લૉગર્સમાં મને પ્રભાવક લાગ્યા છે, સૂચક ફોટોગ્રાફ્સ રજૂ કરતા ઉમેશ સોલંકી. ગુજરાત અને દેશના દલિત સાહિત્યકારોના જન્મદિવસે કે અન્યથા એમનાં સર્જનોની વાત કરતા ગણપત વણકર. ‘માય મ્યુઝિયમ ઑફ મૅમરીઝ’ શીર્ષક હેઠળ દેશ-વિદેશના ફિલ્મમેકર્સ તેમ જ અન્ય કલાકારોનાં નૉંધ-સહિત પિક્ચર્સ મૂકતા અમૃત ગંગર. પશ્ચિમનાં પુસ્તકોની માહિતીથી જાગૃતિ ફેલાવતા બાબુ સુથાર કે ‘ફિલ્લમ’-ના આયોજક શક્તિસિંહ. પંચમ્ શુક્લ, નિસર્ગ આહીર, મયૂર ખાવડુ, અભિજિત વ્યાસ પણ જુદા જુદા હેતુથી ઉપકારક બ્લૉગ્સ ચલાવી રહ્યા છે. 

— આપણા એ અનુ-આધુનિક સાહિત્યમાં, માત્ર કથાસાહિત્ય, માત્ર કવિતાસાહિત્ય, માત્ર લલિતનિબન્ધસાહિત્ય, માત્ર સમીક્ષાત્મક લેખનો, માત્ર સામયિકો કે માત્ર બ્લૉગ્સ નથી, કેટલીક સ્વાયત્ત મંડળીઓ, સંગઠનો કે ફાઉન્ડેશનો પણ છે. 

દાખલા તરીકે, નારી, દલિત, ન-નારી, ન-દલિત એમ ચારેય તત્ત્વોને ઊંડણમાં લેતી વાર્તાકૃતિઓ માટે ભારે ઉમળકાથી શિબિરો યોજતું “સુજોસાફો”. દાખલા તરીકે, મહિલાઓના પ્રશ્નો માટેની “સ્ત્રિયાર્થ” મંડળી; ઉષા ઉપાધ્યાયની રાહબરી હેઠળ નારી તત્ત્વના કેન્દ્રમાં સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરતું સંગઠન “જૂઇ મેળો”. દર્શિની દાદાવાલાના નેતૃત્વ હેઠળ ‘સાહિત્યમિત્રો’-ને સજ્જ કરી અણજાણ એવા છેવાડાના ‘સહૃદય’-સમુદાયો સુધી સ્ટોરીઝ શૅઅર કરતું ‘વિમૅન લિવિન્ગ બાય લિટરેચર’-નો ધ્યાનમન્ત્ર ધરાવતું “સંવિત્તિ” ફાઉન્ડેશન. ગુજરાતી સાહિત્યનું નિત્યવર્ધમાન માતબર ઑનલાઇન ગ્રન્થાલય ચલાવતું અતુલ રાવલ-સંસ્થાપિત “એકત્ર ફાઉન્ડેશન”. વગેરે.

ક્રમશ: 

(15 Jul 24: USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આજકાલ આપણે ત્યાં પુસ્તકો ડિઝિટાઇઝ્ડ પદ્ધતિએ પ્રકાશિત થવા માંડ્યાં છે. એ પદ્ધતિનો ઉપયોગ સાવ નવી વાત નથી, પરન્તુ હવે એ પદ્ધતિનાં પ્રકાશનો વધી રહ્યાં છે; પરમ્પરાગત પદ્ધતિએ પ્રકાશનો કરનારા પ્રકાશકો પણ હવે એમાં જોડાયા છે.

A 

આપણે વિચારવું જોઈએ કે આ પરિવર્તન શેને કારણે થયું છે .. 

પ્રકાશકો બે કારણો આપે છે : 

૧ : 

પુસ્તકો હવે વેચાતાં નથી, કેમ કે કૉલેજો અને યુનિવર્સિટીઓને ગ્રાન્ટ્સ મળતી નથી અથવા ઘટી ગઈ છે : આ કારણ વાજબી લાગે છે તેમછતાં જાણવું બાકી રહે છે કે કઈ કૉલેજોને / યુનિવર્સિટીઓને ગ્રાન્ટ્સ મળતી નથી અથવા ઘટી ગઈ છે. જે મિત્રો પાસે આ કારણ અંગે માહિતી હોય એમણે એ જાહેર કરવી, જેથી ચર્ચામાં સહાય થાય. 

૨ :

પ્રકાશકો બીજું કારણ એ આપે છે કે પુસ્તકો સંઘરી રાખવા માટેના એમની પાસેના ભંડારો ભરાઈ ગયા છે. આ જો કે વ્યવહારુ કારણ છે, અને તેનો વિચાર તો વેપારીમાત્રને કરવો પડતો હોય છે, એટલે એની ચર્ચા ન કરીએ. 

૩ :

પ્રકાશકો ત્રીજું કારણ એ આપે છે હવે સાહિત્યવિવેચનનાં પુસ્તકો વેચાતાં નથી, બલકે ગમ્ભીર પુસ્તકોનું બજાર રહ્યું નથી. આ કારણ વાજબી લાગે છે. પરન્તુ એમ ખરેખર છે કે કેમ તે જાણવા માટે ય નક્કર માહિતી જોઈએ. પણ ક્યાંથી લાવીએ? પણ જો એમ જ છે તો સાહિત્યકારોએ એ વિચારવું પડશે કે ગમ્ભીર સાહિત્યનાં પુસ્તકો કરશે કોણ. 

(મને એનો એક ઇલાજ સૂઝ્યો છે, એ વિશે આ લેખમાં છેલ્લે જણાવું છું.)

પરન્તુ મારી પાસે અમુક પ્રકાશકોનાં નામ છે જેઓ ગમ્ભીર સાહિત્યનાં પુસ્તકો કે સાહિત્યનાં ગમ્ભીર પુસ્તકો કરવા રાજી છે, તેઓ સાહિત્યકારને રૉયલ્ટી આપવામાં ય માને છે, કેમ કે એ પ્રકાશનોથી તેઓને નફો નથી કરવો – એ મુદ્દે પણ તેઓ રાજી છે. તાત્પર્ય, વિદ્યાનું અને સાહિત્યવિદ્યાનું મૂલ્ય સમજનારા પ્રકાશકો હજી છે આપણે ત્યાં, એમની પાસે અનેક વિતરણકેન્દ્રો પણ છે, અને તેથી નિરાશ થવાને કારણ નથી. 

B 

આપણે એ વિચારવું જોઈશે કે ડિઝિટાઇઝ્ડ પદ્ધતિએ થતાં પ્રકાશનો મુખ્યત્વે કેવા સ્વરૂપે હોય છે.

— પ્રકાશક કરારથી બંધાયેલો હોય તો ચૉક્કસ સમયે એ પદ્ધતિનાં પુસ્તક પ્રકાશિત થતાં હોય છે

— પરન્તુ મુખ્યત્વે ડિઝિટાઇઝ્ડ પદ્ધતિનાં એ પ્રકાશનોની નકલો મર્યાદિત સંખ્યામાં હોય છે. કેમ કે ડિઝિટાઇજ્ઝ્ડ કરવાનો મતલબ જ એ છે. દાખલા તરીકે, ૨૦ કે ૨૫ નકલો કરતા હોય. પ્રકાશકો એમ કહેતા હોય છે કે જેમ જેમ માંગ વધશે તેમ તેમ ડિઝિટાઇઝ્ડ નકલો વધારીશું. વાત આટલે લગી બરાબર લાગે છે.

પણ પ્રશ્ન એ છે કે માંગ વધે શી રીતે? ૨૦ કે ૨૫ પુસ્તકો કોના સુધી પ્હૉંચી જવાનાં? ક્યારે? અને સદનસીબે પ્હૉંચી પણ ગયાં હોય, પરન્તુ એટલી નાની સંખ્યાથી માંગ વધે તો શી રીતે વધે? મારો ઉત્તર એ છે કે જો પ્રકાશકો એ ડિઝિટાઇઝ્ડ પદ્ધતિનાં પ્રકાશનોની સરસ જાહેરાત કરે, તો માંગ વધે. 

સરસ જાહેરાત એટલે, પુસ્તક શેને વિશે છે, એમાં શું છે તેની ઑડિયો અને વિડિયો સ્વરૂપે જાહેરાત કરે, છાપાંઓમાં સાહિત્યની કૉલમો લખતા મિત્રોને એ વિશે લખવા નકલ મોકલે. એટલું જ નહીં, એ પુસ્તકનું સંયમપૂર્વકનું ગુણાનુરાગી અવલોકન પ્રકાશિત કરે. પશ્ચિમમાં અને ભારતમાં પણ કેટલીક પ્રકાશન-સંસ્થાઓ એ માટે પોતાની સંસ્થામાં એવા અવલોકનકારની નિમણૂક કરતી હોય છે.  

C 

પણ શું ચાલી રહ્યું છે, એ જાણવું જરૂરી છે. 

ડિઝિટાઇઝ્ડ પદ્ધતિએ વ્યવસાય કરતા પ્રકાશકો અને લેખકો વચ્ચે પણ ઘણી વાર કશા કરાર થયા હોતા નથી. કારણ એ કે કેટલાક લેખકોએ બજાર નથી એ વાત માની લીધી હોય છે, અને વળી એમ કહે છે કે – કરારની શી જરૂર છે. એમાંના કેટલાક તો પોતાના ખરચે છપાવતા હોય છે. કોઈ કોઈ તો પ્રસિદ્ધિ માટે તરસતા હોય છે; એઓ તો FB પર પુસ્તકની છબિ જોઈને તેમ જ એને મળેલા લાઇક્સ જોઈને જ ખુશ થઈ જાય છે; એઓ પૂછતા પણ નથી કે નકલો ડિઝિટાઇઝ્ડ છે કે પરમ્પરાગત પદ્ધતિની. બીજા શબ્દોમાં એમ કહેવાય કે જીવદયામંડળીની રીતે બધું ચાલતું હોય છે. 

કરાર નથી થયો હોતો એટલે નકલો કેટલી, રૉયલ્ટી કેટલી, ક્યારે, વગેરેની લેખકને કશી જ જાણ હોતી નથી, એણે એની પરવા પણ રાખી નથી હોતી. એ જાણકારી નહીં હોવાને કારણે પુસ્તક જ્યારે કોઈ પર ભાષાના લેખકની કૃતિનો અનુવાદ હોય, અને એ મૂળ લેખક પૃચ્છા કરે, ત્યારે ગૂંચવાડો ઊભો થાય છે.

અને, પુસ્તક અનેક લેખકોની કૃતિઓનું સમ્પાદન હોય ત્યારે તો ગૂંચવાડો વધી જાય છે. દાખલા તરીકે, અમુક લેખકોની “ટૂંકીવાર્તાઓમાં ‘એકમેવ અસર’-ની કલાત્મકતા” – એ સમ્પાદકીય આશયથી એ સમ્પાદનમાં ધારો કે ૨૦ વાર્તાકારોની કૃતિઓ છે, તો એ ૨૦-ને દરેકને એ સમ્પાદનની નકલ મળવી જોઈએ, અને પુરસ્કાર મળવો જોઈએ, એ તો પાયાની વાત છે. કેમ કે હકીકત એ કે સમ્પાદક તો પછી, પહેલાં તો એ વાર્તાકારો જ એ કૃતિસામગ્રીના ધણી હોય છે. 

એ ગૂંચવાડા વખતે સમ્પાદક શું કહેશે એ પ્રશ્ન છે. સમ્પાદક ભલો હોય તો એમ કહે કે – હું ૨૦ નકલો ખરીદી લઈશ, અને સૌને પુરસ્કાર પણ ચૂકવીશ. પ્રૅક્ટિકલિ, સમ્પાદક માટે નકલો એકોએકને પ્હૉંચાડવાનું પણ ખરચાળ છે, મુશ્કેલ પણ છે. પણ એ ભલાભાઈ પોતાના પ્રકાશક સાથેની ‘ભલાઈ’ છોડી નથી શકતા, અને આ પ્રકારે તેને મદદ કરે છે. 

વાતનો સર્વસાર એ છે કે સાહિત્યપ્રકાશનોને હવે બજારવાદને શરણે છે, એથી નથી પ્રકાશકો મુક્ત કે નથી સાહિત્યકારો. એનો સીધો ભોગ બની રહ્યા છે, અધ્યાપકો અને વિદ્યાર્થીઓ. સાહિત્યપદાર્થને બજારવાદ આભડી ગયો છે, એ આજનું મહા સત્ય છે, સંકટ છે. સરવાળે, સાહિત્યમૂલ્ય ધોવાઈ રહ્યું છે, એ તો મોટી હાણ છે. 

મને સૂઝેલો ઇલાજ આ પ્રમાણે છે : આખા પ્રશ્ન વિશે જેને ખરી દાઝ હોય તેવા સાહિત્યકારોએ, અધ્યાપકો અને વિદ્યાર્થીઓએ, ભેગા થવું અને કો-ઑપરેટિવ સ્વરૂપનું સંગઠન રચવું, તેમાં, વિદ્યાનું અને સાહિત્યવિદ્યાનું મૂલ્ય સમજનારા પેલા પ્રકાશકોને જોડવા, અને કૉલેજે કૉલેજો વિતરણ-કેન્દ્રો રચવાં, વિદ્યાર્થી સામાન્ય કિમ્મતે ખરીદી શકે એવું ધોરણ પણ ઊભું કરવું. કેમ કે માંગ પુરવઠાથી નહીં પણ માંગથી પુરવઠો વધશે. ટૂંકમાં, સાદુંસીધું એવું તન્ત્ર ઊભું કરવું કે પ્રકાશનો સુપેરે થાય અને સરળતાથી ગ્રાહક / વાચક લગી પ્હૉંચે. 

= = =

(04/07/24 : A’bad)